Վիքիպեդիա

Քրեական օրենսդրություն

Քրեական օրենսդրություն՝ պետական իշխանության լիազոր մարմինների կողմից ընդունվող նորմատիվ իրավական ակտերի համակարգ, որոնք պարունակում են նորմեր, կարգավորում են քրեական պատասխանատվության ենթարկելու և դրանից ազատվելու հիմքերի սահմանման, արարքների հանցավորության սահմանման և քրեական իրավունքի կարգավորման առարկայի մեջ մտնող այլ հարաբերություններ[1]։

Քրեական օրենքը ժամանակակից գիտնականների կողմից, որպես կանոն, համարվում է քրեական իրավունքի արտահայտման ձև, որը բխում է հասարակության կամքից և ժողովրդի իրավագիտակցությունից, այլ ոչ թե պարտադրված այլ ուժերի կողմից[2]։

Քրեական օրենսդրությունը կարող է գոյություն ունենալ ինչպես օրենքների (օրենսգրքի) միասնական համակարգված (կոդիֆիկացված) ձևով, այնպես էլ քրեական իրավունքի կոնկրետ նորմեր պարունակող առանձին ակտերի ձևով[3]։

Քրեական օրենսդրության կառուցվածքը խմբագրել

Եթե քրեական օրենսդրությունն ունի միասնական կոդավորված ակտի ձև, ապա որպես կանոն, դրանում առանձնացվում են ընդհանուր և հատուկ հատվածներ։ Ընդհանուր հատվածը իր մեջ պարունակում է նորմեր, որոնցում ամրագրվում են քրեական իրավունքի հիմնական սկզբունքներն ու այլ ընդհանուր դրույթները, նրա հիմնական ինստիտուտների հետ կապված հասկացություններն ու սահմանումները, պատիժների տեսակների ցանկը և այլն։ Ընդհանուր հատվածի նորմերը, որպես կանոն, կրում են կարգավորիչ բնույթ. դրանք նորմեր են՝ հռչակագրեր, նորմեր-կարգադրագրեր, նորմեր-սահմանումներ, այդ նորմերից մի քանիսը կրում են նաև խրախուսական կամ թույլատրական բնույթ[4]։

Հատուկ հատվածն իր մեջ ներառում է նորմեր, որոնք պարունակում են կոնկրետ հանցավոր արարքների նկարագրությունը և դրանց համար սահմանում են կոնկրետ պատիժներ[5]։

Օրենքի կիրառման ընթացքում ընդհանուր և հատուկ մասերի նորմերը կիրառվում են փոխազդեցությամբ, անձին հնարավոր չէ քրեական պատասխանատվության ենթարկել՝ չդիմելով ընդհանուր մասի նորմերին (օրինակ՝ քրեական պատասխանատվության տարիքի, մեղմացնող և ծանրացնող հանգամանքների մասին) և չորակելով նրա կատարած արարքը հատուկ հատվածի կոնկրետ հոդվածով[6]։

Քրեաիրավական նորմ խմբագրել

Քրեաիրավական նորմերը կազմված են հետևյալ տեսակներից[7]՝

  • Նորմեր-կարգադրություններ, որոնք սահմանում են քրեական իրավունքի ոլորտին վերաբերող հասկացությունների («հանցագործություն», «պատիժ», «հանցանք») սահմանումներ կամ պարունակում են վարքագծի համապարտադիր կանոններ։
  • Նորմեր-թույլատրություններ, որոնք սահմանում են սահմանված հանձնարարականների շրջանակներում անձի հնարավոր վարքագծի չափը։
  • Նորմեր-արգելքներ, որոնք սահմանում են պատժի սպառնալիքով հանրության համար վտանգավոր որոշակի գործողություններ կատարելու անթույլատրելիությունը։
  • Նորմեր-խրախուսանքներ, որոնք խթանում են անձին որոշակի գործողություններ կատարելու։
Քրեաիրավական նորմի կառուցվածքը խմբագրել

Քրեաիրավական նորմի կառուցվածքի հարցը վիճելի է։ Սովորաբար ենթադրվում է, որ իրավական նորմը բաղկացած է երեք տարրերից՝ հիպոթեզներից, դիսպոզիցիաներից և պատժամիջոցներ։ Քրեական օրենսդրության կառուցման ավանդական սխեման, ընդհանուր և հատուկ մասերի բաժանմամբ, այնպիսին է, որ ակնհայտ կերպով այդ տարրերից մի քանիսը բացակայում են։ Այդ պատճառով առկա են քրեաիրավական նորմի կառուցվածքի վերաբերյալ հետևյալ հիմնական տեսակետները՝

