Վիքիպեդիա

Ուշացած սեռական հասունացում

մարդու հիվանդություն

Սեռական հասունացման ուշացում է համարվում, անձի սեռական հատկանիշների բացակայությունը կամ թերի զարգացումը սեռահասունացման սկզբում[1]։ Անձի մոտ բացակայում են սեռահասունության ֆիզիկական կամ հորմոնալ նշանները։ Միացյալ Նահանգներում աղջիկների սեռահասւնացումն համարվում է ուշացած, եթե կրծքագեղձերի զարգացումը բացակայում է 13 տարեկանում կամ, եթե մենստրուացիան (դաշտանային ցիկլ) բացակայում է 16 տարեկանում[1][2]։ Տղաների մոտ սեռահասունությունն համարվում է ուշացած, եթե բացակայում է ամորձիների մեծացումը 14 տարեկանում[2]։ Ուշացած սեռական հասունությամբ տառապում է դեռահասների մոտ 2%-ը[3][4]։

Ուշացած սեռահասունացում
Բժշկական մասնագիտություններզատաբանություն
ՀՄԴ-9259.0
ՀՄԴ-10E30.0
 Delayed puberty Վիքիպահեստում

Հիմնականում սեռական հասունությունը կարող է հետաձգվել մի քանի տարի և դեռևս համարվել նորմա, որպես սեռահաունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացում[5]։ Սեռական հասունության ուշացում կարող է առաջանալ տարբեր պատճառներով, դրանցից են՝ թերսնուցումը, համակարգային հիվանդությունները, վերարտադրողական համակարգի խանգարումները (հիպոգոնադիզմ) կամ մարմնի պատասխանը սեռական հորմոններին[5]։

Սեռական հասունացման ուշացման դեպքում կատարում են շիճուկի ֆոլիկուլ խթանիչ հորմոնի (ՖԽՀ), լյուտեինացնող հորմոնի (ԼՀ), տեստոստերոն/էստրադիոլի չափում, ինչպես նաև ռենտգենաբանորեն ոսկրային տարիքի որոշում[4]։

Վերարտադրողական համակարգի խանգարման դեպքում, բուժումը սովորաբար ենթադրում է համապատասխան հորմոնների փոխարինում (տղաների համար տեստոստերոն/դիհիդրոտեստոստերոն[6], էստրադիոլ և պրոգեստերոն՝ աղջիկների համար)[7]։

Ժամկետներ և սահմանումներ խմբագրել

Սեռական հասունությունը համարվում է ուշացած, երեխայի հասունացման երկու ստանդարտ շեղումների կամ երեխաների 95%-ի համեմատ հասունացման ուշացման պարագայում[8][9][10]։

Հյուսիսային Ամերիկայում աղջիկների սեռական հասունության ուշացում է համարվում՝ կրծքագեղձի զարգացման բացակայությունը 13 տարեկանում, դաշտանային ցիկլի բացակայությունը՝ 16 տարեկանում[11], ինչպես նաև աճի տեմպի դանդաղումը[9]։ Բացի այդ, Տանների սանդղակով դանդաղ զարգացումը կամ կրծքագեղձի մեծացման համեմատ մենարխեի (առաջին դաշտանային ցիկլ) 3 տարվով ուշացումը նույնպես կհամարվեն ուշացած սեռական հասունացում[9]։

Միացյալ Նահանգներում, աղջիկների սեռական հասունացման տարիքը մեծապես կախված է նրա ռասսայական ծագուման հետ։ Ուշացած սեռական հասունացում կովկասցի և իսպանացի աղջիկների համար նշանակում է կրծքագեղձի զարգացման բացակայություն` 12,8 տարեկանում, իսկ սևամորթ աղջիկների համար` 12.4 տարեկանում[8][9]։ Մենստրուացիայի բացակայությունը 15 տարեկանում ցանկացած էթնիկ խմբում համարվում է ուշացած[9]։

Հյուսիսային Ամերիկայի տղաների սեռահասունության ուշացում է համարվում՝ 14 տարեկանում ամորձիների չափերի պահպանումը 2.5սմ-ի սահմաններում[12] կամ ծավալի պահպանումը 4մԼ-ի սահմաններում[13]։ Ուշացած սեռական հասունությունն ավելի տարածված է տղաների շրջանում[12]։

Չնայած ցայլքի և անութափոսի մազակալման բացակայությունը սեռական հասունության ուշացման բնորոշ նշան է, այնուամենայնիվ, մազակալուման առկայությունը պայմանաված է մակերիկամի սեռական հորմոններով, և ոչ մի կապ չունի ամորձիների և ձվարանների կողմից արտազատվող հորմոնների հետ[9][14]։

Սեռական հասունացման սկիզբը կախված է գենետիկական գործոններից, ընդհանուր առողջական վիճակից, սոցիալ-տնտեսական վիճակից և շրջակա միջավայրի ազդեցությունից։ Հասարակածի ավելի ցածր բարձրություններում բնակվող երեխաները, քաղաքներում և այլ քաղաքային վայրերում, սկսում են սեռական հասունացումն ավելի շուտ, քան իրենց ազգակիցները[8]։ Ճարպակալում ունեցող և գեր երեխաների մոտ նույնպես սեռական հասունացումն ավելի շուտ է սկսվում՝ նորմալ քաշ ունեցող երեխաների համեմատությամբ[15]։ Ճարպակալման հետ կապված գեների մուտացիաները, ինչպիսիք են՝ FTO-ն կամ NEGRI-ը, կապված են վաղաժամ սեռահասունացման հետ[8]։ Երեխաները, որոնց ծնողների սեռահասունությունը սկսվել է ավելի վաղ, հավանական է, որ կունենան վաղ սեռական հասունացում[8]։

Պատճառներ խմբագրել

Ուշացած սեռական հասունացումը կարելի է բաժանել չորս կատեգորիայի՝ հաճախադեպից մինչև հազվակի[12]։

