Վիքիպեդիա

Ուղեղի ցնցում

Ուղեղի ցնցում, հայտնի է նաև գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասում (ԳԹՏՎ) անվամբ, բնորոշվում է որպես գլխի վնասում, որը ժամանակավորապես ազդում է գլխուղեղի գործունեության վրա[1]։ Ախտանիշները կարող են ընդգրկել գլխացավեր, մտածողության, հիշողության կամ կենտրոնացման խանգարումներ, սրտխառնոց, լղոզված տեսողություն, քնի խանգարումներ կամ տրամադրության փոփոխություն[2]։ Որոշ ախտանշաններ կարող են ի հայտ գալ անմիջապես, մյուսները՝ վնասվածքից օրեր անց[2]։ Երեխաների շրջանում սպորտի հետ կապված ուղեղի ցնցումների 10%-ից քիչ դեպքերը ուղեկցվում են գիտակցության կորստով[3]։ Ոչ հազվադեպ ախտանշանները կարող են պահպանվել մինչև 4 շաբաթ[4]։

Ուղեղի ցնցում
Տեսակախտանիշ կամ նշան
Պատճառավտովթարներ, վայր ընկնելը, սպորտային վնասվածքներ, հեծանվային վթարներ
Հիվանդության ախտանշաններգլխացավ, սրտխառնոց, լղոզված տեսողություն, քնի խանգարում և տրամադրության անկայունություն
Բժշկական մասնագիտությունանհետաձգելի բժշկություն, նյարդաբանություն
ՀՄԴ-9850
ՀՄԴ-10S06.0
Հոմանիշներգլխուղեղի թեթև վնասում, գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասում, գլխի թեթև վնասում, գլխի թեթև վնասվածք
Ախտորոշումհիմնված ախտանշանների վրա
Բուժումֆիզիկական և կոգնիտիվ հանգիստ 1-2 օրվա ընթացքում՝ ակտիվությունների աստիճանական վերադարձով
ԿանխարգելումՊաշտպանիչ գլխարկների օգտագործում հեծանիվ կամ մոտոցիլետ վարելիս
Հաճախությունտարեկան 1000 մարդուց 6-ը
Տևողությունմինչև 4 շաբաթ
 Concussions Վիքիպահեստում

Հաճախակի պատճառները ընդգրկում են ավտովթարներ, վայ ընկնելը, սպորտային վնասվածքներ և հեծանվային վթարներ[5][6]։ Ռիսկի գործոններից է ալկոհոլի օգտագործումը[7]։ Մեխանիզմները կարող են ներառել ինչպես անմիջապես գլխին հասցված հարված, այնպես էլ մարմնի այլ հատվածի վրա ուժի ազդեցություն, որը փոխանցվում է գլխին[4]։ Սա բերում է նեյրոնների գործունեության խանգարման, քանզի առկա է գլյուկոզայի պահանջի մեծացում, բայց արյան անբավարար մատակարարում[4]։ Ախտորոշման համար անհրաժեշտ է 30 րոպեից քիչ տևողությամբ գիտակցության կորուստ, 24 ժամից քիչ հիշողության կորուստ և Գլազգոյի Կոմայի Սանդղակով 13-15 միավոր[8]։ Հակառակ դեպքում պետք է քննարկել գլխուղեղի միջին կամ ծանր տրավմատիկ վնասուման հնարավորությունը[8]։

Կանխարգելումն ընդգրկում է պաշտպանիչ գլխարկների օգտագործում հեծանիվ կամ մոտոցիկլետ վարելիս[5]։ Բուժումն ընդհանուր առմամբ ընդգրկում է ֆիզիկական և մտավոր հանգիստ 1-2 օրվա ընթացքում՝ ակտիվությունների աստիճանական վերադարձով[4][9][10]։ Հանգստի ավելի երկար շրջանները կարող են վատացնել ելքը[4]։ Կարող են կիրառվել պարացետամոլ կամ այլ ՈՍՀԲԴ[4]։ Հավասարակշռության պահպանվող խնդիրների դեպքում կարող է օգտակար լնել ֆիզիոթերապիան, իսկ տրամադրության փոփոխությունների դեպքում կոգնիտիվ վարքային թերապիան[4]։ Հիպերբարիկ օքսիգենացիայի և խիրոպակտիկ թերապիայի օգտակարության մասին վկայող ապացույցները շատ քիչ են[4]։

Ուղեղի ցնցում լինում է տարեկան 1000 մարդուց ավելի քան 6 հոգու մոտ[5]։ Սա գլխուղեղի տրավմատիկ վնասման ամենատարածված ձևն է[5]։ Ավելի հաճախ առաջանում է արական սեռի և պատանիների շրջանում[5]։ Ելքը սովորաբար բարենպաստ է[11]։ Մինչև նախորդ ուղեղի ցնցման ախտանշանների անհետացումը՝ նոր ուղեղի ցնցումը ասոցացվում է ավելի վատ ելքի հետ[12][13]։ Ուղեղի ցնցման կրկնվող էպիզոդները հետագա կյանքում կարող են բարձրացնել քրոնիկ տրավմատիկ էնցեֆալոպաթիայի, Պարկինսոնի հիվանդության կամ դեպրեսիայի զարգացման ռիսկը[14]։

Video explanation of concussions in children[15]

Նշաններ և ախտանշաններ խմբագրել

Ուղեղի ցնցումն ողեկցվում է բազմազան ախտանշաններով, որոնք սովորաբար ի հայտ են գալիս անմիջապես վնասումից հետո[16]։ Վաղ ախտանշանները սովորաբար հետ են զարգանում օրերի կամ շաբաթների ընթացքում[17]։ Ախտանշանների քանակն ու տեսակը տատանվում են լայն սահմաններում[18]։

Ֆիզիկական խմբագրել

Ամենահաճախ հանդիպող ախտանիշը գլխացավն է[19]։ Հանդիպում են նաև գլխապտույտ, սրտխառնոց, փսխում, շարժողական կոորդինացիայի խանգարում, հավասարակշռության պահպանման դժվարություն[19] կամ շարժողական և զգացողական այլ խանգարումներ։ Տեսողական ախտանշաններն ընդգրկում են զգայունություն լույսի նկատմամբ[20], վառ լույսերի առկայություն տեսադաշտում[21], լղոզված[17] և երկակի տեսողություն[22]։ Տինիտուսը կամ ականջներում աղմուկի առկայությունը նույնպես հաճախ է հանդիպում[17]։ Մոտ 70 դեպքերից մեկում կարող են առաջանալ հետցնցումային կոնվուլսիաներ, սակայն անմիջապես վնասումից հետո կամ դրա ընթացքում առաջացած կոնվուլսիաները չեն համարում ՙՙհետվնասվածքային էպի-ցնցումներ՚՚ և ի տարբերություն դրանց կանխագուշակիչ չեն հետվնասվածքային էպիլեպսիայի համար։ Վերջինիս համար անհրաժեշտ է գլխուղեղի որոշակի կառուցվածքային վնասում, այլ ոչ ուղղակի գործունեության կարճատև խանգարում[23]։ Հետցնցումային կոնվուլսիաները կապում են շարժողական ֆունկցիայի ժամանակավոր կորստի կամ արգելակման հետ և դրանք չեն ասոցացվում էպիլեպսիայի կամ գլխուղեղի ավելի լուրջ կառուցվածքային վնասման հետ։ Դրանք կապված չեն որևէ կոնկրետ բարդության հետ և ունենում են նույն քանակով լավ ելքեր, որքան սովորական ուղեղի ցնցումները[24]։

Կոգնիտիվ և հուզական խմբագրել

Կոգնիտիվ ախտանշաններն ընդգրկում են շփոթվածություն, դիզօրիենտացիա և ուշադրության կենտրոնացման դժվարեցում։ Գիտակցության կորուստ կարող է առաջանալ, սակայն պարտադիր չի կորելացվում ցնցման սրության հետ, եթե կարճատև է[25]։ Հետվնասվածքային ամնեզիա, որի դեպքում տուժողը չի կարող վերհիշել վնասվածքին հաջորդած իրադարձությունները, ուղեղի ցնցման տարբերակիչ նշան է[19]։ Այլ տարբերակիչ նշան է շփոթվածությունը, որը կարող է առկա լինել անմիջապես կամ զարգանալ մի քանի րոպեների ընթացքում[19]։ Անձը կարող է կրկնել նույն հարցը[26], դանդաղ պատասխանել հարցերին կամ կատարել հրահանգները, ունենալ սառած հայացք, ունենալ լղոզված[19] կամ չկապակցված խոսք[27]։ Ուղեղի ցնցման այլ ախտանիշները ընդգրկում են քնի խանգարում[17], կենտրոնացման[22] և ամենօրյա ակտիվությունների իրականացման դժվարացում[19]։

Ուղեղի ցնցումը կարող է բերել տրամադրության փոփոխությունների. սիրած գործերի հանդեպ հետաքրքրության կորուստ[28], լացկանություն[29], իրավիճակին չհամապատասխանող հույզերի դրսևորում[27]։ Երեխաների մոտ հաճախակի ախտանշաններ են անհանգստությունը, լեթարգիան, գրգռվածությունը[30]։

Մեխանիզմներ խմբագրել

 
Պտտական ուժը գլխավոր գործոնն է ուղեղի ցնցման առաջացման մեջ։ Բռնցքամարտի ժամանակ հասցված հարվածները կարող են առաջացնել ավելի մեծ պտտական ուժ քան Ամերիկյան ֆուտբոլի ժամանակ տիպիկ հարվածները[31]:

