Չոքան Վալիխանով
Չոքան Չինգիսովիչ Վալիխանով (ղազ.՝ Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан, իսկական անունը՝ Մուհամեդ Խանաֆյա `Mwuhamed {anafja Мухамме́д-Хана́фия (ղազ.՝ Мұхаммедқанафия), նոյեմբեր 1835, Sarykol District, Կոստանայ շրջան - ապրիլի 10, 1865 կամ հոկտեմբեր 1865[1], Ալմաթի շրջան), առաջին ղազախ գիտնականը, լուսավորիչ-դեմոկրատ, պատմաբան, ազգագրագետ, բանագետ։
| Չոքան Վալիխանով ղազ.՝ Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | նոյեմբեր 1835 |
| Ծննդավայր | Sarykol District, Կոստանայ շրջան |
| Մահացել է | ապրիլի 10, 1865 (29 տարեկան) կամ հոկտեմբեր 1865[1] (29 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Ալմաթի շրջան |
| Գերեզման | Ալմաթի շրջան |
| Քաղաքացիություն | .svg){kind=small} Ռուսական կայսրություն |
| Կրթություն | Սիբիրի կադետյան կորպուս |
| Մասնագիտություն | մարդաբան, պատմաբան, ռազմական գործիչ, ճանապարհորդ, ազգագրագետ, արևելագետ, մանկավարժ և արվեստագետ |
| Ծնողներ | հայր՝ Q12570846? |
| Պարգևներ և մրցանակներ |  |
 Shokan Valikhanov Վիքիպահեստում | |
Ծնվել է 1835 թվականի նոյեմբերին, Կուտիմես անվանումը կրող ձմեռոց-ուրթում[2]։ Ավարտել է Օմսկի կադետական դպրոցը (1853 թ.), ծառայել Արևմտասիբիրյան նահանգապետությունում, ռուսական կայսրության ռազմական նախարարության գլխավոր շտաբի ռազմա-գիտական կոմիտեում, Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության ասիական դեպարտամենտում[3]։ Մասնակցել է Միջին Ասիա և Չինաստան մեկնած մի շարք արշավախմբերի։ 1858 թվականին մուսուլման վաճառականի անվան տակ անցել է Տյան Շանը և ապրել Կաշգարում, որտեղ Արևելյան Թուրքեստանի ազգագրության և Ալթըշարի պատմության վերաբերյալ նյութեր է հավաքել։ 1860-1861 թվականներին ապրելով Պետերբուրգում, մոտիկից ծանոթացել է ռուս հեղափոխական-դեմոկրատների գաղափարներին, հաղորդակցվել առաջադեմ մտավորականների հետ։ Վալիխանովը եղել է առաջին ղազախ նկարիչը, ազգագրական ճշգրտությամբ պատկերազարդել իր գիտական ու ճամփորդական օրագրերը։ Ստեղծել է նաև հաստոցային գծանկարներ ու ջրանկարներ («Մեծ Հորդայի ղազախները», «Սարտայը՝ Սարը Բաղիշի տոհմից» և այլն)։ Ունեցել է բազմակողմանի գիտական հետաքրքրություններ։ Թողել է Միջին Ասիայի, Ղազախստանի, Արևմտյան Չինաստանի ժողովուրդների մշակույթին ու պատմությանը վերաբերող արժեքավոր ուսումնասիրություններ․ «Ջունգարիայի ակնարկներ» (1861 թ.), «Կիրգիզներ» (այդպես են այն ժամանակ կոչել ղազախներին, հրատարակավել է՝ 1958 թվականին), «Աբլայ» (1861 թ.), «Չինական կայսրության արևմտյան երկրամասը և քաղաք Կուլջան» (հրատարակվել է՝ 1958 թվականին) և այլն։ Վալիխանովը առաջինն է գրառել և ռուսերեն թարգմանել կիրգիզական «Մանաս» հերոսական էպոսից մի հատված, գրառել է նաև ժողովրդական էպիկական «Կոզը-Կորպեշ և Բայանսլու» պոեմը։ Վալիխանովը դատապարտել է ղազախ ֆեոդալների կամայականությունները, ցարիզմի գաղութարարական քաղաքականությունը։ Հասարակական կյանքի իր ըմբռնումներով մնալով իդեալիստ՝ այնուհանդերձ գտել է, որ պատմական առաջընթացի վերջնական նպատակը «նյութական վիճակի․․․ բարելավումն է», որ «մարդկային բոլոր մղումներն ու մոտիվները պայմանավորված են ֆիզիկական ու սոցիալական պայմանների միագումար ներգործությամբ»։