  • Ընդհանուր մասի հոդվածները բաղկացած են միայն նորմատիվային սկզբունքներից, հայտարարագրերից կամ սահմանումներ ձևակերպող դիսպոզիցիայից, իսկ հատուկ մասի հոդվածները բաղկացած են դիսպոզիցիայից և պատժամիջոցներիցՔաղվածելու սխալ՝ Closing </ref> missing for <ref> tag։
  • Քրեաիրավական նորմը բաղկացած է հիպոթեզից, դիսպոզիցիայից և պատժամիջոցներից։ Հիպոթեզում պարունակվում են նորմայի գործողության պայմանները, դիսպոզիցիան սահմանում է վարքագծի կանոններ, իսկ սանկցիայով՝ նորմայի խախտման համար պատասխանատվության միջոցներ, ընդհանուր մասի նորմերը կարող են բաղկացած լինել նաև միայն հիպոթեզից և դիսպոզիցիայից և նույնիսկ միայն դիսպոզիցիայից (նորմայից՝ սահմանումներ)[7]։
  • Քրեական օրենքի նորմերը բաղկացած են վարկածից (որը քրեաիրավական տեսությունում սովորաբար կոչվում է դիսպոզիցիա), որը նկարագրում է տվյալ նորմի կիրառելիության պայմանները և պատժամիջոցները, դրանց դիսպոզիցիան (որը սահմանում է վարքագծի կանոնները)[8]։
  • Քրեական օրենքի նորմերը բաղկացած են վարկածից (որը Քրեաիրավական տեսությունում սովորաբար կոչվում է դիսպոզիցիա), որը նկարագրում է տվյալ նորմի կիրառելիության պայմաններն ու պատժամիջոցները և դրանց դիսպոզիցիան (վարքագծի կանոնները սահմանող), որպես կանոն այն միայն ենթադրվում է քրեական օրենքումՔաղվածելու սխալ՝ Closing </ref> missing for <ref> tag՝
  • Պարզ դիսպոզիցիան անվանակոչում է արարքը («մարդու առևանգում», «նավի առևանգում»), սակայն չի բացահայտում դրա նշանները, չի պարունակում դրա բացատրությունը։
  • Նկարագրական դիսպոզիցիան, բացի արարքի անվանումից, պարունակում է դրա սահմանումը կամ նկարագրությունը («սպանություն, այսինքն՝ մեկ այլ մարդու դիտավորությամբ մահ պատճառելը»)։ Նկարագրությունը կարող է լինել հակիրճ կամ մանրամասն։
  • Հղման դիսպոզիցիան բնութագրվում է քրեական օրենքի մեկ այլ հոդվածի հղմամբ։ Որպես կանոն, հղում դիսպոզիցիան ձևակերպվում է բացասական ձևով։ Օրինակ՝ «չի առաջացրել սույն օրենսգրքի հոդվածում նշված հետևանքները»։
  • Բլանկային դիսպոզիցիան իրենից ենթադրում է իրավունքի այլ ոլորտների նորմատիվ ակտերի գործողության նշանների սահմանման օգտագործում։ Օրինակ՝ ճանապարհային երթևեկության կանոնների հանցավոր խախտման համար պատասխանատվություն սահմանող քրեական օրենքի հոդվածով արգելված արարքների ամբողջական ցանկ սահմանելու համար անհրաժեշտ է դիմել այդ կանոնները սահմանող համապատասխան նորմատիվ ակտերին։
  • Խառը, որոնք պարունակում են միաժամանակ նկարագրական և բլանկային դիսպոզիցիայի կամ բլանկային և հղումային դիսպոզիցիայի նշաններ և այլն։

Առանձնացնում են նաև այլընտրանքային դիսպոզիցիաներ, որոնցում նախատեսվում են մի քանի ինքնուրույն գործողություններ, որոնցից յուրաքանչյուրը բավարար է տվյալ քրեաիրավական նորմով պատասխանատվության առաջացման համար[9]։

Պատժամիջոցների տեսակներ խմբագրել
  • Քրեական օրենքի նորմերի պատժամիջոցները սահմանվում են կոնկրետ արարք կատարած անձի նկատմամբ կիրառման ենթակա պատասխանատվության միջոցները։ Գոյություն ունեն հետևյալ տեսակի պատժամիջոցների[10]՝
  • Պատժի կոնկրետ տեսակը և դրա նվազագույն և առավելագույն սահմանները սահմանող համեմատաբար որոշակի սահման (կամ միայն առավելագույն սահմանը, որի դեպքում պատիժը չի կարող պակաս լինել, քան նախատեսված է պատժի համապատասխան տեսակի կիրառման կարգը կարգավորող ընդհանուր մասի հոդվածում)։
  • Այլընտրանքային, որը նախատեսում է մի քանի պատժամիջոցներից մեկի ընտրություն (օրինակ՝ ազատազրկումը կամ տուգանքը)։
  • Բացարձակապես որոշակի, որը նախատեսում է պատժի միակ տեսակը, որը հստակ սահմանված է իր չափերով և ենթակա չէ փոփոխությունների։ Ժամանակակից օրենսդրության մեջ նման պատժամիջոցները հազվադեպ են կիրառվում։ Օրինակ՝ ռուսական քրեական օրենսդրության մեջ դրանք բացակայում են։

Քրեական օրենսդրության գործողությունը ժամանակին խմբագրել

Ընդհանուր կանոնով քրեական օրենսդրության գործողությունը սահմանափակված է որոշակի ժամանակային շրջանակներով։ Քրեական օրենքը սկսում է կիրառվել այն ուժի մեջ մտնելուց հետո և գործում է մինչև այն չեղյալ հայտարարելը կամ նոր օրենսդրական ակտով փոխարինելը։ Օրենքի ազդեցությունը կարող է դադարեցվել նաև դրա ազդեցության ժամկետը լրանալու հետևանքով, որն ի սկզբանե նախատեսված էր հենց օրենքում, կամ դրա ընդունումը պայմանավորող հանգամանքների վերացում (օրինակ՝ ռազմական դրություն)[11]։