Գլխուղեղը շրջապատված է ցերեբրոսպինալ հեղուկով, որը պաշտպանում է նրան թեթև վնասվածքներից։ Ավելի սուր ազդեցությունները կամ կտրուկ արագացման հետ կապված ուժերը կարող են չկոմպենսացվել այս պաշտպանիչ միջոցով[32]։ Ուղեղի ցնցում կարող են առաջացնել հարվածային ուժերը, որոնց դեպքում լինում է գլխով հարված կամ հարված գլխին ինչ-որ բանով, կամ իմպուլսիվ ուժերը, որոնց դեպքում գլուխը շարժվում է` չլինելով բութ վնասվածքի անմիջական օբյեկտ(օր.` երբ կրծքավանդակը հարվածում է ինչ-որ բանի և գլուխը կտրուկ շարժվում է առաջ)[29]։

Ուժերը կարող են առաջացնել գլխուղեղի գծային, պտտական կամ անկյունային շարժումներ[29]։ Պտտական շարջման ժամանակ գլուխը թեքվում է իր ծանրության կենտրոնի շուրջ, իսկ անկյունային շարժման ժամանակ` ծանրության կենտրոնով չանցնող առանցքի շուրջ[29]։ Պտտական շարժման չափը համարվում է ուղեղի ցնցման[33] և նրա ծանրության գլխավոր բաղադրիչը[34]։ Մարզիկների շրջանում կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ուժի չափն ու ազդման շրջանը ոչ միշտ են կորելացվում ուղեղի ցնցման ծանրության և ախտանշանների հետ, և կասկածի տակ են դրել ցնցման շեմը, որը համարվում էր մոտ 70-75 մ/վ2[35][36]։

Գլխուղեղի` պտտական ուժերից ամենաշատ տուժած մասերն են միջին ուղեղը և միջանկյալ ուղեղը[6][37]։ Համարվում է, որ ուժերն առաջացնում են այս հատվածներում տեղակայված ակտիվացնող ցանցանման գոյացության նորմալ բջջային գործունեության վնասվածքային ընդհատում, և հենց այս ընդհատումն էլ բերում է գիտակցության կորստի[6]։ Գլխուղեղի մյուս հնարավոր ախտահարման մասերի թվին են պատկանում ուղեղաբնի վերին մասը, թաղը, բրտամարմինը, քունքային և ճակատային բլթերը։ 4600, 5900 կամ 7900 ռադ/մ2 անկյունային արագացումները ունեն համապատասխանաբար 25,50 կամ 80% գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասման զարգացման ռիսկ[38][39]։

Պաթոֆիզիոլոգիա խմբագրել

Եվ կենդանիների, և մարդկանց մոտ ԳԹՏՎ-ը կարող է փոփոխել գլխուղեղի ֆիզիոլոգիան մի քանի ժամերից մինչև մի քանի տարի տևողությամբ[40][41]՝ սկիզբ տալով բազմազան ախտաբանական միջադեպերի[42]։ Որպես օրինակ կենդանիների մոտ գլյուկոզի նյութփոխանակության նախնական աճից հետո, լինում է նվազած նյութափոխանակության շրջան, որը կարող է տևել մինչև 4 շաբաթ[3]։ Չնայած այս փոփոխություններն ազդում են նեյրոնալ և գլխուղեղային գործունեության վրա` ուղեղի ցնցմանը հաջորդած նյութափոխանակային փոփոխությունները դարձելի են ախտահարված ուղեղային բջիջների մեծամասնությունում։ Այնուամենայնիվ որոշ բջիջներ վնասվածքից հետո կարող են մահանալ[43]։ Գրգռիչ նյարդահաղորդիչ և այնպիսի նյութերը ինչպիսին է գլուտամատը,որը գրգռում է նյարդային բջիջները, արտադրվում են չափազանց շատ քանակներով[44]։ Սրա հետևանքով առաջացող բջջային գրգռումը բերում է նեյրոններում չափից շատ ազդակների առաջացման[45]։ Այս ամենն առաջացնում է նեյրոնների թաղանթների շրջանում այնպիսի իոնների հավասարակշռության խանգարում, ինչպիսիք են կալիումն ու կալցիումը (տոքսիկ գրգռման գործընթաց)[43]։

Միևնույն ժամանակ, անհայտ պատճառներով, առկա է ուղեղային արյունահոսքի հարաբերական նվազում[20], չնայած արյունահոսքի նվազումը այնքան սուր չէ որքան իշեմիայի ժամանակ[43]։ Հետևաբար բջիջները ստանում են սովորականից քիչ գլյուկոզ, ինչը բերում է «էներգետիկ ճգնաժամի»[20]։

Այս գործընթացների հետ միաժամանակ կարող է նվազել միտոքոնդրիումների ակտիվությունը, ինչը ստիպում է բջջին էներգիա առաջացնելու համար անցնել անաէրոբ նյութափոխանակության`բարձրացնելով կաթնաթթվի մակարդակը[43]։

Ուղեղի ցնցումից հետո մի քանի րոպեից մինչև մի քանի օրերի ընթացքում գլխուղեղը հատկապես խոցելի է ներգանգային ճնշման փոփոխությունների, արյունահոսքի և անօքսիայի հանդեպ[20]։ Ըստ կենդանիների վրա կատարված հետազոտությունների (որոնք ոչ միշտ են կիրառելի մարդկանց համար) այս շրջանում մեծ քանակությամբ նեյրոններ կարող են մահանալ արյունահոսքի թեթև, նորմայում անվնաս, փոփոխությունների պատճառով[20]։

Ուղեղի ցնցումը գլխուղեղի դիֆուզ ախտահարում է (ի տարբերություն տեղայինի) և հետևաբար ընդգրկում է գլխուղեղի ավեի մեծ հատված[46]։ Այն համարվում է դիֆուզ աքսոնալ վնասման թեթև ձև, քանզի աքսոնները կարող են վնասվել աննշան ձգումից[29]։ Կենդանիների շրջանում կատարված հետազոտությունները, որոնցում կրծողները ենթարկվել են ուղեղի ցնցման, ցույց են տվել ամբողջ կյանքի ընթացքում այնպիսի նյարդախտաբանական պրոցեսների առկայություն, ինչպիսիք են շարունակական աքսոնալ դեգեներացիան և ենթակեղևային սպիտակ նյութի ուղիներում նյարդաբորբոքումը[47]։ Այլ պատճառներից մահացած ուղեղի ցնցում տարածների գլխուղեղներում հայտնաբերվել է աքսոնալ վնասում, սակայն հնարավոր է նաև այլ վնասվածքների պատճառով գլխուղեղի արյան շրջանառության խանգարումը[17]։ Էն-Էֆ-Էլ-ի (NFL - ԱՄՆ-ի ազգային ֆուտբոլային լիգա) մահացած մարզիկների գլխուղեղների հետազոտությունը ցույց է տվել ուղեղի ցնցումների հետևանքով տևական վնասում։ Այս վնասումը, որի ծանրությունը բարձրանում է տարած ցնցումների շատացման հետ, կարող է բերել բազմազան առողջական խնդիրների[48]։

Մինչ այժմ շարունակվում է բանավեճը ուղեղի ցնցման ֆունկցիոնալ թե կառուցվածքային ֆենոմեն լինելու վերաբերյալ[49]։ Կենդանիների թեթև տրավմատիկ վնասված գլխուղեղներում հայտնաբերվել է կառուցվածքային վնաս, սակայն հաստատված չէ, թե դա վերաբերվում է մարդկանց, թե ոչ[37]։ Գլխուղեղի կառուցվածքի այսպիսի փոփոխությունները կարող են պատճառ հանդիսանալ որոշակի ախտանշանների առաջացման համար, որոնցից են տեսողական խանգարումենրը։ Սակայն այլ ախտանիշներ, հատկապես հոգեբանական բնույթովները, սովորաբար առաջանում են ուղեղի ցնցումից հետո բջջային գործունեության դարձելի ախտաֆիզիոլոգիական փոփոխությունների արդյունքում (օր․՝ նեյրոնների բիոքիմիայի փոփոխություններ)[34]։ Այս դարձելի փոփոխությունները կարող են բացատրել, թե ինչու է դիսֆունկցիան հաճախ ժամանակավոր[49]։ Գլխի վնասվածքների մասնագետների միությունը 2001թ․ին հրավիրեց Ուղեղի ցնցումը սպորտում հավաք, որի ընթացքում էլ որոշվեց, որ ուղեղի ցնցումը կարող է բերել նեյրոախտաբանական փոփոխությունների, սակայն սուր կլինիկական ախտանշանները ավելի շատ արտահայտում են ֆունկցիոնալ խանգարումները քան կառուցվածքային վնասումը[16]։

Արդյունքում, հաշվի առնելով կենդանիների հետազոտությունները, համարվում է, որ ուղեղի ցնցման պաթոլոգիան սկսվում է նյարդային բջջի թաղանթի վնասումից։ Սա բերում է կալիումի դուրս գալուն բջջի ներսից դեպի արտաբջջային տարածություն, հաջորդող գլուտամատի ձերբազատմամբ, որը ուժեղացնում է կալիումի փոփոխությունը՝ բերելով ապաբևեռացման և նյարդային ակտիվության ընկճման։ Իոնային հավասարակշռության վերականգնման համար ակտիվանում է նատրիում-կալիումական պոմպը, ինչը բերում է ԱԵՖ (ադենոզինեռֆոսֆատ)-ի արտահայտված օգտագործմանը և գլկուկոզի քայքայմանը։ Կուտակվում է կաթնաթթու, սակայն, զարմանալիորեն, ուղեղային արյունահոսքը նվազում է, ինչը բերում է «էներգետիկ ճգնաժամի»։ Գլյուկոզի նյութփոխանակության այս աճին հաջորդում է ցածր նյութափոխանակային շրջան, որը կարող է տևել մինչև 4 շաբաթ։ Լիովին առանձին ուղի ընդգրկում է մեծ քանակությամբ կալցիումի կուտակում բջջի ներսում, ինչը կարող է թուլացնել թթվածնային մետաբոլիզմը և սկիզբ տալ հետագա կենսաքիմիական պրոցեսների, որոնք բերում են բջջի մահվան։ Այս երկու հիմնական ուղիները հաստատվել են կենդանիների վրա կատարված հետազոտություններից և դրանց տարածումը մարդկանց վրա դեռ պարզ չէ[3]։