Աճի և սեռահասունության կոնստիտուցիոնալ ուշացում խմբագրել

Երեխաները, ովքեր առողջ են, բայց ունեն ֆիզիկական զարգացման և աճման ավելի դանդաղ տեմպեր, ունեն նաև սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացում։ Այն ուշացած սեռահասունացման ամենատարածված պատճառն է, աղջիկների[1][9] (30%)[8] և ավելին հաճախ տղաների[16] (65%) մոտ[14]։ Հիմքում ընկած են գենետիկ գործոնները[14][17]։ Այս երեխաներ ունեն ավելի փոքր հասակ իրենց հասակակիցների համեմատ բայց նրանց հասակը համապատասխանում է ոսկրային տարիքին, այսինքն՝ նրանք հետաձգել են կմախքի հասունացումը՝ հետագա աճի պոտենցիալով[8]։

Հաճախ դժվար է տարբերակել աճի և սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացումն որևէ պաթոլոգիայից, քանի որ լաբորատոր հետազոտությունները միշտ չէ, որ ճշգրիտ են[18]։ Ցանկացած այլ ախտանիշի բացակայության դեպքում կարճ հասակը, հասակի և քաշի ուշ ավելացումը և/կամ ուշացած սեռական հասունությունը կարող են հանդիսանալ որոշ քրոնիկ հիվանդությունների, ներառյալ՝ ցելիակայի, միակ կլինիկական դրսևորումները[19][20][21][22]։

Թերսնուցում կամ քրոնիկ հիվանդություններ խմբագրել

Երբ ցածր քաշով կամ նիհար երեխաներն ունենում են սեռահասունացման ուշացում, հարկավոր է որոնել հիվանդություններ, որոնք առաջացնում են սեռական հասունության ժամանակավոր և անդարձելի ուշացում[23]։ Քրոնիկ հիվանդություններն, ինչպիսիք են՝ մանգաղաբջջային սակավարյունությունը[24][25][26] և թալասեմիան[27], ցիստիկ ֆիբրոզը[28], ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը, հիպոթիրեոզը[29], երիկամների քրոնիկական հիվանդությունները[30][31], քրոնիկ ստամոքս-աղիքային հիվանդությունները (օրինակ ՝ ցելիակա հիվանդությունը[20][32] և աղիքային բորբոքային հիվանդությունները[33][34][35] ) առաջացնում են ուղեղի հիպոթալամիկ շրջանի ուշ ակտիվացում` ուշ ազդանշան ուղարկելով սեռական հասունությունը սկսելու համար[36]։

Մանկական հասակում քաղցկեղ վերապրածները նույնպես կարող են ունենալ երկրորդական սեռական հասունացման ուշացում՝ բուժման ֆոնի վրա[14][37]։ Բուժման տեսակը, թմրամիջոցների ազդեցություն/դեղաչափ քանակը և տարիքը բուժման ընթացքում, որոշում են սեռական գեղձերի ախտահարման մակարդակը[37]։

Չափազանց ակտիվ ֆիզիկական վարժություններն ու սթրեսը, հատկապես մարզիկների մոտ կարող են հետաձգել սեռահասունացման սկիզբը[38]։ Սննդային վարքագծի խանգարումները, ինչպիսիք են՝ բուլիմիան և նյարդային անորեքսիան, կարող են առաջացնել սեռահասունացման խանգարում՝ թերսնուցման հետևանքով[36][39]։

Սահմանափակ ածխաջրերով դիետան նույնպես նվազեցնում է ինսուլինի արտազատումը, որն իր հերթին չի ակտիվացնում կիսպեպտինի նեյրոնները, որոնք կարևոր նշանակություն ունեն սեռական հասունացման հորմոնների արտազաևման համար[40]։ Սա ցույց է տալիս, որ սահմանափակ ածխաջրեր ստացող երեխաները կամ տիպ 1 շաքարային դիաբետով տառապող երեխաները նույնպես կարող են ունենալ ուշ սեռահասունացում[15][41]։

Ձվարանների և ամորձիների առաջնային անբավարարություն (հիպերգոնանդոտրոպ հիպոգոնանդիզմ) խմբագրել

 
Հիպոթալամո-հիպոֆիզ-գոնանդալ ուղին: + նշանը ցույց է տալիս օրգանի խթանում, իսկ - նշանը՝ ճնշում:

Ձվարանների կամ ամորձիների (գոնադների) առաջնային անբավարարությունը հանգեցնում է ուշացած սեռահասունության` ընկալիչների կողմից հորմոնալ պատասխանի բացակայության պատճառով[8]։ Այս դեպքում ուղեղն ուղարկում է հորմոնալ ազդանշաններ (բարձր գոնադոտրոպին), բայց սեռական գեղձերը չեն կարողանում պատասխանել ազդանշաններին՝ հանգեցնելով հիպերգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմի առաջացման[8]։ Հիպերգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմ կարող է առաջանալ նաև բնածին արատների հետևանքով[42]։

Բնածին խանգարումներ խմբագրել

Բնածին հիվանդությունները ներառում են՝ չբուժված կրիպտորխիզմ, երբ ամորձիները չեն իջնում որովայնի խոռոչից[36]։ Այլ բնածին խանգարումներն իրենց բնույթով գենետիկ են։ Տղամարդկանց դեպքում կարող են լինել սերմնատար խողովակի դեֆեկտ,ինչպես Կլայնֆելտերի համախտանիշի ժամանակ (ամենատարածված պատճառը)[43], ամորձային ստերոիդների արտադրության խանգարում, ընկալչային մուտացիաներ, քրոմոսոմային հիվանդություններ, ինչպիսիք են՝ Նունանի սինդրոմը, կամ բջջային մակարդակով հորմոնալ արտադրության խանգարումներ[36]։ Իգական սեռի մոտ կարող են հանդիպել նաև քրոմոսոմային հիվանդություններ, ինչպիսիք են՝ Տերների համախտանիշը (աղջիկների մոտ ամենատարածված պատճառը)[43], XX գոնադային դիսգենեզը և XY գոնադային դիսգենեզը, ձվարանների կողմից հորմոնների սինթեզի խամգարումներ, ինչպիսիք են՝ արոմատազայի անբավարարությունը[36] կամ բնածին անատոմիական դեֆորմացիաներ, ինչպիսիք են՝ Մուլլերյան ագենեզիսը[42]։