Ժամանակակից պետություններում, որպես կանոն, կատարված հանցագործության նկատմամբ կիրառվում է այն քրեական օրենքը, որը գործել է այն կատարելու պահին[12]։ Այս կանոնը չի տարածվում այն դեպքերի վրա, երբ նոր քրեական օրենքը մեղմացնում կամ բացառում է կատարված արարքի համար քրեական պատասխանատվությունը, նման օրենքը կարող է հետադարձ ուժ ունենալ։

Քրեական օրենքի հետադարձ ուժը խմբագրել

Եթե քրեական գործի քննությունը և դատաքննությունը տեղի է ունենում նոր քրեական օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո, այն արարքի նկատմամբ, որը կատարվել է մինչև դրա ուժի մեջ մտնելը, ընդհանուր կանոնով կիրառվում են հին քրեական օրենսդրության նորմերը (այսպես կոչված ուլտրաակտիվ գործողություն կամ քրեական օրենքի ապրում)[13]։ Այդ սկզբունքն ամրագրված է նաև միջազգային իրավունքի նորմերով (1966 թվականի քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 15-րդ հոդված)։

Սակայն որոշ դեպքերում նոր ընդունված քրեական օրենքը կարող է կիրառվել նաև այն հանցավոր արարքների նկատմամբ, որոնք կատարվել են մինչև դրա ընդունումը։ Օրենքի նման գործողությունը կոչվում է ռետրո ակտիվ, իսկ օրենքը համարվում է հակառակ ուժ ունեցող։

Որպես կանոն, հակառակ ուժ ունեցող է ճանաչվում քրեական օրենքը, որը բարելավում է հանցանք կատարած անձի վիճակը՝ կատարված արարքը ճանաչելով անառարկելի, պատիժը մեղմացնող և այլն։ Պատիժը մեղմացնող կարող է ճանաչվել քրեական օրենքը, որը՝

  • Նախատեսված է հանցագործության համար ավելի մեղմ պատիժ (օրինակ՝ տուգանք, ազատազրկման փոխարեն)։
  • Նախատեսում է պատժամիջոցների ավելի ցածր վերին սահմանն անփոփոխ կամ նվազեցված ստորին սահմանով։
  • Կրճատելով պատժամիջոցների ստորին սահմանը՝ անփոփոխ վերևինի դեպքում։
  • Պարտադիր կիրառման ենթակա լրացուցիչ պատիժը փոխարինողը նույն խստությամբ, բայց և միևնույն ժամանակ ընտրովի կիրառման ենթակա։

Այն հանգամանքների կոնկրետ ցանկը, որոնց դեպքում օրենքը համարվում է ավելի մեղմ, կարող է տարբեր լինել տարբեր իրավասություններով և տարբեր դոկտրինալ հետազոտություններով։ Այսպես, օրինակ, Ն. Ս. Տագանցևը կարծում էր, որ նոր ընդունված քրեական օրենքը պետք է կիրառվի բոլոր այն արարքների նկատմամբ, որոնք դրա ընդունման պահին արդեն համարվում էին հանցավոր, այսինքն՝ հետադարձ ուժ չունի միայն արարքի հանցավորությունը սահմանող օրենքը[14]։

Վիճելի է այն հարցը, թե օրենքներից որ մեկը պետք է կիրառվի, եթե նոր օրենքը միաժամանակ մեղմացնում է և ուժեղացնում է պատասխանատվությունը (օրինակ, բարձրացնում է պատժի վերին սահմանը և նվազեցնում է ստորին սահմանը)։ Առաջարկվում էին նրա որոշման տարբեր տարբերակներ ՝ իրավունք տալ ընտրելու կիրառելի օրենքը հենց մեղադրյալին, կիրառել օրենք, որը սահմանում է պատժի ավելի մեղմ նվազագույն սահմանաչափ կամ կիրառել օրենք, որը սահմանում է պատժի առավել մեղմ սահմանաչափ։ Գործնականում կարող է որոշում կայացվել նոր օրենքին հետադարձ ուժ տալու մասին այն մասով, որը կապված է մեղավորի վիճակի բարելավման հետ (այսինքն՝ պատժի նվազագույն ժամկետը տրվելու է նոր օրենքով, իսկ առավելագույնը՝ հնով[7]։

Հակառակ ուժը կարող է կրել պարզ կամ վերստուգիչ բնույթ։ Առաջին դեպքում նոր օրենքը կիրառվում է միայն քրեական գործերի վրա, որոնց վերաբերյալ դատավճիռն օրինական ուժի մեջ չի մտել, արդեն կատարվող պատիժները վերանայման ենթակա չեն (նման դրույթներ նախատեսված են, օրինակ՝ Ֆրանսիայի 1992 թվականի քրեական օրենսգրքում), երկրորդ դեպքում՝ նոր քրեական օրենքի ընդունման կապակցությամբ վերանայման ենթակա են և արդեն ուժի մեջ մտած դատավճիռները[15]։

Գործնականում կան դեպքեր, երբ հանցանք կատարելու և դատավճիռ կայացնելու միջև ընկած ժամանակահատվածում քրեական օրենքը բազմիցս փոխվում է, ընդ որում «միջանկյալ» քրեական օրենքն ավելի մեղմ է (ընդհուպ մինչև արարքի ապաքրեականացումը), քան արարքի կատարման պահին կամ դատավճռի կայացման պահին գործող։