Ախտորոշում խմբագրել

Կարմիր դրոշակները նախազգուշացնող նշաններ են, որոնք կարող են խոսել ավելի ծանր ախտահարման մասին։
Կարմիր դրոշակներ[50]
Ցնցում
Վատացող գլխացավ
Արթնացման դժվարացում
Երկակի տեսողություն
Մարդկանց և վայրերը

ճանաչելու դժվարացում

Կրկնվող փսխում
Օջախային նյարդաբանական խնդիրներ
Վարքի փոփոխություն
 
Անիզոկորիան (բբերի անհավասարություն) կարող է լինել ուղեղի ցնցումից ավելի լուրջ ախտահարման նշան

Գլխի վնասվածքով մարդիկ պետք է առաջին հերթին գնահատվեն ժխտելու համար ավելի ծանր անհետաձգելի իրավիճակ, ինչպիսին է ներգանգային արնահոսությունը։ Սա ընդգրկում է շնչուղիների, շնչառության և արյան շրջանառության գնահատումը և ողնաշարի պարանոցային հատվածի կայունացումը, որը ենթադրվում է վնասված այն մարզիկների մոտ, ում գտել են անգիտակից, գլխի կամ պարանոցի վնասվածքից հետո։ Այնպիսի ախտանշանների վատացումը ինչպիսիք են գլխացավերը, շարունակական փսխումը[51], շատացող ապակողմնորոշումը կամ գիտակցության մթագնումը[52], ցնցումները, բբերի անհավասար չափը նույնպես խոսում են ավելի լուրջ վնասման մասին[53]։ Այս ախտանշաններով կամ ավելի ծանր վնասվածքի բարձր ռիսկով անձիք պետք է անցնեն գլխուղեղի պատկերման հետազոտություններ վնասումը հայտնաբերելու համար և հաճախ մնում են հսկողության տակ 24-48 ժամվա ընթացքում։ Գլխուղեղի ՀՇ կամ ՄՌՇ հետազոտություններից պետք է խուսափել քանի դեռ չկան պրոգրեսիվ նյարդաբանական ախտանշաններ, օջախային նյարդաբանական նշաններ կամ գանգոսկրի վնասման կասկած[54]։

ԳԹՏՎ-ի ախտորոշումը հիմնված է ֆիզիկալ և նյարդաբանական քննությունների արդյունքների, գիտակցության կորստի տևողության (uսովորաբար 30 րոպեից քիչ), հետվնասվածքային ամնեզիայի (սովորաբար 24 ժամից քիչ) և Գլազգոյի կոմայի սանդղակի (13-15 միավոր) վրա[55]։ Նյարդահոգեբանական թեստերը օգնում են գնահատել կոգնիտիվ ֆունկցիան և Ցյուրիխում կնքված միջազգային համաձայնագրով խորհուրդ է տրվում կիրառել SCAT2 թեստը (Սպորտային ուղեղի ցնցման գնահատման միջոց)[17] [56]։ Այսպիսի թեստերը կարող են կիրառվել վնասվածքից ժամեր, օրեր կամ շաբաթներ անց, ինչպես նաև տարբեր ժամկետներում՝ տեղաշարժը գնահատելու նպատակով[57]։ Մարզիկները թեստերով գնահատվում են նաև խաղերի շրջանից առաջ, որպեսզի ունենաք հիմք հետագայում վնասվածքի դեպքում համեմատականներ անցկացնելու համար, սակայն դա չի նվազեցնում ռիսկը կամ չի ազդում խաղին վերադառնալու հնարավորության վրա[58][59]։

Եթե Գլազգոյի սանդղակով վնասվածքից 2 ժամվա ընթացքում առկա 15 միավոր կամ 14 միավոր ցանկացած ժամանակ՝ հնարավոր է, որ լինի ՀՇ իրականացնելու անհրաժեշտություն[6]։ Բացի այդ ՀՇ-ի կարիք կարող է լինել, եթե դուրսգրումից հետո քննումը կասկածելի է կամ առկա է թունավորում, դեռ կա արնահոսելու բարձր ռիսկի կասկած, տարիքը 60-ից բարձր է[6] կամ ցածր է 16-ից։ Ուղեղի ցնցումների մեծամասնությունը (առանց բարդությունների) չեն կարող հայտնաբերվել ՀՇ կամ ՄՌՇ հետազոտություններով[33]։ Այնուամենայնիվ ՄՌՇ և ՄՖԷՇ(SPECT-միայնակ-ֆոտոնային էմիսիոն շերտագրություն) պատկերների վրա հայտնաբերվել են փոփոխություններ ցնցումով և նորմալ ՀՇ-ով անձանց մոտ, և հետևաբար հետվնասվածքային համախտանիշը կարող է կապված լինել ՄՖԷՇ-ով և ՊԷՇ (PET-պոզիտրոն-էմիսիոն շերտագրություն)-ով հայտնաբերված փոփոխությունների հետ[43]։ Գլխի թեթև վնասվածքը կարող է և չառաջացնել էլեկտրոուղեղագրական փոփոխություններ[60]։ Արյան հետազոտությունը, որը հայտնի է գլխուղեղի վնասման ցուցիչ անվամբ, 2018թ․-ին հաստատվել է ԱՄՆ-ում և հնարավորություն է տալիս բացառել ներգանգային արնահոսության ռիսկը և հետևաբար ՀՇ հետազոտության անհրաժեշտությունը[61]։

Ուղեղի ցնցումը մնում է թերախտորոշված քիչ արտահատված ախտանշանների պատճառով, բացի այդ մարզիկները կարող են փոքրացնել իրենց վնասվածքի ծանրությունը սպորտում ավելի երկար մնալու նպատակով[62]։ 2008թ․-ին կատարված հարցումը ցույց է տվել, որ ավելի քան 88% ցնցումները մնում են չախտորոշված[63]։

Ախտորոշումը կարող է բարդ լինել, քանզի ախտանիշները նման են այլ հիվանդություններին։ Օրինակ հետցնցումային կոգնիտիվ խանգարումները կարող են սխալ վերագրվել գլխուղեղի թեթև վնասվածքին, մինչդեռ դա կարող է լինել Հետվնասվածքային սթրեսային խանգարման (PTSD) հետևանք[64]։

Դասակարգում խմբագրել

Ուղեղի ցնցման համար ոչ մի բնորոշում՝ գլխի փոքր վնասվածք[65] կամ գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասում ամբողջ աշխարհում ընդունված չէ[18]։ 2001թ․-ին մասնագետների Ուղեղի ցնցումը սպորտում խումբը առաջին միջազգային սիմպոզիումի ժամանակ[16] բնորոշեց ուղեղի ցնցումը որպես ուղեղն ախտահարող բարդ ախտաֆիզիոլոգիական գործընթաց, որն առաջանում է կենսամեխանիկական ուժերի ազդեցությունից"[25]։ Ընդունվեց, որ ուղեղի ցնցումը ներառում է նյարդային գործունեության ժամանակավոր թուլացում, որն անցնում է ինքնուրույն, և որ նյարդային պատկերումը ցույց չի տալիս ոչ մի կոպիտ կառուցվածքային փոփոխություններ[34]։

Չնայած ըստ դասական բնորոշման որևէ կառուցվածքային փոփոխություն չի լինում[66], որոշ հետազոտողներ ներառել են վնասվածքներ, որոնց ժամանակ ի հայտ է եկել կառուցվածքային ախտահարում և ԱՄՆ-ի Առողջության ազգային դպրոց (National Institute for Health and Clinical Excellence)-ի կողմից տրված բնորոշումը ընդգրկում է ֆիզիոլոգիական կամ ֆիզիկական խանգարում նյարդային սինապսներում[67]։ Բացի այդ, պատմական բնորոշումը ընդգրկում է գիտակցության կորուստ։ Այնուամենայնիվ բնորոշումը ժամանակի ընթացքում զարգացել է և ընդգրկում է գիտակցության այնպիսի փոփոխություններ, ինչպիսին է հիշողության կորուստը[68], սակայն բանավեճերը շարունակվում են այն հարցի շուրջ, որ բնորոշումը պիտի ընդգրկի միայն այն վնասվածքները, որոնք ուղեկցվում են գիտակցության կորստով[37]։ Այս բանավեճը արտահայտվում է ուղեղի ցնցման որոշ լավ հայտնի աստիճանավորման սանդղակներում, որոնցում գիտակցության կորստով ուղեկցվող էպիզոդները դասվում են ավելի ծանր աստիճանի, քան առանց գիտակցության կորստի էպիզոդները։

Գլխի թեթև տրավմատիկ վնասվածքի բնորոշումը կասկածելի էր, մինչև 1992թ․-ին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը ՀՄԴ-10 (Հիվանդությունների և առողջության հետ կապված այլ խնդիրների միջազգային վիճակագրական դասակարգում)-ում վերջնական և մասնագետների կողմից ճանաչված բնորոշումը[69]։ Այդ օրվանից բազմաթիվ կազմակերպություններ ինչպիսիք են Վերականգնողական բժշկության ամերիկյան կոնգրեսը[19] և Հոգեբուժության ամերիկյան ասոցիացիան, իրենց «Հոգեկան հիվանդությունների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-ում[69] բնորոշել են ԳԹՏՎ-ն, որպես գիտակցության կորստի, հետվնասվածքային ամնեզիայի և Գլազգոյի սանդղակի համակցություն։