Վալիխանովի ուսումնասիրությունները հրատարակվել են ռուսական կայսերական աշխարհագրական ընկերության աշխատություններն ամփոփող ժողովածուներում, (1865 թվականին Լոնդոնում)[4], (ֆր.՝ «La Nouvelle géographie universelle»)-ում... Նրա գրվածքներն առանձին գրքով առաջին անգամ լույս են տեսել 1904 թվականին՝ որպես ռուսական աշխարհագրական ընկերության ազգագրական մատենաշարի իններորդ հատորը։ 1961—1972 թթ. Ղազախստանի գիտությունների ակադեմիան հրատարակել է նրա աշխատությունների հինգհատորյակը, որը վերահրատարակվել է 1984—1985 թվականներին։
Գրականություն խմբագրել
- «Валиханов, Чеккан Чингисович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 https://bigenc.ru/world_history/text/1895386
- ↑ История Казахстана в русских источниках ХҮІ-ХХ веков. ҮІІІ т. Ч.1. 143—144, 342 с. — Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — 716 с; Бейсенбайулы Ж. Чокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. (Ставка в Обагане. С. 83-98). — Астана: Фолиант, 2016.- 752 с.
- ↑ Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений в пяти томах. т. 1. С. 9-77. — Алма-Ата: Главная редакция Казахской энциклопедии. 1984. — 432 с; Стрелкова И. Валиханов. ЖЗЛ. М.: — Мол. Гвардия, 1983. — 284 с; Бейсенбайұлы Ж. Шоқан. «Ғибратты ғұмыр» сериясы. — Алматы: Қазақстан, 2009.- 608 б; Бейсенбайулы Ж. Шокан Валиханов. Историко-биографическое повествование. — Астана: Фолиант, 2016.- 752 с.
- ↑ Британцы оценили труды Ш. Валиханова, переиздав его работу «Chinese Turkestan and Dzungaria» by Capt. Valikhanov and other russian travellers, «The Russians in Central Asia», London, Edward Stanford, 1865)
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Վալիխանով Չոկան Չինգիսովիչ на проекте «Федор Михайлович Достоевский. Антология жизни и творчества»
- Չոկան Վալիխանով на сайте «Люди».
- Валиханов Чокан Արխիվացված 2013-11-22 Wayback Machine «Научные статьи Казахстана».
- Чокан Валиханов на сайте «Азиатские истории».
- Information on Shoqan from the Smithsonian Արխիվացված 2018-02-27 Wayback Machine
- Շոկան Վալիխանովի գեղանկարչական աշխատանքները Արխիվացված 2018-06-05 Wayback Machine
- www.neweurasia.net (կենսագրությունը) (անգլերեն) Արխիվացված 2008-05-17 Wayback Machine
- www.peoples.ru Շոկան Վալիխանով (ռուսերեն)
- Շոկան Վալիխանովը Օմսկում (ռուսերեն) Արխիվացված 2007-05-23 Wayback Machine
- (ռուս.) (in Alexander M. Kobrinsky's library Արխիվացված 2019-05-29 Wayback Machine): Shoqan Walikhanov (photos, biography) Արխիվացված 2019-05-06 Wayback Machine
- (ռուս.) Biography from the UNESCO branch in Kazakhstan Արխիվացված 2007-02-26 Wayback Machine
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չոքան Վալիխանով» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 11, էջ 232)։ 
|