Այս հարցի վերաբերյալ գիտնականների և դատական պրակտիկայի դիրքորոշումները հակասական և անկայուն են։ Վ. Ն. Կուդրյավցևը նշել է, որ «միջանկյալ» օրենքը չի կարող կիրառվել, քանի որ այն չի գործել ոչ հանցագործության պահին, ոչ էլ դատարանի կողմից գործի քննության ժամանակ[16]։ Հակառակ տեսակետի էին այնպիսի գիտնականներ, ինչպիսիք են՝ Լ. Զայցևը, Ի. Տիշկևիչը, Ի. Գորելիկը[17], Ն. Դ. Դուրմանովը[18], Յ. Մ. Բրայնինը[19] և այլն։

Նման միջանկյալ քրեական օրենքի գործողության հարցը միանշանակ չի լուծվում, որոշ իրավասություններում (օրինակ՝ ԳԴՀ-ում) մեղավորի նկատմամբ կիրառվում է հանցանքի համար առավել բարենպաստ օրենք, նույնիսկ եթե այդ օրենքը հետագայում վերացվել է, մյուս «միջանկյալ» քրեական օրենքը չի կիրառվում։ Ժամանակակից ռուս գիտնականները[20] և դատական պրակտիկան[21] այն տեսակետին են, ըստ որի միջանկյալ քրեական օրենքը քրեական օրենսդրությանը տալիս է հակառակ ուժ։

Իրավունքի տեսությունում վիճահարույց է եղել քրեական օրենքին ցանկացած բնույթի (այդ թվում ՝ պատասխանատվությունը սահմանող և ուժեղացնող) հետադարձ ուժ տալու հնարավորության հարցը, նման դեպքեր եղել են օրինակ՝ ԽՍՀՄ-ում 1961 թվականին, երբ դատապարտվել են արժութային գործողությունների մասին կանոնները խախտելու համար՝ ՌԽՖՍՀ ՔՕ-ում գործի քննության ընթացքում ընդունված ուղղումների համաձայն, մահապատժի են դատապարտվել և գնդակահարվել, չնայած այն բանին, որ հանցագործության կատարման պահին պատժի առավելագույն ժամկետը կազմում էր 10 տարվա ազատազրկում[22]։

Ժամանակակից միջազգային իրավունքով (1966 թվականի քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 15-րդ հոդված, 1948 թվականի Մարդու Իրավունքների Համընդհանուր հռչակագրի 11-րդ հոդված) նման պրակտիկան ճանաչվել է մարդու հիմնարար անօտարելի իրավունքներն ու ազատությունները խախտող։ Միևնույն ժամանակ, միջազգային իրավական ակտերը չեն սահմանափակում պետություններին այն արարքների համար քրեական պատասխանատվություն սահմանող ազգային օրենքին հետադարձ ուժ տալու հնարավորության մեջ, որոնք կատարման պահին քրեական հանցագործություն էին ճանաչվում հանրության կողմից, ըստ միջազգային իրավունքի ընդհանուր սկզբունքների համաձայն։

Գործնականում նման հնարավորություն իրականացվում է բավականին հազվադեպ։ Օրինակ՝ դրանից օգտվել են Արևելյան Եվրոպայի պետությունները, որոնք 1944-1945 թվականներին օրենքներ են ընդունել, որոնք սահմանում են ռազմական հանցագործների արարքների պատժելիությունը, որոնց նաև հակառակ ուժ է տրվել (այնքանով, որքանով դրանք վերաբերել են այն արարքներին, որոնք կատարվել են մինչև դրանց ընդունումը)[23]։

Գրականության մեջ նշվում է, որ նոր մտցված քրեական օրենքներին հետադարձ ուժ տալու պրակտիկան գոյություն ունի նաև ժամանակակից զարգացած երկրներում. այսպես օրինակ՝ Գերմանիայում զանգվածային դատական գործընթացներ են իրականացվում նախկին ԳԴՀ քաղաքացիների նկատմամբ, որոնք իրենց գործունեությունն իրականացրել են այդ ժամանակաշրջանում գործող օրենսդրությանը խիստ համապատասխան, իսկ Լատվիայում քրեական պատասխանատվության են ենթարկվել ՆԳԺԿ, ՊԱՆ և ՊԱԿ-ի մարմինների 100-ից ավելի նախկին աշխատակիցներ՝ կուսակցական, պետական, հասարակական գործիչներ, իրավապահ մարմինների աշխատակիցներ (խորհրդային ժամանակահատվածում)[24]։

Հանցագործության կատարման ժամանակահատված խմբագրել

Քրեաիրավական տեսությունում վիճահարույց է այն հարցը, թե ժամանակի որ պահն է պետք համարել հանցագործության կատարման պահը։ Այս առումով կան հետևյալ տեսակետները[25]`

  • Հանցագործության կատարման պահը հասարակական վտանգավոր գործողություն կամ անգործություն կատարելու պահն է։
  • Հանցագործության կատարման ժամանակը հանրության համար վտանգավոր հետևանքների առաջացման ժամանակն է։
  • Այն դեպքում, երբ գործողությունը կատարելուց հետո մեղավորը պահպանում է իրադարձությունների զարգացման նկատմամբ վերահսկողությունը և կարող է կանխել հետևանքները՝ հետևանքների առաջացման պահը, մնացած դեպքերում՝ գործողության կատարման պահը։
  • Հանցագործության կատարման ժամանակ է համարվում հանցավոր արարքի կատարման ժամանակը, սակայն, եթե մեղավորը ցանկանում էր այլ ժամանակում հետևանքներ ունենալ, ապա հանցագործության կատարման ժամանակ է ճանաչվում հետևանքների առաջացման ժամանակը։