Ուղեղի ցնցումը դասվում է ԳՏՎ-ի թեթև ձևին[70], բայց պարզ չէ այն կոչել գլխուղեղի թեթև վնասում թե գլխի թեթև վնասում[71]։ ԳԹՏՎ-ն և ուղեղի ցնցումը բժշկական գրականությամ մեջ օգտագործվում են որպես հոմանիշներ[19], սակայն այլ վնասվածքներ, ինչպիսիք են ներգանգային արնահոսությունները (օր․՝ ինտրաաքսիալ հեմատոմա, էպիդուրալ հեմատոմա և սուբդուրալ հեմատոմա ) պարտադիր կերպով չեն բացառվում ԳԹՏՎ-ից[34] կամ գլխի թեթև վնասվածքից[72][73], ինչպես դա կատարվում է ուղեղի ցնցման դեպքում[74]։ ԳԹՏՎ-ի դեպքում նյարդապատկերման փոփոխությունների առկայության դեպքում կարելի է ենթադրել բարդացած ԳԹՏՎ[43]։ Որոշ կլինիցիստներ տարբերություն են դնում ուղեղի ցնցում և ԳԹՏՎ տերմինների միջև[34]։ Հիվանդության նկարագրությունը, ներառյալ դրա ծանրության աստիճանն ու գլխուղեղի ախտահարված հատվածը, կլինիկական նյարդաբանության մեջ ավելի հաճախ են կիրառվում քան ուղեղի ցնցում տերմինը[75]։

Աստիճանավորման համակարգ խմբագրել

Կան գլխի թեթև վնասուման ծանրությունն ու աստիճանը գնահատող ամենաքիչը 42 համակարգ[34] և չկա համաձայնություն թե որն է ամենաճիշտը։ Պրահայում 2004թ․-ին կայացած Ուղեղի ցնցումը սպորտում թեմայով 2-րդ միջազգային կոնֆերանսի ընթացքում որոշվեց ընդունել համընդհանուր պարզեցված համակարգ[76]։

Անցյալում մարզիկի խաղերի մասնակցությանը վերադարձի հարցը որոշելիս հիմնվում էին ուղեղի ցնցման ծանրության աստիճանի վրա։ Սակայն ժամանակակից ուղեցույցներն ու մասնագիտական կազմակերպությունները դեմ են այս համակարգերի կիրառմանը։ Ներկայումս մարզիկներին արգելված է վերադառնալ խաղերին մինչև նրանց մոտ չբացակայեն ախտանշանները հանգստի և ֆիզիկական ծանրաբեռնածության ժամանակ և մինչև նյարդահոգեբանական թեստերը չվերադառնան նախավնասվածքային մակարդակին։

Հիմնականում օգտագործվում էին 3 աստիճանավորման մակարդակ[77]։ Յուրաքանչյուրը պարունակում է 3 աստիճան, որոնք ցուցադրված են հաջորդող աղյուսակում[21]․

Ուղեղի ցնցման աստիճանավորման պատմական սանդղակների համեմատություն – այժմ սրանց կիրառումը ցուցված չէ
Համակարգի անվանում  I աստիճան  II աստիճան  III աստիճան
Քանտու հետվնասվածքային ամնեզիա<30ր, գիտակցության կորստի բացակայություն գիտակցության կորուստ <5ր կամ ամնեզիա 30 ր մինչև 24 ժամ գիտակցության կորուստ >5ր, ամնեզիա >24 ժամ
Կոլորադոյի բժշկական միություն ապակողմորոշում, առանց գիտակցության կորստի ապակողմնորոշում, հետվնասվածքային ամնեզիա, առանց գիտակցության կորստի գիտակցության ցանկացած կորուստ
Նյարդաբանության ամերիկյան ակադեմիա ապակողմնորոշում, ախտանշանները տևում են <15ր, առանց գիտակցության կորստի ախտանշանները տևում են >15ր, առանց գիտակցության կորստի գիտակցության կորուստ (IIIա, եթե տևում է վայրկյաններ, IIIբ, եթե տևում է րոպեներ)

Կանխարգելում խմբագրել

ԳԹՏՎ-ի հիմնական կանխարգելումը կատարվում է կապելով ամրագոտիները և օգտագործելով անվտանգության բարձիկներ ավտոմեքենաներում[19]։ Տարեցները կարող են նվազեցնել ընկնելու ռիսկը մաքեւր պահելով հատակը, հագնելով ցածր, հարթ և ամուր կոշկատակով կոշիկներ[28]։

Մարզիկների մոտ վնասման ռիսկը կարելի է նվազեցնել կրելով պաշտպանիչ գլխարկներ[31][78]։

Բուժում խմբագրել

Պարանոցի վնասվածքից հետո պետք է շարունակել հսկել հիվանդին մի քանի ժամերի ընթացքում։ Եթե առկա են կրկնվող փսխում, վատացող գլխացավ, գլխապտույտ, ցնցումներ, արտահայտված քնկոտություն, երկակի տեսողություն, չկապակցված խոսք, անկայուն քայլվածք, ձեռքերում կամ ոտքերում թմրածություն, կամ ի հայտ են եկել գանգոսկրի հիմքի կոտրվածքի ախտանշաններ, անհրաժեշտ է հիվանդի վիճակի շտապ գնահատում անհետաձգելի բաժանմունքում[3][56]։ Այս սկզբնական շրջանից հետո դեռևս պարզ չէ արդյոք արժի հիվանդին մի քանի անգամ արթնացնել գիշերվա ընթացքում, ինչպես կատարվում էր նախկինում, թե ավելի ճիշտ է չընդհատվող քունը[3][6]։

Անհրաժեշտ է ֆիզիկական և մտավոր հանգիստ մինչև բոլոր գանգատների վերացում։ Ուղեղի ցնցումների մեծ մասի ախտանշանները անցնում են 7-10 օրվա ընթացքում, սակայն վերականգնման ժամանակը կարող է ավելի երկար տևել երեխաների և դեռահասների շրջանում[56]։ Մտավոր հանգիստը ընդգրկում է այնպիսի ակտիվությունների սահմանափակում, որոնք պահանջում են կոնցենտրացիա և ուշադրություն, օրինակ՝ դպրոց, աշխատանք, համակարգչային խաղեր, հեռախոսով նամակագրություն[3][56]։

Ուղեղի ցնցումով անձանց սովորաբար ցուցված է հանգիստ[79], ներառյալ գիշերային հանգիստ քուն[53][56], և ամենօրյա ակտիվություններին աստիճանական վերադարձով այնպիսի տեմպով, որ չառաջացնի ախտանշանների վատացում[18][53]։

Մարզիկների համար 2008թ․-ին Ցյուրիխում կայացած Ուղեղի ցնցումը սպորտում թեմայով կայացած կոնգրեսում որոշվել է թույլ տալ խաղերին վերադարձ ախտանշանների վերացումից հետո և հետագայում որոշակի հաջորդական քայլերի կատարում։ Այդ քայլերը ներառում են՝

  • ամբողջական մտավոր և ֆիզիկական հանգիստ
  • թեթև աերոբիկ մարզանքներ (առավելագույն ՍԿՀ-ի 70-80%-ից քիչ)
  • սպորտ-սպեցիֆիկ ակտիվություններ, օր․՝ վազք
  • ոչ կոնտակտային մարզանքներ
  • ամբողջական կոնտակտային մարզանքներ
  • ամբողջական կոնտակտային խաղեր

Միայն 24 ժամվա ընթացքում ախտանշանների բացակայության դեպքում է կատարվում անցում հաջորդ քայլին։ Եթե հայտնվել են ախտանշաններ, ապա պետք է կատարել մեկ քայլ դեպի հետ ամենքիչը 24 ժամով։ Կարևոր է լինել ասիմպտոմատիկ և անցնել բոլոր քայլերով, այլ ոչ թե ուղղակի կատարել քայլերը[56]։

Դեղորայք կարող է նշանակվել քնի խանգարումների և դեպրեսիայի բուժման համար[18]։ Ցավազրկողներ, օրինակ՝ իբուպրոֆեն, կարելի է կիրառել գլխացավերի դեպում[34], սակայն պարացետամոլը ավելի նախընտրելի է ներգանգային արնահոսության ռիսկը նվազեցնելու համար[80]։ Խորհուրդ չի տրվում կիրառել ալկոհոլ կամ այլ, բժշկի կողմից չնշանակված, դեղորայք, քանի որ դրանք կարող են դանդաղեցնել վերականգնումը[81]։

ԳԹՏՎ-ի կապակցությամբ բուժում ստացած անձանց մոտ 1%-ի դեպքում անհրաժեշտություն է լինում կատարել վիրահատություն գլխուղեղի վնասվածքի կապակցությամբ[55][82]։ Եթե ուղեղի ցնցումից հետո 24-72 ժամվա ընթացքում դիտվել է ախտանշանների վատացում ցուցված է վերադառնալ կրկնակի զննման։ Մարզիկները այս շրջանում սովորաբար ուշադիր հսկվում են թիմի բժշկի կողմից, սակայն մյուսները հնարավոր է չունենա այսպիսի հնարավորություն և դուրս գրվեն նվազագույ պրոցեդուրաներից հետո։

Կանխատեսում խմբագրել

Ուղեղի ցնցում տարած անձիք ավելի զգայուն են նորը ստանալու նկատմամբ, հատկապես երբ ախտանշանները դեռ չեն վերացել[14]։ Վատ կանխագուշակիչ է, երբ շատ փոքր ազդեցությունը նույն արտահայտվածության ախտանշաններ է առաջացնում[56]։ Կրկնվող ցնցումները բարձրացնում են ուշ շրջանում դեմենցիայի, Պարկինսոնի հիվանդության և դեպրեսիայի ռիկը[14]։