Ձեռք բերովի հիվանդություններ խմբագրել

Ձեռք բերովի հիվանդություններն են՝ խոզուկի ժամանակ առաջացող օրխիտը (ամորձաբորբ), կոքսակի վիրուս B վարակը, ճառագայթումը, քիմիաթերապիան կամ վնասվածքները[42][44]։

Սեռական հասունության հորմոնալ ուղու գենետիկ կամ ձեռք բերովի հիվանդություններ (հիպոգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմ) խմբագրել

Գլխուղեղի մակարդակով սեռական հասունության վրա կարող է ազդել նաև հիպոթալամո-հիպոֆիզա-գոնադալ ուղին[42]։ Գլխուղեղն իր հորմոնալ ազդանշանները չի ուղարկում սեռական գեղձերին, ինչը սեռական գեղձերին չի ակտիվացնում, որն էլ հանգեցնում է հիպոգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմի առաջացման[45]։ Հիպոթալամո-հիպոֆիզար ուղին կարող է խափանվել երկու մակարդակով՝ հիպոթալամուսի կամ հիպոֆիզի[45]։ Կենտրոնական նյարդային համակարգի խանգարումներն, ինչպիսիք են՝ երեխաների գլխուղեղի ուռուցքները (օրինակ՝ կրանիոֆարինգեոմա, պրոլակտինոմա, գերմինոմա, գլիոմա ) կարող են խանգարել կապը հիպոթալամուսի և հիպոֆիզի միջև[36]։ Հիպոֆիզի ուռուցքներից պրոլակտինոմաները, բարձրացնում են դոպամինի մակարդակը՝ ընկճելով հիպոթալամո-հիպոֆիզար ուղին[1]։ Հիպոթալամիկ խանգարումներից են Պրադեր-Վիլի համախտանիշը և Կալմանի համախտանիշը[46]։ Հիպոգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմի ամենատարածված պատճառը հիպոթալամուսի կողմից արտադրվող գոնադոտրոպին ռիլիզինգ հորմոնի կարգավորիչ ֆունկցիայի անբավարարությունն է[8]։

Ախտորոշում խմբագրել

Մանկական էնդոկրինոլոգներն այն բժիշկներն են, որոնք ունեն առավելագույն պատրաստվածություն և փորձ, ախտորոշելու համար ուշացած սեռահասունացումը։ Բժշկական ամբողջական պատմությունը, օրգան համակարգերի ստուգումը, աճի և ֆիզիկական զարգացման փորձաքննությունը, ինչպես նաև լաբորատոր փորձաքննությունն այն բոլոր պայմաններն են բացահայտելու համար այն հիվանդությունները, որոնք կարող են առաջացնել սեռահասունացման ուշացում[8]։

Ժամանակին ախտորոշումը շատ կարևոր է, քանի որ ուշացած սեռահասունացում ունեցող աղջիկների կեսը ունի հիմքում ընկած որևէ պաթոլոգիա[9]։

Պատմություն խմբագրել

Կոնստիտուցիոնալ և ֆիզիկական ուշացում խմբագրել

Աճի և սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացումով երեխաները ավելի ցածրահասակ են իրենց հասակակիցներից, աճման տեմպն ավելի դանդաղ է և ավելի նիհար են հասակակիցների համեմատ[37]։ Նրանց աճը սկսում է դանդաղել սեռահասունացումից տարիներ առաջ, որն էլ օգնում է տարբերակել սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացումը հիպոթալամո-հիպոֆիզո-գոնանդալ ուղու ախտահարումից[14]։ Ընտանեկան ամբողջական պատմությունը՝ ներառյալ ծնողների սեռահասունացման տարիքը, օգնում է մոտավորապես հասկանալ սպասվող հասունացման տարիքը[4][8]։ Սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացման կասկածով երեխաների աճի չափման պարամետրերը ներառում են՝ հասակը, քաշը, աճման տեմպերը և հաշվարկված միջին ծնողական հասակը, որը կանխորոշում է երեխայի սպասվող հասակը չափահաս տարիքում[4][47]։

Թերսնուցում և քրոնիկական հիվանդություններ խմբագրել

Դիետան, ակտիվ ֆիզիկական պարապմունքներն, ինչպես նաև որոշ հիվանդությունների առկայությունն ու դեղորայքիօգտագործումը կարող են հիմք հանդիսանալ ուշացած սեռահասունացման համար[8]։ Աճի և սեռահասունացման ուշացումը կարող են լինել ծանր քրոնիկ հիվանդությունների առաջին նշանները, այդ հիվանդություններից են՝ նյութափոխանակային խանգարումները, ներառյալ՝ աղիքների բորբոքային հիվանդությունը և հիպոթիրեոզը[8]։ Ախտանիշները, ինչպիսիք են՝ հոգնածությունը և ցավը, ենթադրում են որևէ քրոնիկ հիվանդություն[4]։

Ձվարանների կամ ամորձիների առաջնային անբավարարություն խմբագրել

Մարմնի էունուխոիդ ձևը, որտեղ բազկի երկարությունը գերազանցում է ավելի քան 5 սմ-ով, ենթադրում է աճման գոտիների փակման դանդաղում՝ երկրորդային հիպոգոնադիզմի հետևանքով[8]։ Տերների սինդրոմն ունի ախտորոշիչ առանձնահատկություններ՝ ներառյալ թևակերպ ծալքերը (սֆինքսի պարանոց), կարճ հասակը, վահանաձև կրծքավանդակը և մազերի ցածր աճը[4]։ Կլայնֆելտերի համախտանիշին բնորոշ են ինչպես բարձրահասակությունը, այնպես էլ ցածրահասակությունը[4]։