Հանցագործության կատարման պահի առանձնահատկությունները որոշելիս առկա են շարունակվող հանցագործություններում (որոնք բաղկացած են մի շարք նույնական գործողություններից) և երկարատև հանցագործություններում (որոնց էությունը անձի կողմից իր վրա դրված իրավաբանական պարտականությունը երկարատև չկատարելն է)։ Սովորաբար այդ հանցագործությունների կատարման ժամանակը որոշվում է շարունակվող հանցագործություններում՝ հանցագործության կանխման կամ գործողությունից վերջինիս կատարման պահին, որը շարունակվում է՝ հանցագործության կամավոր կամ հարկադիր դադարեցման պահին (հանցագործության փաստացի ավարտի պահին)[26]։ Որոշ գիտնականներ առաջարկում են ելնել նման հանցագործությունների կատարման ժամանակը որոշելիս դրանց իրավաբանական ավարտի պահից՝ այն ժամանակ, երբ մեղավորի արարքում արդեն առկա կլինեն հանցակազմի բոլոր հատկանիշները, որոնք նա մտադիր էր կատարել[27]։

Քրեական իրավունքի ժամանակակից համակարգերում հանցագործության կատարման պահը սովորաբար կապվում է արարքի կատարման պահի հետ[28]։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ հենց այդ պահին է վերջնականապես ձևավորվում մեղավորի սուբյեկտիվ վերաբերմունքը իր արարքների նկատմամբ, որը սուբյեկտիվ ստվեր գցելու սկզբունքին համապատասխան քրեական պատասխանատվության անհրաժեշտ նախադրյալ է հանդիսանում[29]։

Աշխարհի տարբեր պետությունների օրենսդրության մեջ կարող է ընդունվել վերը նշված տեսակետներից մեկը։

Քրեական օրենսդրության կիրառումը տարածքներում խմբագրել

Պատմությունը հայտնի են բազմաթիվ եղանակներ՝ կախված հանցագործի պետական պատկանելությունից և հանցագործության կատարման վայրից, քրեական օրենքի կիրառման ենթակա ընտրության խնդրի լուծման համար։ Այսպես, միջնադարյան Եվրոպայում օրենքի ընտրությունը կախված էր հանցագործի ազգությունից՝ «Ֆրանկը դատվում էր ֆրանկների օրենքներով, ալեմանը՝ ալեմանների օրենքով, բուրգունդն՝ ըստ բուրգունդների և հռոմեացիներն՝ ըստ հռոմեական օրենքի», ավելի ուշ հաճախ կիրառվում էր հանցագործի ձերբակալման վայրի օրենքը[30]։

Ժամանակակից քրեական իրավունքի մեջ քրեական օրենքի կիրառումը տարբեր տարածքում որոշվում է մի քանի սկզբունքներով՝ տարածքային, քաղաքացիության, համընդհանուր և իրական։

Տարածքային սկզբունք խմբագրել

Եթե հանցագործությունը կատարվել է որոշակի պետության տարածքում, ապա պատասխանատվությունը վրա է հասնում այդ պետության քրեական օրենսդրությամբ՝ անկախ այն բանից, թե ով է կատարել հանցագործությունը՝ տվյալ պետության քաղաքացի, օտարերկրյա քաղաքացի կամ քաղաքացիություն չունեցող անձ[31]։

Միջազգային իրավունքի դրույթներին համապատասխան՝ պետության տարածքին են դասվում ցամաքը, ջրերը (ներքին և տարածքային), ընդերքը և օդային տարածությունն՝ իր պետական սահմանի սահմաններում։

Տարբեր պետություններում տարածքային ջրերի լայնությունը կազմում է 3-ից (Մեծ Բրիտանիա) մինչև 24 ծովային մղոն[32]։ ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի մասին 1982 թվականի դեկտեմբերի 10-ի կոնվենցիան սահմանում է Կոնվենցիայով նախատեսված ելակետային գծերից հաշվարկվող տարածքային ջրերի առավելագույն երկարությունը 12 ծովային մղոններով (ընդհանուր կանոնով դա ափով ամենամեծ նեղուցն է, որը նշված է ափամերձ պետության կողմից պաշտոնապես ճանաչված խոշոր մասշտաբի ծովային քարտեզների վրա)։ Սույն կոնվենցիային համապատասխան ներքին ջրեր են համարվում այն ջրերը, որոնք գտնվում են տարածքային ծովի ելակետային գծից դեպի ափ (բացառությամբ կղզեխումբ-պետությունների)։

Ընդ որում, սահմանափակումներ են սահմանվում տարածքային ծովի սահմաններում գտնվող ծովային նավերի և օտարերկրյա պետության օդային տարածքի սահմաններում գտնվող օդանավերի վրա կատարված հանցագործությունների գծով քրեական իրավասության իրականացման նկատմամբ։ ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիայի 27-րդ հոդվածը սահմանում է, որ առափնյա պետության իրավազորությունը տարածվում է միայն այն դեպքերի վրա, երբ հանցագործության հետևանքները տարածվում են առափնյա պետության վրա, կամ հանցագործությունը խախտում է անդորրը երկրում կամ բարի կարգը տարածքային ծովում, կամ եթե նավի հրամանատարը կամ պետության դիվանագիտական ներկայացուցիչը դիմի տեղական իշխանություններին օգնության խնդրանքով, կամ եթե այդ միջոցներն անհրաժեշտ են թմրամիջոցների կամ հոգեմետ միջոցների ապօրինի շրջանառությունը կանխելու համար։