ԳԹՏՎ-ի դեպում մահացությունը մոտ է 0-ին[55]։ Ախտանժանները սովորաբար անցնում են շաբաթների ընթացքում, սակայն կարող են լինել տևական խնդիրներ[34]։ Ելքը սովոբար գերազանց է[43]։ Երեխաների մոտ 75%-ը վերականգնվում են 3 ամսվա ընթացքում[83]։

Վերականգնման ընդհանուր կանխագուշակումը կարող է կախված լինել մի շարք գործոններից, օրինակ՝ տարիք, մտավոր ունակություններ, սոցիալական վիճակ, աշխատանքի տեսակ և այլն[84]։ ԳԻտակցության կորուստը և ավելի երկար ժամանակով ամնեզիան կարող են խոսել ավելի երկար վերականգնման շրջանի մասին[85]։ Անհայտ պատճառներով մեկ անգամյա ուղեղի ցնցումը զգալիորեն մեծացնում է տվյալ անձի երկրորդը ստանալու ռիսկը[57]։ Սպորտում ուղեղի ցնցման ռիսկ կապված է նաև մարմնի զանգվածի և սպորտաձևի տեսակի հետ[86]։ Կանխագուշակման տարբերություն կա մեծահասակների և երեխաների միջև։ Համարվում է, որ ծանր ուղեղի ցնցումը մանկական հասակում կարող է ազդել նյարդաբանական զարգացման վրա[57]։

2009թ․-ին կատարված հետազոտությունը ցույց է տվել, որ ուղեղի ցնցում տարած անձիք հետագա 30 տարվա ընթացքում ավելի ցածր ֆիզիկական և մտավոր ակտիվություն են ունենում[87]։

Հետցնցումային համախտանիշ խմբագրել

Հետցնցումային համախտանիշի դեպում ախտանշանները չեն անցնում շաբաթների, ամիսների և տարիների ընթացքում և երբեմն կարող են լինել մշտական[88]։ Տուժածներից 10-20%-ը ունենում են հետցնցումային համախտանիշ մի քանի ամիսների ընթացքում[89]։ Ախտանշանները ներառում են գլխացավեր, գլխապտույտ, թուլություն, անհանգստություն, ուշադրության և հիշողության խանգարումներ, քնի խանգարում, գրգռվածություն[90]։ Չկա որևէ հաստատված բուժում, իսկ հանգիստը հիմնականում քիչ էֆեկտիվ է լինում[79]։ Ախտանշանները սովորաբար անցնում են մի քանի ամսվա ընթացքում[74], սակայն կարող են տևել տարիներ[91][92]։ Դեռևս պարզ չէ, թե այս համախտանիշի իրական պատճառը որն է․ կառուցվածքային վնասում, թե՞ ախտաֆիզիոլոգիական փոփոխություններ[64]։

Կուտակային էֆեկտ խմբագրել

Ուղեղի ցնցման կուտակային էֆեկտները ամբողջությամբ պարզաբանված չեն, հատկապես երեխաների մոտ[93]։ 3-րդ և հետագա ցնցումների դեպքում ախտանշանները կարող են լինել ավելի սուր և բերել նյարդապաթոլոգիկ փոփոխությունների[57]։

Կուտակային էֆեկտը կորող է ներառել հոգեբուժական խնդիրներ և հիշողության երկարատև խանգարումներ։ Օրինակ ամերիկյան ֆուտբոլի այն մարզիկների մոտ ովքեր ունեցել են մի քանի ուղեղի ցնցում հայտնաբերվել է կլինիկական դեպրեսիայի զարգացման ավելի մեծ հաճախականություն, քան նրանց մոտ ովքեր չեն ունեցել ուղեղի ցնցում[94]։ 3 և ավելի ուղեղի ցնցման էպիզոդը մոտ 5 անգամ բարձրացնում է Ալցհեյմերի հիվանդության և հիշողության դեֆիցիտի զարգացման ռիսկը[94]։

Քրոնիկ տրավմատիկ էնցոֆալոպաթիա խմբագրել

Քրոնիկ տրավմատիկ էնցեֆալոպաթիան կամ ՔՏԷ-ն բազմակի ուղեղի ցնցումների կուտակային էֆեկտի օրինակ է։ Այս հիվանդությունը նախկինում հայտնի էր բռնցաքամարտի դեմենցիա անվամբ, քանզի առաջին անգամ նկատվել է բռնցքամարտիկների մոտ։ ՔՏԷ-ն կարող է բերել ֆիզիկական և կոգնիտիվ հաշմանդամության․ պարկինսոնիզմ, խոսքի և հիշողության հետ կապված խնդիրներ, դանդաղացած մտածողություն, տրեմոր, դեպրեսիա և անպատշաճ վարք[95][96]։

Կրկնակի ազդեցության համախտանիշ խմբագրել

Կրկնակի ազդեցության համախտանիշը, որի դեպքում գլխուղեղն այտուցվում է անգամ թեթև հարվածից, հանդիպում է հազվադեպ։ Այն կարող է առաջանալ այն անձանց մոտ ովքեր կրկնակի հարված են ստացել նախորդ ուղեղի ցնցումից օրեր կամ շաբաթներ անց, երբ վերջինիս ախտանշանները դեռևս հետ չեն զարգացել[20]։ Այս՝ երբեմն մահացու բարդության պատճառները դեռևս ամբողջությամբ պարզ չեն, սակայն համարվում է, որ գլխուղեղի այտուցն առաջանում է քանզի զարկերակիկները կորցնում են իրենց տրամագիծը կարգավորելու կարողությունը[57]։ Գլխուղեղի այտուցի հետևանքով ներգանգային ճնշումը արագ աճում է[51]։ Կարող է առաջանալ գլխուղեղի ճողվածք և ընդամենը մի քանի րոպեի ընթացքում առաջանում է ուղեղաբնի մահ[20]։ Բացի բռնցքամարտից մյուս բոլոր դեպքերը առաջացել են 20 տարեկանից երիտասարդ մարզիկների մոտ[44]։ Արձանագրված քիչ դեպքերի պատճառով ախտորոշումը կասկածելի է[97]։

Համաճարակաբանություն խմբագրել

 
Կանադայում ուղեղի ցնցման տարեկան հաճախությունը ըստ տարիքի[98]

ԳԹՏՎ-ի դեպքերի մեծ մասը կազմում է ուղեղի ցնցումը։ Առողջության համաշխարհային կազմակերպության կատարած հետազոտությունը ցույց է տվել, որ գանգուղեղային վնասվածքների 70-80%-ը թեթև դեպքեր են[5]։ Այնուամենայնիվ թերախտորոշված լինելու պատճառով դժվար է հստակ պատկերացում կազմել հիվանդության հանդիպման հաճախության մասին[69]։ ԳԹՏՎ-ի դեպքերի մոտ 25%-ը սխալ են գնահատվում բժիշկների կողմից[43]։ ԱՀԿ-ն կատարել է ԳԹՏՎ-ի համաճարակաբանության հետազոտություն և հայտնաբերել է, որ հետազոտված 1000 հիվանդներից 3-ի մոտ է դիտվել տվյալ ախտաբանությունը, սակայն քանզի ոչ բոլոր դեպքերն են բուժվում հիվանդանոցներում, այդ թիվը իրականում ավելի բարձր է[5]։

Բոլոր տարիքային խմբերում ուղեղի ցնցումն ամենահաճախը հանդիպում է երեխաների շրջանում[6]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ տղամարդկանց մոտ ԳԹՏՎ-ը մոտ 2 անգամ ավելի հաճախ է հանդիպում[5]։ Այնուամենայնիվ իգական սեռի մարզիկները ուղեղի ցնցում ստանալու ավելի բարձր ռիսկային խմբում են[99]։

Սպորտային վնասվածքների մոտ 5%-ը կազմում են ուղեղի ցնցման դեպքերը[44]։ Ամերիկյան Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգլեման կենտրոնը նշում է, որ ԱՄՆ-ում տարեկան գրանցվում է սպորտային ուղեղի ցնցումների 300000 նոր դեպք, բայց այս թիվը ընդգրկում է միայն գիտակցության կորստով ուղեկցված դեպքերը[100]։ Քանի որ գիտակցության կորուստ դիտվում է ուղեղի ցնցումների 10%-ից քիչ դեպքերում[101], այս տվյալները իրականից շատ ավելի ցածր են[100]։ Ռիսկային սպորտաձևեր են համարվում ամերիկյան ֆուտբոլը և բռնցքամարտը։ Վերջինիս դեպքում վնասվածքն այնքան տարածված է, որ բազմաթիվ բժշկական կազմակերպություններ բազմիցս փորձել են արգելել այն[102]։

Հիմնական բնորոշման բացակայության պատճառով ԳԹՏՎ-ի իրական ծախսերը հայտնի չեն, սակայն գնահատվում են շատ բարձր[103]։ Այս բարձր ծախսերը հաշվարկվել են հիվանդանոց ընդունման հետևանքով կատարվածների գումարով[71], սակայն կորցրած աշխատանքային ժամանակի և վաղ թոշակի անցման ծախսերը դուրս են մնացել հաշվարկներից[103]։

Պատմություն խմբագրել

«Հիպոկրատի հավաքածու»-ում, որը բժշկական գրությունների հավաքածու է Հին Հունաստանից, խոսվում է ուղեղի ցնցման մասին, այն անվանելով commotio cerebri, և նկարագրում այն որպես խոսքի, տեսողության և լսողության կորուստ հարվածից հետո[85]։ Այս պատկերացումը հիվանդությամն մասին պահպանվել է մինչև 19-րդ դար[85]։ Պարսիկ բժիշկ Մուհամեդ Իբն Զաքարյա Րազին առաջինն էր, ով 10-րդ դարում առանձնացրեց ուղեղի ցնցումը գանգուղեղային այլ վնասվածքներից[49]։ Նա առաջինն էր, ով օգտագործեց ուղեղի ցնցում տերմինը և նկարագրեց այն որպես գործունեության ժամանակավոր խանգարում առանց կառուցվածքային փոփոխության[29]։