Սեռահասունացման հորմոնալ ուղու գենետիկական կամ ձեռք բերովի խանգարումներ խմբագրել

Հոտազգացողության բացակայությունը (անոսմիա) ուշացած սեռական հասունացման հետ միասին հզոր կլինիկական հուշումներ են Կալմանի համախտանիշի դեպքում[14][48][49]։ Հիպոթալամուսի կողմից արտադրվող գոնանդոտրոպ ռիլիզինգ հորմոնի անբավարարությունը կարող է առաջացնել բնածին արատներ, ներառյա՝ շրթունքի ճեղքվածք և սկոլիոզ[8]։ Նյարդաբանական ախտանիշների առկայությունը, ինչպիսիք են՝ գլխացավերը և տեսողության խանգարումները, ենթադրում են ուղեղի ուռուցք, որն առաջացնում է հիպոպիտուիտարիզմ[8]։ Լակտացիայի առկայությունը նյարդաբանական այլ ախտանիշների հետ միասին խոսում են պրոլակտինի բարձր մակարդակի մասին, որը կարող է հանդես գալ կա՛մ որպես դեղերի կողմնակի ազդեցություն, կա՛մ որպես պրոլակտինոմայի հետևանք[4]։

Ռադիոլոգիական հետազոտություն խմբագրել

 
Ոսկրային տարիքի որոշում

Քանի որ ոսկրային հյուսվածքի հասունացումը ընդհանուր ֆիզիկական հասունացմը բնութադրող լավ ցուցանիշ է, ձախ ձեռքի ռենտգեն նկարով որոշված ոսկրային տարիքը բացահայտում է, թե արդյոք երեխան հասել է ֆիզիկական հասունացման այն փուլին, որի ժամանակ պետք է տեղի ունենա սեռական հասունացումը[8][50]։ Ռենտգեն նկարով, եթե ոսկրային տարիքի փոքր է 11 տարեկանը՝ աղջիկների դեպքում կամ փոքր է 13 տարեկանը՝ տղաների դեպքում, (ավելի մեծ կենսաբանական տարիքի դեպքում), ապա այն խոսում է սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացման մասին[8][43]։ Գլխուղեղի մագնիսոռեզոնանսային տոմոգրաֆիա (ՄՌՏ) հետազոտություն պետք է կատարել սեռահասունացման ուշացումից բացի, այլ նյարդաբանական ախտանիշների առկայության պարագայում,օրինակ՝ հիպոֆիզի կամ հիպոթալամուսի ուռուցքների կասկածի դեպքում[14][50]։ ՄՌՏ-ն կարող է հաստատել նաև Կալմանի համախտանիշի ախտորոշումը` հոտառական ուղու բացակայության կամ թերի զարգացման շնորհիվ[14]։ Այնուամենայնիվ, հստակ նյարդաբանական ախտանիշների բացակայության դեպքում ՄՌՏ-ն չի կարող լինել ախտորոշման ամենաարդյունավետ տարբերակը[14]։ Կոնքի խոռոչի ուլտրաձայնային հետազոտությունը կարող է հայտնաբերել անատոմիական շեղումներ, օրինակ՝ չիջած ամորձիներ և Մուլլերյան ագենեզիա[42][50]։

Լաբորատոր հետազոտություն խմբագրել

Ուշացած սեռահասունացում ունեցող երեխաների գնահատման առաջին քայլը ենթադրում է տարբերակել ուշացած սեռական հասունացման տարբեր պատճառները։ Կոնստիտուցիոնալ ուշացումը կարելի է տարբերակել մանրակրկիտ հավաքված անամնեզի, ֆիզիոլոգիական և ոսկորային տարիքի օգնությամբ[4]։ Թերսնուցումը և քրոնիկ հիվանդությունները հնարավոր է ախտորոշել անամնեզի և այդ հիվանդություններին հատուկ հետազոտություւների միջոցով[4]։ Սկրինինգ հետազոտությունները ներառում են՝ արյան ընդհանուր քննություն, էրիթրոցիտների նստեցման արագություն և վահանագեղձի ուսումնասիրություն[4]։ Հիպոգոնադիզմը կարելի է տարբերակել հիպեր և հիպո-գոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմից`շիճուկում ֆոլիկուլ խթանիչ հորմոնի (ՖԽՀ) և լյուտեինացնող հորմոնի (ԼՀ) որոշմամբ (գոնադոտրոպներ` հիպոֆիզի հորմոններ), աղջիկների մոտ՝ էստրադիոլի որոշմամբ[8][42]։ 10-12 տարեկան հասակում ձվարանների կամ ամորձիների խնդիրները բերում են բարձր ԼՀ և ՖԽՀ արտազատման, քանի որ ուղեղը փորձում է հասցնել օրգանիզմը սեռահասունացման, այնինչ սեռական գեղձերը չեն պատասխանում այդ ազդանշաններին[4][8]։

Հիպոգոնանդոտրոպ հիպոգոնանդիզմով աղջիկների մոտ չափվում է նաև պրոլակտինի մակարդակը՝ պրոլակտինոման տարբերակելու համար։ Պրոլակտինի բարձր քանակը ցուցում է հետագա ՄՌՏ հետազոտության համար[51]։ Երեխայի նյարդաբանական ախտանիշների առկայության դեպքում խիստ ցուցված է գլխուղեղի ՄՌՏ հետազոտություն[51]։

Հիպերգոնանդոտրոպ հիպոգոնանդիզմով աղջիկների մոտ կարևոր է որոշել կարիոտիպը՝ քրոմոսոմային շեղումներն հայտնաբերելու համար՝ ավելի հաճախ Տերների[51]։ Տղաների մոտ կարիոտիպով ախտորոշվում է Կլայնֆելտերի համախտանիշը[12]։ Նորմալ կարիոտիպով երեխաների դեպքում սեռական հորմոնների սինթեզի անբավարարությունն ախտորոշվում է 17-հիդրոքսիլազ ֆերմենտի չափմամբ, որը սեռական հորմոնների սինթեզի կարևոր բաղադրիչն է[51]։