ՄԱԿ-ի Ծովային իրավունքի կոնվենցիայի համաձայն՝ պետության ինքնիշխանությունը (այդ թվում՝ քրեաիրավական իրավազորության իրականացման հետ կապված) տարածվում է մայրցամաքային շելֆի վրա՝ նրա հետախուզման և նրա բնական ռեսուրսների մշակման նպատակով։

1944 թվականի միջազգային քաղաքացիական ավիացիայի մասին կոնվենցիայի համաձայն՝ բոլոր պետություններն ունեն լիակատար և բացառիկ ինքնիշխանություն տվյալ երկրի օդային տարածքի նկատմամբ։ Սակայն 1963 թվականի օդանավերում կատարված հանցագործությունների և մի շարք այլ ակտերի մասին Տոկիոյի կոնվենցիան սահմանում է, որ երկրի օդային տարածքում գտնվող այլ պետությունների օդանավերում կատարված հանցագործությունների առնչությամբ քրեական իրավազորությունն իրականացվում է միայն այն դեպքում, եթե հանցագործությունն ունի հետևանքներ պետության տարածքում, կատարվել է այդ պետության քաղաքացու կողմից կամ քաղաքացու նկատմամբ, ուղղված է պետության անվտանգության դեմ կամ եթե միջամտությունը պահանջվում է տվյալ պետության միջազգային սահմանված պարտավորությունների կատարման համար։

Տիեզերական տարածության հետազոտման պետությունների գործունեության սկզբունքների մասին պայմանագրով, ներառյալ Լուսինը և այլ երկնային մարմինները, այն պետությունը, որին պատկանում է տիեզերական տարածություն արձակված օբյեկտը, այդ թվում՝ երկնքում գտնվող օբյեկտը, պահպանում է դրա և նրա անձնակազմի նկատմամբ վերահսկողությունը և քրեական իրավազորություն է իրականացնում նրա նկատմամբ։

Միջազգային տիեզերական կայանի նկատմամբ համապատասխան պայմանագրով[33] սահմանվել է հատուկ քրեաիրավական ռեժիմ՝ մասնակից պետություններն իրավունք ունեն քրեական իրավազորություն իրականացնել Միջազգային տիեզերակայանում գտնվող իրենց քաղաքացիների նկատմամբ։ Սակայն, եթե հանցագործությունը վերաբերում է մեկ այլ գործընկեր պետության քաղաքացու կյանքին կամ անվտանգությանը կամ կատարվել է մեկ այլ գործընկեր պետության ներսում կամ ուղեծրային տարրի վրա կամ վնաս է հասցնում նման ուղեծրային տարրի քրեական իրավազորությունը կարող է իրականացնել նաև այն պետությունը, որի շահերը շոշափվել են հանցագործությամբ, հանցագործի քաղաքացիության պետության հետ համաձայնությամբ կամ եթե այդ պետությունը այդ անձի նկատմամբ քրեական հետապնդում իրականացնելու երաշխիքներ չի տրամադրել։

Միջազգային իրավունքով կարող են սահմանվել տարածքային քրեական իրավազորության բացառություններ։ Այդպիսի առավել հայտնի բացառություններից մեկը դիվանագիտական և հյուպատոսական անձեռնմխելիությունն է։ Քրեական պատասխանատվությունից դիվանագիտական անձեռնմխելիություն ունեն դիվանագիտական ներկայացուցչության ղեկավարը (դեսպանը, դեսպանորդը, գործերի հավատարմատարը), խորհրդականը, առևտրային ներկայացուցիչները և նրանց տեղակալները, ռազմական, ռազմադաշտային և ռազմաօդային կցորդները և նրանց օգնականները, առաջին, երկրորդ և երրորդ քարտուղարը, կցորդը և քարտուղար-արխիվարիուսը, ինչպես նաև նրանց ընտանիքների անդամները, որոնք չեն հանդիսանում այն պետության քաղաքացի, որտեղ գործում է դիվանագիտական առաքելությունը և նրանց հետ համատեղ բնակվող անձինք։

Տվյալ անձանց կողմից իրականացվող գործունեության հետ կապված քրեական իրավազորությունից սահմանափակ իմունիտետ ունեն հյուպատոսական պաշտոնատար անձինք, դիվանագիտական ներկայացուցչությունների սպասարկող անձնակազմի աշխատակիցները, ինչպես նաև միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչները և պաշտոնատար անձինք, խորհրդարանական և կառավարական պատվիրակությունների անդամները։

Եթե նման անձինք հանցագործություն են կատարում, որպես կանոն, դրան հետևում է նրանց կողմից non grata պերսոնա հայտարարելը և նրանց արտաքսումը[34]։ Հայտնի են նաև նման անձանց դիվանագիտական անձեռնմխելիությունից զրկելու դեպքեր այն կողմից, որի ներկայացուցիչներն են նրանք։ Որպեսզի գտնված երկրին հնարավորություն տրվի նրանց քրեական պատասխանատվության ենթարկել[35]։