1839թ․-ին Գիյոմ Դյուփյութխան նկարագրեց գլխուղեղի սալջարդը, բազմաթիվ մանր արյունազեղումների օջախներով, և ցույց տվեց կառուցվածքային խանգարմամաբ պայմանավորված գիտակցության կորստի և ուղեղի ցնցման տարբերությունը[85][104]։

Հասարակությունը և մշակույթը խմբագրել

Տերմինաբանություն խմբագրել

ԳԹՏՎ, գլխի թեթև վնասվածք, գլխուղեղի թեթև վնասում և ուղեղի ցնցում տերմինները կարող են փոխարինել միմյանց[69][105]։ Այնուամենայնիվ բժշկական գրականության մեծամասնության մեջ օգտագործվում է ԳԹՏՎ տերմինը[29][62]։

Հետազոտություն խմբագրել

Մինոցիկլինը, լիթիումը և N-ացետիլցիստեինը ցույց են տվել բավարար հաջողություն կենդանական մոդելներում[106]։

Որպես գլխուղեղի թեթև տրավմատիկ վնասման սկրինինգի մեթոդ հետազոտություններում օգտագործվում է հայացքի հսկման թեստը։ Աչքերի շարժումները գրանցելու հնարավորություն ունեցող էկրանի վրա ցուցադրվում է շարժվող պատկեր, որին հիվանդը պետք է հետևի հայացքով։ Գլխուղեղի վնասվածք չունեցող անձիք կկարողանան հետևել շարժվող պատկերին աչքերի սահուն շարժումներով և առանց շեղման, իսկ վնասվածք ունեցողները՝ ոչ[107]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Traumatic Brain Injury (TBI): Condition Information». NICHD. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 «What are common TBI symptoms?». NICHD. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Halstead, ME; Walter, KD; Council on Sports Medicine and, Fitness. (2010 թ․ սեպտեմբեր). «American Academy of Pediatrics. Clinical report—sport-related concussion in children and adolescents». Pediatrics. 126 (3): 597–615. doi:10.1542/peds.2010-2005. PMID 20805152.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 Mahooti, N (2018 թ․ հունվար). «Sports-Related Concussion: Acute Management and Chronic Postconcussive Issues». Child and adolescent psychiatric clinics of North America. 27 (1): 93–108. doi:10.1016/j.chc.2017.08.005. PMID 29157505.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 Cassidy JD, Carroll LJ, Peloso PM, Borg J, von Holst H, Holm L, և այլք: (2004). «Incidence, risk factors and prevention of mild traumatic brain injury: Results of the WHO Collaborating Centre Task Force on Mild Traumatic Brain Injury». Journal of Rehabilitation Medicine. 36 (Supplement 43): 28–60. doi:10.1080/16501960410023732. PMID 15083870.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Ropper AH, Gorson KC (2007). «Clinical practice. Concussion». New England Journal of Medicine. 356 (2): 166–72. doi:10.1056/NEJMcp064645. PMID 17215534.
  7. ↑ «What causes TBI?». www.nichd.nih.gov. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 «How do health care providers diagnose traumatic brain injury (TBI)?». www.nichd.nih.gov. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  9. ↑ «What are the treatments for TBI?». www.nichd.nih.gov. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  10. ↑ Halstead, ME; Walter, KD; Moffatt, K (2018 թ․ նոյեմբերի 12). «Sport-Related Concussion in Children and Adolescents». Pediatrics. doi:10.1542/peds.2018-3074. PMID 30420472.
  11. ↑ «Traumatic Brain Injury». Merck Manuals Professional Edition. 2013 թ․ հոկտեմբեր. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  12. ↑ «Sports-Related Concussion». Merck Manuals Consumer Version. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  13. ↑ Academies, Committee on Sports-Related Concussions in Youth, Board on Children, Youth, and Families, Robert Graham, Frederick P. Rivara, Morgan A. Ford, and Carol Mason Spicer, editors; Institute of Medicine and National Research Council of the National (2014). Sports-related concussions in youth : improving the science, changing the culture. National Academies Press. էջ Chapter 5. ISBN 978-0-309-28800-2. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 18-ին. {{cite book}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Kenneth Maiese (2008 թ․ հունվար). «Concussion». The Merck Manual Home Health Handbook.
  15. ↑ «Traumatic Brain Injury (TBI): Condition Information». nichd.nih.gov/ (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 1-ին.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Aubry M, Cantu R, Dvorak J, Graf-Baumann T, Johnston K, Kelly J, Lovell M, McCrory P, Meeuwisse W, Schamasch P, Concussion in Sport Group (2002). «Summary and agreement statement of the first International Conference on Concussion in Sport, Vienna 2001». British Journal of Sports Medicine. 36 (1): 6–10. doi:10.1136/bjsm.36.1.6. PMC 1724447. PMID 11867482.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 Rees PM (2003). «Contemporary issues in mild traumatic brain injury». Archives of Physical Medicine and Rehabilitation. 84 (12): 1885–94. doi:10.1016/j.apmr.2003.03.001. PMID 14669199.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Comper P, Bisschop SM, Carnide N, Tricco A (2005). «A systematic review of treatments for mild traumatic brain injury». Brain Injury. 19 (11): 863–80. doi:10.1080/02699050400025042. ISSN 0269-9052. PMID 16296570.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 19,8 Kushner D (1998). «Mild Traumatic brain injury: Toward understanding manifestations and treatment». Archives of Internal Medicine. 158 (15): 1617–24. doi:10.1001/archinte.158.15.1617. PMID 9701095. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 Bowen AP (2003). «Second impact syndrome: A rare, catastrophic, preventable complication of concussion in young athletes». Journal of Emergency Nursing. 29 (3): 287–89. doi:10.1067/men.2003.90. PMID 12776088.
  21. ↑ 21,0 21,1 Cantu RC (2001). «Posttraumatic Retrograde and Anterograde Amnesia: Pathophysiology and Implications in Grading and Safe Return to Play». Journal of Athletic Training. 36 (3): 244–48. PMC 155413. PMID 12937491.
  22. ↑ 22,0 22,1 Erlanger DM, Kutner KC, Barth JT, Barnes R (1999). «Neuropsychology of sports-related head enjury: Dementia pugilistica to post concussion syndrome». The Clinical Neuropsychologist. 13 (2): 193–209. doi:10.1076/clin.13.2.193.1963. PMID 10949160.
  23. ↑ McCrory PR, Berkovic SF (1998). «Concussive convulsions. Incidence in sport and treatment recommendations». Sports Medicine. 25 (2): 131–36. doi:10.2165/00007256-199825020-00005. PMID 9519401.
  24. ↑ Perron AD, Brady WJ, Huff JS (2001). «Concussive convulsions: Emergency department assessment and management of a frequently misunderstood entity». Academic Emergency Medicine. 8 (3): 296–98. doi:10.1111/j.1553-2712.2001.tb01312.x. PMID 11229957.
  25. ↑ 25,0 25,1 Cantu RC (2006). «An overview of concussion consensus statements since 2000» (PDF). Neurosurgical Focus. 21 (4:E3): 1–6. doi:10.3171/foc.2006.21.4.4. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 28-ին.
  26. ↑ Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology (1997). «Practice Parameter: The Management of Concussion in Sports (Summary Statement)» (PDF). American Academy of Neurology. էջեր 1–7. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 5-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 Marcia K. Anderson; Susan Jean Hall; Malissa Martin (2004). Foundations of Athletic Training: Prevention, Assessment, and Management. Lippincott Williams & Wilkins. էջ 236. ISBN 978-0-7817-5001-1.
  28. ↑ 28,0 28,1 Mayo Clinic Staff (2007). «Concussion». Mayo Clinic. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 10-ին.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 Sivák Š, Kurča E, Jančovič D, Petriščák Š, Kučera P (2005). «Nácrt súcasného pohl'adu na problematiku l'ahkých poranení mozgu so zameraním na dospelú populáciu» [An outline of the current concepts of mild brain injury with emphasis on the adult population] (PDF). Časopis Lékařů Českých (Slovak). 144 (7): 445–50. PMID 16161536. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 27-ին.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  30. ↑ Heegaard W, Biros M (2007). «Traumatic brain injury». Emergency Medicine Clinics of North America. 25 (3): 655–78, viii. doi:10.1016/j.emc.2007.07.001. PMID 17826211.
  31. ↑ 31,0 31,1 Pellman EJ, Viano DC (2006). «Concussion in professional football: Summary of the research conducted by the National Football League's Committee on Mild Traumatic Brain Injury» (PDF). Neurosurgical Focus. 21 (4): E12. doi:10.3171/foc.2006.21.4.13. PMID 17112190. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 28-ին.
  32. ↑ Shaw NA (2002). «The neurophysiology of concussion». Progress in Neurobiology. 67 (4): 281–344. doi:10.1016/S0301-0082(02)00018-7. PMID 12207973.
  33. ↑ 33,0 33,1 Poirier MP (2003). «Concussions: Assessment, management, and recommendations for return to activity». Clinical Pediatric Emergency Medicine. 4 (3): 179–85. doi:10.1016/S1522-8401(03)00061-2.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 34,7 Anderson T, Heitger M, Macleod AD (2006). «Concussion and mild head injury» (PDF). Practical Neurology. 6 (6): 342–57. doi:10.1136/jnnp.2006.106583. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ հուլիսի 1-ին.