Մենեջմենթ խմբագրել

Կարճաժամկետ հորմոնալ թերապիան կիրառում են սեռահասունացման սկիզբը դրդելու և աճը խթանելու նպատակով, այն պետք է սահմանափակել ծանր ցնցումներով կամ տագնապով ուղեկցվող սեռահասունացման ուշացման դեպքում[8][52]։ Ոսկրի աճման գոտիների վաղաժամ փակվելուց խուսափելու համար, պետք է կատարել ոսկրային տարիքի հաճախակի ստուգում[8]։

Կոնստիտուցիոնալ և ֆիզիկական ուշացում խմբագրել

Առողջ երեխաների աճի և սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացումը կանխատեսվում է՝ հիմք ընդունելով ոսկրային տարիքը[14][37]։ Սովորաբար ոչ մի այլ հետազոտության կարիք չկա, բայց խորհուրդ է տրվում որոշել նաև շիճուկի տեստոստերոնի կամ էստրոգենի քանակը[4][8][53]։ Հիպոգոնադիզմի ախտորոշումը հնարավոր է բացառել այն դեպքում, երբ դեռահասի մոտ սկսվում է սեռահասունացման շրջանը 16-18 տարեկան հասակում[4][43]։

14 տարեկանից մեծ տղաները, ում աճը խիստ ցածր է կամ ունեն սեռահասունացմամբ պայմանավորված դիսթրես՝ կարող են օգտագործել տեստոստերոն` հասակն ավելացնելու համար[14]։ Տեստոստերոնով բուժումը կարող է օգտագործվել նաև սեռական հասունացումը խթանելու համար, բայց այն նպաստում է ոսկրի աճման գոտիների վազաժամ փակման՝ դադարեցնելով աճը, անզգույշ կիրառման դեպքում[7][8]։ Մեկ այլ բուժման տարբերակ է՝ արոմատազի ինհիբիտորների օգտագործումը` անդրոգեններից էստրոգենների վերածումը սահմանափակելու համար, քանի որ էստրոգեններն են պայմանավորում ոսկրերի աճման գոտիների փակվելը, հետևաբար նաև աճի կանգը[14]։ Այնուամենայնիվ, կողմնակի բարդությունների պատճառով առավել հաճախ կիրառվում է միայն տեստոստերոնով բուժում[14]։ Ընդհանուր առմամբ, ո՛չ աճի հորմոնը, ո՛չ էլ արոմատազի ինհիբիտորներիը խորհուրդ չի տրվում օգտագործել աճը խթանելու համար[37][54]։

Այս նույն նպատակով աղջիկների դեպքում օգտագործվում է էստրոգենը[55]։

Այնուամենայնիվ, հետազոտությունները ոչ մի տարբերություն չույց չեն տվել սեռական հորմոններով բուժում ստացած կամ չստացած մեծահասակների հասակի վերջնական տվյալներում[56]։

Թերսնուցում և քրոնիկական հիվանդություններ խմբագրել

Եթե սեռահասունացման ուշացումը պայմանավորված է թերսնուցմամբ կամ համակարգային հիվանդություններով, ապա թերապևտիկ միջոցառումներն ուղղված են դրանց դեմ։ Ցելիակիա հիվանդության վաղ ախտորոշումը և առանց գլուտեն սննդատեսակներով դիետայի հաստատումը կանխում են բարդությունները և վերականգնում են նորմալ հասունացումը[19][22]։

Հիպոթիրեոիզմի դեպքում կիրառում են թիրոիդ հորմոններով փոխարինող բուժում[8]։

Ձվարանների և ամորձիների առաջնային անբավարարություն (հիպերգոնանդոտրոպ հիպոգոնանդիզմ) խմբագրել

Եթե սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացման դեպքում սեռահասունացումից հետո սեռական հորմոնների քանակը նորմալանում է, ապա հիպոգոնանդիզմը պահանջում է հորմոնալ փոխարինող բուժում ողջ կյանքի ընթացքում[12]։

Առաջնային ձվարանային անբավարարությամբ աղջիկներին էստրոգեն նշանակում են սեռական հասունացման սկզբում[51]։ Պրոգեստերոններն ավելացվում են կրծքագեղձերի զարգացման վերջում, էստրոգենային բուժումն սկսելուց 12-14 ամիս հետո, քանի որ պրոգեստերոնով վաղ բուժումը բացասաբար է անդրադառնում կրծքագեղձերիի զարգացման վրա[51]։ Կրծքագեղձերի զարգացման ավարտից հետո էստրոգենի և պրոգեստերոնի ցիկլիկ նշանակումը նպաստում են դաշտանի կանոնավոր առաջացմանը՝ սեռահասունացումն սկսվելուց հետո[7][57]։ Նպատակն է ավարտել սեռահասունացումը 2-3 տարիների ընթացքում[51]։ Սեռահասունացման ավարտից հետո, առանց հորմոնալ դեղերի փորձաշրջանը որոշում է հորմոնալ բուժման հետագա անհրաժեշտությունը[12]։

Ամորձիների առաջնային անբավարաությամբ տղաներն ունեն տեստոստերոնով բուժման կարիք ողջ կյանքի ընթացքում[49]։

Սեռական հասունության հորմոնալ ուղու գենետիկ կամ ձեռք բերովի հիվանդություններ (հիպոգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմ) խմբագրել

12 տարեկանից բարձր տարիքի տղաները, ովքեր ունեն հիպոգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմ, բուժվում են կարճաժամկետ տեստոստերոնով, մինչդեռ ամորձիների անբավարարություն ունեցող տղամարդիկ ստանում են տեստոստերոն մինչև կյանքի վերջ[14][58][59]։ Օգտագործման եղանակը (տեղային կամ ներարկային) կախված է երեխայի և ընտանիքի ցանկությունից[58]։ Չնայած միայն տեստոստերոնով բուժումը հասցնում է սեռահասունացման սկսման, սակայն պտղաբերության լավացման համար անհրաժեշտ է գոնանդոտրոպին ռիլիզինգ հորմոն կամ խորիոնալ գոնանդոտրոպին ՖԽՀ-ի հետ միասին[14][58]։