Օտարերկրյա պետության տարածքը չի հանդիսանում այլ երկրում նրա դեսպանատան տարածքը, այնուամենայնիվ դեսպանատների շենքերն ու դեսպանների ավտոմեքենաները անձեռնմխելի են օտարերկրյա պետությունների իրավապահ մարմինների կողմից քրեական հետապնդման հետ կապված նրանց գործողությունների իրականացման համար[36]։

Քաղաքացիության սկզբունք խմբագրել

Պետությունը կարող է իր Քրեաիրավական իրավազորությունը տարածել իր բոլոր քաղաքացիների վրա, որտեղ էլ որ գտնվեն։ Եթե պետության քաղաքացին հանցագործություն է կատարում արտասահմանում, և չի դատապարտվել օտարերկրյա պետության դատարանի կողմից, վերադառնալուց հետո նա կարող է դատապարտվել իր պետության քրեական օրենսդրությամբ։ Ընդ որում, կարող են հաշվի առնվել նաև օտարերկրյա պետության քրեական օրենքի դրույթները, որոնք վերաբերում են արարքի հանցավորությանը և դրա համար առավելագույն պատժին[37]։

Կարող է նաև սահմանվել արարքների կոնկրետ ցանկ, որոնց համար պետության քաղաքացին ենթակա է պատասխանատվության, նույնիսկ եթե դրանք հանցավոր չեն այն պետության օրենքներով, որտեղ կատարվել է արարքը։

Այն դեպքում, երբ երկքաղաքացիություն ունեցող անձը հանցագործություն է կատարում երրորդ պետությունում, այն օրենսդրությունը, որով նա պետք է կրի քրեական պատասխանատվություն, որոշվում է ելնելով «արդյունավետ քաղաքացիության» սկզբունքից. կիրառվում է այն պետության օրենքը, որտեղ այդ անձը մշտապես բնակվում է, ունի շարժական և անշարժ գույք, աշխատում և իրականացնում է իր քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքները[38]։

Հովանավորչական սկզբունք խմբագրել

Հովանավորչական կամ հատուկ սկզբունքը նախատեսում է միջազգային պայմանագրերին համապատասխան պետության քրեական իրավասության տարածքում օտարերկրյա պետությունների տարածքում գտնվող իր քաղաքացիների (օրինակ՝ զինծառայողների) սահմանափակ զորակազմերի վրա։ Օրինակ՝ օտարերկրյա պետությունների տարածքում տեղակայված զորամասերի նկատմամբ, ստեղծված միջազգային պրակտիկային համապատասխան, կիրառվում է իրավասության բաշխման հետևյալ սխեման՝ այդպիսի զորամասերի տարածքից դուրս կատարված հանցագործությունների համար պատասխանատվությունը իրականացվում է երկրի օրենքներով, իսկ զորամասի տարածքում կատարված հանցագործությունների համար՝ երկրի օրենքներով, որին պատկանում է տվյալ զորամասը[39]։

Ունիվերսալ սկզբունք խմբագրել

Հանցագործությունների որոշ տեսակների (նախևառաջ՝ խաղաղության և մարդկության անվտանգության դեմ ուղղված հանցագործությունների, այլև կեղծարարության, պատանդ վերցնելու և այլն) պատասխանատվությունը նախատեսվում է ոչ միայն ազգային օրենսդրությամբ, այլև միջազգային պայմանագրերով։ Նման հանցագործություններ կատարած անձանց նկատմամբ համապատասխան միջազգային պայմանագրերի մասնակից ցանկացած պետություն իրավունք ունի իրականացնել իր քրեական իրավազորությունը՝ անկախ նրանց քաղաքացիությունից կամ հպատակությունից և հանցագործության կատարման վայրից[40]։

Իրական սկզբունք խմբագրել

Քրեական օրենսդրությունը կարող է նախատեսել այն ընդունած պետության և նրա քաղաքացիների շահերի պաշտպանություն օտարերկրյա պետությունների քաղաքացիների կողմից իրականացվող ոտնձգություններից՝ սահմանելով, որ նման անձինք կարող են քրեական պատասխանատվության ենթարկվել տվյալ պետության տարածքում՝ իր օրենքներին համապատասխան[41]։

Օկուպացիոն սկզբունք խմբագրել

Այն դեպքում, երբ երկու պետությունները գտնվում են պատերազմի մեջ և մի պետության զորքերը օկուպացնում են մյուս պետության տարածքի մի մասը օկուպացված տարածքում հանցագործություն կատարած անձանց նկատմամբ, ժամանակավորապես (որպես կանոն, մինչև դրա վրա սեփական իշխանության մարմինների և դատարանների ստեղծումը) կիրառվում է այն պետության քրեական օրենսդրությունը, որի զորքերը օկուպացիա են իրականացնում[42]։