  35. ↑ Guskiewicz KM, Mihalik JP, Shankar V, և այլք: (2007). «Measurement of head impacts in collegiate football players: Relationship between head impact biomechanics and acute clinical outcome after concussion». Neurosurgery. 61 (6): 1244–52, discussion 1252–53. doi:10.1227/01.neu.0000306103.68635.1a. PMID 18162904.
  36. ↑ Gever D (2007 թ․ դեկտեմբերի 7). «Any football helmet hit can cause potential concussion». MedPage Today. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 27-ին.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Pearce JM (2007). «Observations on concussion. A review». European Neurology. 59 (3–4): 113–19. doi:10.1159/000111872. PMID 18057896.
  38. ↑ Bigler ED (2008). «Neuropsychology and clinical neuroscience of persistent post-concussive syndrome». Journal of the International Neuropsychological Society. 14 (1): 1–22. doi:10.1017/S135561770808017X. PMID 18078527.
  39. ↑ P Rousseau; A Post; T B Hoshizaki (2009). «The effects of impact management materials in ice hockey helmets on head injury criteria». Proceedings of the Institution of Mechanical Engineers, Part P: Journal of Sports Engineering and Technology. 223 (4): 159–65. doi:10.1243/17543371JSET36. ISSN 1754-3371.
  40. ↑ Mouzon, B; Bachmeier, C (2014 թ․ փետրվար). «Chronic neuropathological and neurobehavioral changes in a repetitive mild traumatic brain injury model». Ann. Neurol. 75 (2): 241–54. doi:10.1002/ana.24064. PMID 24243523.
  41. ↑ Smith, D; Johnson, V (2013 թ․ ապրիլ). «Chronic neuropathologies of single and repetitive TBI: substrates of dementia?». Nat Rev Neurol. 9 (4): 211–21. doi:10.1038/nrneurol.2013.29. PMC 4513655. PMID 23458973.
  42. ↑ McAllister TW, Sparling MB, Flashman LA, Saykin AJ (2001). «Neuroimaging findings in mild traumatic brain injury». Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology. 23 (6): 775–91. doi:10.1076/jcen.23.6.775.1026. PMID 11910544.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 43,4 43,5 43,6 43,7 Iverson GL (2005). «Outcome from mild traumatic brain injury». Current Opinion in Psychiatry. 18 (3): 301–17. doi:10.1097/01.yco.0000165601.29047.ae. PMID 16639155.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Herring SA, Bergfeld JA, Boland A, Boyajian-O'Neil LA, Cantu RC, Hershman E, և այլք: (2005). «Concussion (mild traumatic brain injury) and the team physician: A consensus statement» (PDF). Medicine and Science in Sports and Exercise. American College of Sports Medicine, American Academy of Family Physicians, American Academy of Orthopaedic Surgeons, American Medical Society for Sports Medicine, American Orthopaedic Society for Sports Medicine, American Osteopathic Academy of Sports Medicine. 37 (11): 2012–16. doi:10.1249/01.mss.0000186726.18341.70. PMID 16286874. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 28-ին.
  45. ↑ Giza CC, Hovda DA (2001). «The Neurometabolic Cascade of Concussion». Journal of Athletic Training. 36 (3): 228–35. PMC 155411. PMID 12937489.
  46. ↑ Hardman JM, Manoukian A (2002). «Pathology of head trauma». Neuroimaging Clinics of North America. 12 (2): 175–87, vii. doi:10.1016/S1052-5149(02)00009-6. PMID 12391630.
  47. ↑ Mouzon (2017). «Lifelong behavioral and neuropathological consequences of repetitive mild traumatic brain injury». Annals of Clinical and Translational Neurology. 5 (1): 64–80. doi:10.1002/acn3.510. PMC 5771321. PMID 29376093.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  48. ↑ CNN (2009 թ․ հունվարի 27). «Dead Athletes Brains Show Damage From Concussions». Boston University: Center for the Study of Traumatic Encephalopathy. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 28-ին. {{cite news}}: |author= has generic name (օգնություն)
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 McCrory PR, Berkovic SF (2001). «Concussion: The history of clinical and pathophysiological concepts and misconceptions». Neurology. 57 (12): 2283–89. doi:10.1212/WNL.57.12.2283. PMID 11756611.
  50. ↑ (չաշխատող հղում)Ontario Neurotrauma Foundation (2014 թ․ հունիս). «Guidelines for Diagnosing and Managing Pediatric Concussion» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (pdf) 2014 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  51. ↑ 51,0 51,1 Cook RS, Schweer L, Shebesta KF, Hartjes K, Falcone RA (2006). «Mild traumatic brain injury in children: Just another bump on the head?». Journal of Trauma Nursing. 13 (2): 58–65. doi:10.1097/00043860-200604000-00007. PMID 16884134.
  52. ↑ Kay A, Teasdale G (2001). «Head injury in the United Kingdom». World Journal of Surgery. 25 (9): 1210–20. doi:10.1007/s00268-001-0084-6. PMID 11571960.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 «Facts About Concussion and Brain Injury». Centers for Disease Control and Prevention. 2006. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 13-ին.
  54. ↑ American Medical Society for Sports Medicine (2014 թ․ ապրիլի 24), «Five Things Physicians and Patients Should Question», Choosing Wisely: an initiative of the ABIM Foundation, American Medical Society for Sports Medicine, Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 29-ին, Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 29-ին
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Borg J, Holm L, Cassidy JD, և այլք: (2004). «Diagnostic procedures in mild traumatic brain injury: Results of the WHO collaborating centre task force on mild traumatic brain injury». Journal of Rehabilitation Medicine. 36 (Supplement 43): 61–75. doi:10.1080/16501960410023822. PMID 15083871.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 56,4 56,5 56,6 McCrory, P; Meeuwisse, W; Johnston, K; Dvorak, J; Aubry, M; Molloy, M; Cantu, R (Jul–Aug 2009). «Consensus statement on concussion in sport: the 3rd International Conference on Concussion in Sport held in Zurich, November 2008». Journal of Athletic Training. 44 (4): 434–48. doi:10.4085/1062-6050-44.4.434. PMC 2707064. PMID 19593427.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 57,4 Moser RS, Iverson GL, Echemendia RJ, Lovell MR, Schatz P, Webbe FM, և այլք: (2007). «Neuropsychological evaluation in the diagnosis and management of sports-related concussion». Archives of Clinical Neuropsychology. 22 (8): 909–16. doi:10.1016/j.acn.2007.09.004. PMID 17988831.
  58. ↑ Maroon JC, Lovell MR, Norwig J, Podell K, Powell JW, Hartl R (2000). «Cerebral concussion in athletes: Evaluation and neuropsychological testing». Neurosurgery. 47 (3): 659–69, discussion 669–72. doi:10.1097/00006123-200009000-00027. PMID 10981754.
  59. ↑ Randolph C (2011). «Baseline neuropsychological testing in managing sport-related concussion: does it modify risk?». Curr Sports Med Rep. 10 (1): 21–26. doi:10.1249/JSR.0b013e318207831d. PMID 21228656.
  60. ↑ Binder LM (1986). «Persisting symptoms after mild head injury: A review of the postconcussive syndrome». Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology. 8 (4): 323–46. doi:10.1080/01688638608401325. PMID 3091631.
  61. ↑ «Press Announcements – FDA authorizes marketing of first blood test to aid in the evaluation of concussion in adults». www.fda.gov (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 24-ին.
  62. ↑ 62,0 62,1 Barth JT, Varney NR, Ruchinskas RA, Francis JP (1999). «Mild head injury: The new frontier in sports medicine». In Varney NR, Roberts RJ (eds.). The Evaluation and Treatment of Mild Traumatic Brain Injury. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. էջեր 85–86. ISBN 0-8058-2394-8.(չաշխատող հղում)
  63. ↑ Delaney JS, Abuzeyad F, Correa JA, Foxford R (2005). «Recognition and characteristics of concussions in the emergency department population». Journal of Emergency Medicine. 29 (2): 189–97. doi:10.1016/j.jemermed.2005.01.020. PMID 16029831.
  64. ↑ 64,0 64,1 Bryant RA (2008). «Disentangling mild traumatic brain injury and stress reactions». New England Journal of Medicine. 358 (5): 525–27. doi:10.1056/NEJMe078235. PMID 18234757.
  65. ↑ Satz P, Zaucha K, McCleary C, Light R, Asarnow R, Becker D (1997). «Mild head injury in children and adolescents: A review of studies (1970–1995)». Psychological Bulletin. 122 (2): 107–31. doi:10.1037/0033-2909.122.2.107. PMID 9283296.
  66. ↑ Parkinson D (1999). «Concussion confusion». Critical Reviews in Neurosurgery. 9 (6): 335–39. doi:10.1007/s003290050153. ISSN 1433-0377.
  67. ↑ Head Injury: Triage, Assessment, Investigation and Early Management of Head Injury in Infants, Children and Adults (PDF). National Institute for Health and Clinical Excellence. 2007 թ․ սեպտեմբեր. ISBN 0-9549760-5-3. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 26-ին.