Եթե բուժում ստանալուց հետո 1 տարվա ընթացքում սեռական հասունությունը չի սկսվում, ապա այն համարվում է մշտական հիպոգոնադոտրոպ հիպոգոնադիզմ[14]։

Հիպոգոնադոտրոպային հիպոգոնադիզմով աղջիկները ստանում են նույն սեռական հորմոնային բուժումը, սակայն դեղաչափն աստիճանաբար պետք է ավելացվի հասցնելով այն հասուն տարիքին անհրաժեշտ հորմոնների քանակին[14]։ Էստրոգենի դեղաչափը որոշվում է այնպես, որ կնոջ օրգանիզմում պահպանվի ոսկրային հյուսվածքի համապատասխան խտություն[14]։

Այլ խմբագրել

Աճի հորմոնը բուժման ևս մեկ տարբերակ է, որը պետք է կիրառվի միայն աճի հորմոնի ապացուցված անբավարարության պայմաններում[60][61], ինչպես՝ իդիոպաթիկ կարճահասակությունը[14]։ Աճի և սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացումով երեխաները աճի հորմոնով բուժման դեպքում հաջողություններ չեն արձանագրել[14]։ Չնայած շիճուկի աճի հորմոնի մակարդակը ցածր է սեռական հասունության կոնստիտուցիոնալ ուշացման դեպքում,բայց այն կարգավորվում է սեռական հորմոններով բուժում ստանալուց հետո[8]։

Վիտամին A-ի անբավարարությունը ուշացած սեռահասունացման էթոլոգիական գործոններից մեկն է։ Ե՛վ վիտամին A-ի, և՛ երկաթի պատրաստուկների ընդունումը սեռահասունացման ուշացում ունեցող երեխաների մոտ նույնքան արդյունավետ է, որքան հորմոնալ թերապիան[62]։

Ուշացած սեռահասունություն դեպքում կարևոր է նաև հոգեբանի կամ հոգեբույժի խորհրդատվությունը։ Աջակցող միջավայրը դրական են անդրադառնում երեխայի վրա[63][64]։

Կանխատեսում խմբագրել

Չնայած աճի և սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացումը նորմալ զարգացման շեղում է, առանց որևէ առողջական լուրջ հետևանքների, սակայն այն կարող է հոգեբանական հետևանքներ թողնել երեխայի վրա[65][66]։ Սեռահասունացման ուշացում ունեցող դեռահաս տղաներն ավելի հաճախ են տառապում տագնապային խանգարումներով և դեպրեսիայով[67]։ Սեռահասունացման ուծացում ունեցող երեխաների կրթության կարողությունն իջած է[65]։

Կան հակասական ապացույցներ այն մասին, արդյոք աճի և սեռահասունացման կոնստիտուցիոնալ ուշացում ունեցող երեխաները հասնում են իրենց առավելագույն հասակին[65]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այս երեխաների աճը արագանում է սեռահասունացման ընթացքում և նրանք ուղղակի ցածրահասակն են մնում մինչև չսկսվի նրանց ուշացած սեռահասունացումը[68]։ Այնուամենայնիվ, որոշ հետազոտություններ փաստում են, որ այս երեխաները 4-11 սանտիմետրով կարճ են մնում իրենց սպասվող հասակից[56]։ Ընտանեկան կարճահասկաությունը և նախա-սեռահասունացման աճի դանդաղումը կարող են ազդեցություն ունենալ երեխայի վերջնական հասակի վրա[56]։

Սեռահասունացման ուշացումը նաև կարող է ազդել ոսկրերի խտության վրա և ի վերջո բերել օստեոպորոզի զարգացման[69]։ Ուշացած սեռահասունացումով տղաները սովորաբար ունենում են ոսկրերի հանքային ցածր կամ նորմալ խտություն, որի վրա չի ազդում անդրոգենային թերապիան[56]։ Կանանց մոտ ոսկրերի ցածր հանքային խտությունը ավելի հավանական է, և այդ պատճառով նրանց մոտ մեծ է կոտրվածքների հավանականությունը՝ անգամ մինչև սեռահասունացման տարիքը[56]։