Օկուպացիոն սկզբունքը կիրառվում էր, օրինակ՝ ԱՄՆ զինված ուժերի կողմից Ճապոնիայի օկուպացիայի ժամանակ, երբ ամերիկյան բոլոր զինծառայողները անպատեհ էին Ճապոնիայի դատարաններին և ենթարկվում էին ԱՄՆ քրեական իրավասությանը[43]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 14.
  2. ↑ Уголовное право России. Часть Общая / Отв. ред. Л. Л. Кругликов. М., 2005. § 1.1 главы 3.
  3. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 78.
  4. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 84—85.
  5. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 86.
  6. ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 17.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Российское уголовное право. Общая часть / Под ред. В. С. Комиссарова. СПб., 2005. С. 60.
  8. ↑ Брайнин Я. М. Уголовный закон и его применение. М., 1967. С. 23.
  9. ↑ Российское уголовное право. Общая часть / Под ред. В. С. Комиссарова. СПб., 2005. С. 57.
  10. ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 20.
  11. ↑ Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. А. С. Михлина. М., 2004. С. 36.
  12. ↑ Ст. 9 УК РФ: «Преступность и наказуемость деяния определяются уголовным законом, действовавшим в момент совершения этого деяния»; ст. 1.01 Примерного уголовного кодекса США: «Действие кодекса не распространяется на посягательства, совершенные до его вступления в силу, и уголовное преследование по делам о таких посягательствах регулируется ранее действовавшим законом, который для этой цели продолжает действовать так, как если бы не вступил в силу настоящий кодекс»; аналогичные положения о том, что обратная сила нового уголовного закона является исключением из правила содержатся в уголовном законодательстве Франции, Японии, Италии: см. Уголовное право зарубежных государств. Общая часть / Под ред. И. Д. Козочкина. М., 2003. С. 264, 426, 507.
  13. ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 21.
  14. ↑ Таганцев Н. Русское уголовное право. СПб., 1902. С. 270 и др. Цит. по: Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 104.
  15. ↑ Уголовное право. Общая часть / Отв. ред. И. Я. Козаченко, З. А. Незнамова. М., 2001. С. 35.
  16. ↑ Кудрявцев В. Н. Общая теория квалификации преступлений. М., 1972. С. 336-337.
  17. ↑ Зайцев Л., Тишкевич И., Горелик И. Действуют ли промежуточные законы? // Советская юстиция. 1966. № 1. С. 7.
  18. ↑ Дурманов Н. Д. Советский уголовный закон. М., 1967. С. 275.
  19. ↑ Брайнин Я. М. Уголовный закон и его применение. М., 1967. С. 150-153.
  20. ↑ См.: Бойцов А. И. Действие уголовного закона во времени и в пространстве. СПб., 1995. С. 92-95; Медведев А. М. Правовое регулирование действия закона во времени // Государство и право. 1995. № 3. С. 72; Пределы действия Уголовного кодекса Российской Федерации. Практическое пособие. М., 1998. С. 37; Иногамова-Хегай Л. Конкуренция уголовно-правовых норм, изданных в разное время // Уголовное право. 2000. № 3. С. 23.
  21. ↑ Якубов А.Е. Обратная сила уголовного закона: некоторые проблемы совершенствования Уголовного кодекса Российской Федерации. СПб., 2003. С. 179-180.
  22. ↑ Уголовное право России. Учебник для вузов. В 2-х тт. Т. 1: Общая часть / Под ред. А. Н. Игнатова, Ю. А. Красикова. М., 2005. С. 39, 44.
  23. ↑ Якубов А. Е. Обратная сила уголовного закона: некоторые проблемы совершенствования Уголовного кодекса Российской Федерации. СПб., 2003. С. 23.
  24. ↑ Якубов А. Е. Обратная сила уголовного закона: некоторые проблемы совершенствования Уголовного кодекса Российской Федерации. СПб., 2003. С. 26.
  25. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 101—103.
  26. ↑ Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. Л. В. Иногамовой-Хегай, А. И. Рарога, А. И. Чучаева. М., 2005. С. 37—38.
  27. ↑ Иногамова-Хегай Л. Конкуренция уголовно-правовых норм, изданных в разное время // Уголовное право. 2000. № 3. С. 24—25.
  28. ↑ Игнатов А. О действии уголовного закона во времени // Уголовное право. 2002. № 1. С. 14.
  29. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 101.
  30. ↑ Блум М. И. Действие советского уголовного закона в пространстве. Рига, 1974. С. 9—11.
  31. ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 24.
  32. ↑ Уголовное право России. Учебник для вузов. В 2-х тт. Т. 1: Общая часть / Под ред. А. Н. Игнатова, Ю. А. Красикова. М., 2005. С. 49.
  33. ↑ Соглашение между правительством Канады, правительствами государств-членов Европейского космического агентства, правительством Японии, правительством Российской Федерации и правительством Соединенных Штатов Америки относительно сотрудничества по международной космической станции гражданского назначения от 29 января 1998 года // Собрание законодательства РФ. 11 июня 2001 г. № 24. Ст. 2411.
  34. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 95.
  35. ↑ Уголовное право России. Учебник для вузов. В 2-х тт. Т. 1: Общая часть / Под ред. А. Н. Игнатова, Ю. А. Красикова. М., 2005. С. 50-51.
  36. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 94.
  37. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 95—96.
  38. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 96.
  39. ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 97.
  40. ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 27.
  41. ↑ Уголовное право России. Части Общая и Особенная: учебник / Под ред. А. И. Рарога. М., 2008. С. 27—28.
  42. ↑ Уголовное право Российской Федерации. Общая часть / Под ред. А. С. Михлина. М., 2004. С. 47.
  43. ↑ Уголовное право России. Учебник для вузов. В 2-х тт. Т. 1: Общая часть / Под ред. А. Н. Игнатова, Ю. А. Красикова. М., 2005. С. 54.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քրեական_օրենսդրություն&oldid=8334590» էջից