Ուշացած սեռահասունացումը նաև կապված է սիրտանոթային և նյութափոխանակային հիվանդությունների հետ միայն կականց մոտ, բայց նաև պաշտպանիչ գործառույթ ունի կանանց մոտ կրծքագեղձի և էնդոմետրիումի, իսկ տղամարդկանց մոտ՝ ամորձիների ուռուցքի զարգացման հարցում[56]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Hoffman B (2016). Williams Gynecology. McGraw-Hill Education. ISBN 978-0-07-184908-1.
  2. ↑ 2,0 2,1 Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  3. ↑ «The Genetic Basis of Delayed Puberty». Neuroendocrinology (english). 106 (3): 283–291. 2018. doi:10.1159/000481569. PMID 28926843.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 «Disorders of Puberty: An Approach to Diagnosis and Management». American Family Physician. 96 (9): 590–599. 2017 թ․ նոյեմբեր. PMID 29094880.
  5. ↑ 5,0 5,1 Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  6. ↑ «Dihydrotestosterone treatment in adolescents with delayed puberty: does it explain insulin resistance of puberty?». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 86 (10): 4881–6. 2001 թ․ հոկտեմբեր. doi:10.1210/jc.86.10.4881. PMID 11600557.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Wecker L (2010). Brody's human pharmacology : molecular to clinical. Elsevier Mosby. ISBN 9780323053747. OCLC 804133604.
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 8,10 8,11 8,12 8,13 8,14 8,15 8,16 8,17 8,18 8,19 8,20 8,21 8,22 8,23 8,24 8,25 8,26 Fritz MA, Speroff L (2015). Clinical Gynecologic Endocrinology and Infertility. Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 9781451189766. OCLC 885230917.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 Adams PJ (2013). Practical pediatric and adolescent gynecology. Wiley-Blackwell. ISBN 9781118538586. OCLC 929718561.
  10. ↑ «Disorders of pubertal development». Best Practice & Research. Clinical Obstetrics & Gynaecology. 17 (1): 41–56. 2003 թ․ փետրվար. doi:10.1053/ybeog.2003.0360. PMID 12758225.
  11. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  13. ↑ Klein DA, Emerick JE, Sylvester JE, Vogt KS (2017 թ․ նոյեմբեր). «Disorders of Puberty: An Approach to Diagnosis and Management». American Family Physician. 96 (9): 590–599. PMID 29094880.
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 14,13 14,14 14,15 14,16 14,17 14,18 14,19 «Transition in endocrinology: induction of puberty». European Journal of Endocrinology (ամերիկյան անգլերեն). 170 (6): R229–39. 2014 թ․ հունիս. doi:10.1530/EJE-13-0894. PMID 24836550.
  15. ↑ 15,0 15,1 «Impact of Carbohydrate Restriction on Healthy Adolescent Development». Pediatric Endocrinology Reviews. 15 (1): 26–32. 2017 թ․ սեպտեմբեր. doi:10.17458/per.vol15.2017.rd.impactcarbohydraterestriction. PMID 28845625.
  16. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  17. ↑ «Management of hypogonadism from birth to adolescence». Best Practice & Research. Clinical Endocrinology & Metabolism. Issue Update in paediatric endocrinology. 32 (4): 355–372. 2018 թ․ օգոստոս. doi:10.1016/j.beem.2018.05.011. PMID 30086863.
  18. ↑ «Recent advances in the understanding and management of delayed puberty». Archives of Disease in Childhood (Review). 101 (5): 481–8. 2016 թ․ մայիս. doi:10.1136/archdischild-2014-307963. PMID 26353794.
  19. ↑ 19,0 19,1 «The prevention of coeliac disease». Best Practice & Research. Clinical Gastroenterology (Review). 29 (3): 493–501. 2015 թ․ հունիս. doi:10.1016/j.bpg.2015.04.003. PMID 26060113.
  20. ↑ 20,0 20,1 «Extraintestinal manifestations of coeliac disease». Nature Reviews. Gastroenterology & Hepatology (Review). 12 (10): 561–71. 2015 թ․ հոկտեմբեր. doi:10.1038/nrgastro.2015.131. PMID 26260366.
  21. ↑ «Celiac disease: a review». JAMA Pediatrics. 168 (3): 272–8. 2014 թ․ մարտ. doi:10.1001/jamapediatrics.2013.3858. PMID 24395055.
  22. ↑ 22,0 22,1 «Celiac disease: an immune dysregulation syndrome». Current Problems in Pediatric and Adolescent Health Care (Review). 44 (11): 324–7. 2014 թ․ դեկտեմբեր. doi:10.1016/j.cppeds.2014.10.002. PMID 25499458.
  23. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  24. ↑ Aeddula, Narothama Reddy; Baradhi, Krishna M. (2018), «Sickle Cell Nephropathy», StatPearls, StatPearls Publishing, PMID 30252273, Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 26-ին
  25. ↑ «Common gynecological challenges in adolescents with sickle cell disease». Expert Review of Hematology. 9 (2): 187–96. 2016. doi:10.1586/17474086.2016.1126177. PMID 26613137.
  26. ↑ «Reproductive endocrine issues in men with sickle cell anemia». Andrology. 5 (4): 679–690. 2017 թ․ հուլիս. doi:10.1111/andr.12370. PMID 28662541.
  27. ↑ «Thalassemia and infertility». Human Fertility. 19 (2): 90–6. 2016 թ․ հունիս. doi:10.1080/14647273.2016.1190869. PMID 27335221.
  28. ↑ «Delayed puberty in girls with cystic fibrosis despite good clinical status». Pediatrics. 99 (1): 29–34. 1997 թ․ հունվար. doi:10.1542/peds.99.1.29. PMID 8989333.
  29. ↑ «Discovery of GnIH and Its Role in Hypothyroidism-Induced Delayed Puberty». Endocrinology. 159 (1): 62–68. 2018 թ․ հունվար. doi:10.1210/en.2017-00300. PMID 28938445.
  30. ↑ «[Puberty, fertility and chronic diseases]». Archives de Pediatrie (Review). 20 (6): 673–84. 2013 թ․ հունիս. doi:10.1016/j.arcped.2013.03.015. PMID 23619213.
  31. ↑ «Pubertal development in children with chronic kidney disease». Pediatric Nephrology. 32 (6): 949–964. 2017 թ․ հունիս. doi:10.1007/s00467-016-3432-3. PMID 27464647.
  32. ↑ «Celiac disease and reproductive disorders: meta-analysis of epidemiologic associations and potential pathogenic mechanisms». Human Reproduction Update (Review). 20 (4): 582–93. 2014. doi:10.1093/humupd/dmu007. PMID 24619876.
  33. ↑ «Growth problems in children with IBD». Nature Reviews. Gastroenterology & Hepatology (Review). 11 (10): 601–10. 2014 թ․ հոկտեմբեր. doi:10.1038/nrgastro.2014.102. PMID 24957008.
  34. ↑ «Pathological fractures in paediatric patients with inflammatory bowel disease». European Journal of Pediatrics (Review). 173 (2): 141–51. 2014 թ․ փետրվար. doi:10.1007/s00431-013-2174-5. PMID 24132387.
  35. ↑ «Biological Therapy in Pediatric Inflammatory Bowel Disease: A Systematic Review». Journal of Clinical Gastroenterology. 51 (2): 100–110. 2017 թ․ փետրվար. doi:10.1097/MCG.0000000000000696. PMID 27636407.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 36,5 Schlomo M (2015). Williams textbook of endocrinology. Elsevier. ISBN 978-0323341578. OCLC 995483654.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 «TRANSITION IN ENDOCRINOLOGY: Hypogonadism in adolescence». European Journal of Endocrinology (ամերիկյան անգլերեն). 173 (1): R15–24. 2015 թ․ հուլիս. doi:10.1530/EJE-14-0947. PMID 25653257.
  38. ↑ «Endocrine disorders in adolescent and young female athletes: impact on growth, menstrual cycles, and bone mass acquisition». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism (Review). 99 (11): 4037–50. 2014 թ․ նոյեմբեր. doi:10.1210/jc.2013-3030. PMID 24601725.
  39. ↑ «Elite athletes and pubertal delay». Minerva Pediatrica. 69 (5): 415–426. 2017 թ․ հոկտեմբեր. doi:10.23736/S0026-4946.17.05044-7. PMID 28745464.
  40. ↑ «[Kisspeptin and leptin in the regulation of fertility]». Molekuliarnaia Biologiia. 49 (5): 707–15. 2015 թ․ սեպտեմբեր. doi:10.7868/S0026898415050134. PMID 26510589.
  41. ↑ «The Role of Diabetes Mellitus in Sexual and Reproductive Health: An Overview of Pathogenesis, Evaluation, and Management». Current Diabetes Reviews. 13 (6): 573–581. 2017. doi:10.2174/1573399813666161122124017. PMID 27875946.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 42,5 Goldman L (2015). Goldman-Cecil Medicine. Elsevier. ISBN 978-1455750177.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 «Pathology or normal variant: what constitutes a delay in puberty?». Hormone Research in Paediatrics (english). 82 (4): 213–21. 2014. doi:10.1159/000362600. PMID 25011467.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  44. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  45. ↑ 45,0 45,1 Pariseai M (2008). «Gynaecological endocrinology». Obstetrics and gynaecology. St. Louis: Mosby. ISBN 9780723434726.
  46. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  47. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  48. ↑ Oxford Endocrinology Library. Testosterone Deficiency in Men. 2008. 978-0199545131 Editor: Hugh Jones. Chapter 9. Puberty & Fertility.
  49. ↑ 49,0 49,1 Male Hypogonadism. Friedrich Jockenhovel. Uni-Med Science. 2004. 3-89599-748-X. Chapter 3. Diagnostic work up of hypogonadism.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 51,5 51,6 Fritz MA, Speroff L (2015). Clinical Gynecologic Endocrinology and Infertility. Lippincott Williams & Wilkins. ISBN 9781451189766. OCLC 885230917.
  52. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  53. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  54. ↑ «Novel approaches to short stature therapy». Best Practice & Research. Clinical Endocrinology & Metabolism. Hormone replacement strategies in paediatric and adolescent endocrine disorders. 29 (3): 353–66. 2015 թ․ հունիս. doi:10.1016/j.beem.2015.01.003. PMID 26051296.
  55. ↑ Dunkel L, Quinton R (2014 թ․ հունիս). «Transition in endocrinology: induction of puberty». European Journal of Endocrinology (ամերիկյան անգլերեն). 170 (6): R229–39. doi:10.1530/EJE-13-0894. PMID 24836550.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 56,4 56,5 Zhu J, Chan YM (2017 թ․ հունիս). «Adult Consequences of Self-Limited Delayed Puberty». Pediatrics. 139 (6): e20163177. doi:10.1542/peds.2016-3177. PMID 28562264.
  57. ↑ Villanueva C, Argente J (2014). «Pathology or normal variant: what constitutes a delay in puberty?». Hormone Research in Paediatrics (english). 82 (4): 213–21. doi:10.1159/000362600. PMID 25011467.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 «Treatment of hypogonadism in males». Pediatric Endocrinology Reviews. 11 Suppl 2: 230–9. 2014 թ․ փետրվար. PMID 24683947.
  59. ↑ Legato MJ, Bilezikian JP (2004). Legato MJ (ed.). Principles of Gender-Specific Medicine. Vol. 1–2. էջ 22. ISBN 978-0-12-440905-7.
  60. ↑ «Treatment of delayed puberty and hypogonadism in girls». Hormone Research. 36 (3–4): 147–52. 1991. doi:10.1159/000182149. PMID 1818011.
  61. ↑ «Late or delayed induced or spontaneous puberty in girls with Turner syndrome treated with growth hormone does not affect final height». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 88 (9): 4168–74. 2003 թ․ սեպտեմբեր. doi:10.1210/jc.2002-022040. PMID 12970282.
  62. ↑ «Vitamin A and iron supplementation is as efficient as hormonal therapy in constitutionally delayed children». Clinical Endocrinology. 60 (6): 682–7. 2004 թ․ հունիս. doi:10.1111/j.1365-2265.2004.02034.x. PMID 15163330.
  63. ↑ Ferri FF (2018 թ․ մայիսի 26). Ferri's clinical advisor 2019 : 5 books in 1. ISBN 9780323550765. OCLC 1040695302.
  64. ↑ Berenbaum SA, Beltz AM, Corley R (2015). The importance of puberty for adolescent development: conceptualization and measurement. Vol. 48. էջեր 53–92. doi:10.1016/bs.acdb.2014.11.002. ISBN 9780128021781. PMID 25735941. {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 «Adult Consequences of Self-Limited Delayed Puberty». Pediatrics. 139 (6): e20163177. 2017 թ․ հունիս. doi:10.1542/peds.2016-3177. PMID 28562264.
  66. ↑ Jameson JL, de Kretser D, Marshall JC (2013). Endocrinology adult and pediatric : reproductive endocrinology (6th ed.). Philadelphia. ISBN 9780323240604. OCLC 881479176.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  67. ↑ «TRANSITION IN ENDOCRINOLOGY: Hypogonadism in adolescence». European Journal of Endocrinology. 173 (1): R15–24. 2015 թ․ հուլիս. doi:10.1530/EJE-14-0947. PMID 25653257.
  68. ↑ Prader A (1975 թ․ մարտ). «Delayed adolescence». Clinics in Endocrinology and Metabolism. 4 (1): 143–55. doi:10.1016/S0300-595X(75)80037-5. PMID 166776.
  69. ↑ NIH Consensus Development Panel on Osteoporosis Prevention Diagnosis and Therapy (2001 թ․ փետրվար). «Osteoporosis prevention, diagnosis, and therapy». JAMA. 285 (6): 785–95. doi:10.1001/jama.285.6.785. PMID 11176917.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուշացած սեռական հասունացում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ուշացած_սեռական_հասունացում&oldid=9524375» էջից