  68. ↑ Ruff RM, Grant I (1999). «Postconcussional disorder: Background to DSM-IV and future considerations». In Varney NR, Roberts RJ (eds.). The Evaluation and Treatment of Mild Traumatic Brain Injury. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. էջ 320. ISBN 0-8058-2394-8.(չաշխատող հղում)
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 Petchprapai N, Winkelman C (2007). «Mild traumatic brain injury: determinants and subsequent quality of life. A review of the literature». Journal of Neuroscience Nursing. 39 (5): 260–72. doi:10.1097/01376517-200710000-00002. PMID 17966292.
  70. ↑ Lee LK (2007). «Controversies in the sequelae of pediatric mild traumatic brain injury». Pediatric Emergency Care. 23 (8): 580–83. doi:10.1097/PEC.0b013e31813444ea. PMID 17726422.
  71. ↑ 71,0 71,1 Benton AL, Levin HS, Eisenberg HM (1989). Mild Head Injury. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. էջեր v. ISBN 0-19-505301-X.
  72. ↑ van der Naalt J (2001). «Prediction of outcome in mild to moderate head injury: A review». Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology. 23 (6): 837–51. doi:10.1076/jcen.23.6.837.1018. PMID 11910548.
  73. ↑ Savitsky EA, Votey SR (2000). «Current controversies in the management of minor pediatric head injuries». American Journal of Emergency Medicine. 18 (1): 96–101. doi:10.1016/S0735-6757(00)90060-3. PMID 10674544.
  74. ↑ 74,0 74,1 Parikh S, Koch M, Narayan RK (2007). «Traumatic brain injury». International Anesthesiology Clinics. 45 (3): 119–35. doi:10.1097/AIA.0b013e318078cfe7. PMID 17622833.
  75. ↑ Larner AJ, Barker RJ, Scolding N, Rowe D (2005). The A–Z of Neurological Practice: a Guide to Clinical Neurology. Cambridge, UK: Cambridge University Press. էջ 199. ISBN 0-521-62960-8.
  76. ↑ McCrory P, Johnston K, Meeuwisse W, Aubry M, Cantu R, Dvorak J, Graf-Baumann T, Kelly J, Lovell M, Schamasch P (2005 թ․ ապրիլ). «Summary and agreement statement of the 2nd International Conference on Concussion in Sport, Prague 2004». Br J Sports Med. 39 (4): 196–204. doi:10.1136/bjsm.2005.018614. PMC 1725173. PMID 15793085.
  77. ↑ Cobb S, Battin B (2004). «Second-impact syndrome». The Journal of School Nursing. 20 (5): 262–67. doi:10.1177/10598405040200050401. PMID 15469376.
  78. ↑ Levy ML, Ozgur BM, Berry C, Aryan HE, Apuzzo ML (2004). «Birth and evolution of the football helmet». Neurosurgery. 55 (3): 656–61, discussion 661–62. doi:10.1227/01.NEU.0000134599.01917.AA. PMID 15335433.
  79. ↑ 79,0 79,1 Willer B, Leddy JJ (2006). «Management of concussion and post-concussion syndrome». Current Treatment Options in Neurology. 8 (5): 415–26. doi:10.1007/s11940-006-0031-9. ISSN 1534-3138. PMID 16901381.
  80. ↑ Reymond MA, Marbet G, Radü EW, Gratzl O (1992). «Aspirin as a risk factor for hemorrhage in patients with head injuries». Neurosurgical Review. 15 (1): 21–25. doi:10.1007/BF02352062. PMID 1584433.
  81. ↑ «What Can I Do to Help Feel Better After a Concussion?». Atlanta, GA: Center of Disease Control. 2010 թ․ մարտի 8.
  82. ↑ Anderson MK (2003). Fundamentals of sports injury management. Lippincott Williams & Wilkins. էջ 79. ISBN 0-7817-3272-7.
  83. ↑ Lumba-Brown, Angela; Yeates, Keith Owen; Sarmiento, Kelly; Breiding, Matthew J.; Haegerich, Tamara M.; Gioia, Gerard A.; Turner, Michael; Benzel, Edward C.; Suskauer, Stacy J.; Giza, Christopher C.; Joseph, Madeline; Broomand, Catherine; Weissman, Barbara; Gordon, Wayne; Wright, David W.; Moser, Rosemarie Scolaro; McAvoy, Karen; Ewing-Cobbs, Linda; Duhaime, Ann-Christine; Putukian, Margot; Holshouser, Barbara; Paulk, David; Wade, Shari L.; Herring, Stanley A.; Halstead, Mark; Keenan, Heather T.; Choe, Meeryo; Christian, Cindy W.; Guskiewicz, Kevin; Raksin, P. B.; Gregory, Andrew; Mucha, Anne; Taylor, H. Gerry; Callahan, James M.; DeWitt, John; Collins, Michael W.; Kirkwood, Michael W.; Ragheb, John; Ellenbogen, Richard G.; Spinks, Theodore J.; Ganiats, Theodore G.; Sabelhaus, Linda J.; Altenhofen, Katrina; Hoffman, Rosanne; Getchius, Tom; Gronseth, Gary; Donnell, Zoe; O’Connor, Robert E.; Timmons, Shelly D. (2018 թ․ սեպտեմբերի 4). «Centers for Disease Control and Prevention Guideline on the Diagnosis and Management of Mild Traumatic Brain Injury Among Children». JAMA Pediatrics: e182853. doi:10.1001/jamapediatrics.2018.2853.
  84. ↑ Murray ED, Buttner N, Price BH (2012). «Depression and Psychosis in Neurological Practice». In Bradley WG, Daroff RB, Fenichel GM, Jankovic J (eds.). Bradley's neurology in clinical practice. Vol. 1 (6th ed.). Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders. էջ 111. ISBN 1-4377-0434-4.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 85,3 Masferrer R, Masferrer M, Prendergast V, Harrington TR (2000). «Grading scale for cerebral concussions». BNI Quarterly. Barrow Neurological Institute. 16 (1). ISSN 0894-5799. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  86. ↑ Schulz MR, Marshall SW, Mueller FO, և այլք: (2004 թ․ նոյեմբեր). «Incidence and risk factors for concussion in high school athletes, North Carolina, 1996–1999». American Journal of Epidemiology. 160 (10): 937–44. doi:10.1093/aje/kwh304. PMID 15522850.
  87. ↑ De Beaumont, Louis; Theoret, Hugo; Mongeon, David; Messier, Julie; Leclerc, Suzanne; Tremblay, Sebastien; Ellemberg, Dave; Lassonde, Maryse (2009). «Brain function decline in healthy retired athletes who sustained their last sports concussion in early adulthood». Brain. 132 (Pt 3): 695–708. doi:10.1093/brain/awn347. PMID 19176544.
  88. ↑ Ryan LM, Warden DL (2003). «Post concussion syndrome». International Review of Psychiatry. 15 (4): 310–16. doi:10.1080/09540260310001606692. PMID 15276952.
  89. ↑ Zemek, RL; Farion, KJ; Sampson, M; McGahern, C (2013 թ․ մարտի 1). «Prognosticators of persistent symptoms following pediatric concussion: a systematic review». JAMA Pediatrics. 167 (3): 259–65. doi:10.1001/2013.jamapediatrics.216. PMID 23303474.
  90. ↑ Boake C, McCauley SR, Levin HS, Pedroza C, Contant CF, Song JX, և այլք: (2005). «Diagnostic criteria for postconcussional syndrome after mild to moderate traumatic brain injury». Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences. 17 (3): 350–56. doi:10.1176/appi.neuropsych.17.3.350. PMID 16179657. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
  91. ↑ Alice Klein (2017 թ․ նոյեմբերի 11). «Pure oxygen can help concussion». New Scientist.
  92. ↑ Wiley (2017 թ․ դեկտեմբերի 14). «Lifelong behavioral and neuropathological consequences of repetitive mild trauma». ScienceDaily.
  93. ↑ Harmon KG (1999). «Assessment and management of concussion in sports». American Family Physician. 60 (3): 887–92, 894. PMID 10498114. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  94. ↑ 94,0 94,1 Cantu RC (2007). «Chronic traumatic encephalopathy in the National Football League». Neurosurgery. 61 (2): 223–25. doi:10.1227/01.NEU.0000255514.73967.90. PMID 17762733.
  95. ↑ Mendez MF (1995). «The neuropsychiatric aspects of boxing». International Journal of Psychiatry in Medicine. 25 (3): 249–62. doi:10.2190/CUMK-THT1-X98M-WB4C. PMID 8567192.
  96. ↑ Jordan BD (2000). «Chronic traumatic brain injury associated with boxing». Seminars in Neurology. 20 (2): 179–85. doi:10.1055/s-2000-9826. PMID 10946737.
  97. ↑ McCrory P (2001). «Does second impact syndrome exist?». Clinical Journal of Sport Medicine. 11 (3): 144–49. doi:10.1097/00042752-200107000-00004. PMID 11495318.
  98. ↑ Gordon KE, Dooley JM, Wood EP (2006). «Descriptive epidemiology of concussion». Pediatric Neurology. 34 (5): 376–78. doi:10.1016/j.pediatrneurol.2005.09.007. PMID 16647998.
  99. ↑ McKeever CK, Schatz P (2003). «Current issues in the identification, assessment, and management of concussions in sports-related injuries». Applied Neuropsychology. 10 (1): 4–11. doi:10.1207/S15324826AN1001_2. PMID 12734070.
  100. ↑ 100,0 100,1 Langlois JA, Rutland-Brown W, Wald MM (2006). «The epidemiology and impact of traumatic brain injury: A brief overview». Journal of Head Trauma Rehabilitation. 21 (5): 375–78. doi:10.1097/00001199-200609000-00001. PMID 16983222.
  101. ↑ Cantu RC (1998). «Second-impact syndrome». Clinics in Sports Medicine. 17 (1): 37–44. doi:10.1016/S0278-5919(05)70059-4. PMID 9475969.
  102. ↑ Solomon GS, Johnston KM, Lovell MR (2006). The Heads-up on Sport Concussion. Champaign, IL: Human Kinetics Pub. էջ 77. ISBN 0-7360-6008-1.
  103. ↑ 103,0 103,1 Borg J, Holm L, Peloso PM, Cassidy JD, Carroll LJ, von Holst H, և այլք: (2004). «Non-surgical intervention and cost for mild traumatic brain injury: Results of the WHO Collaborating Centre Task Force on Mild Traumatic Brain Injury». Journal of Rehabilitation Medicine. 36 (Supplement 43): 76–83. doi:10.1080/16501960410023840. PMID 15083872.
  104. ↑ Denny-Brown D, Russell WR (1940). «Experimental cerebral concussion». Journal of Physiology. 99 (1): 153. PMC 1394062. PMID 16995229.(չաշխատող հղում)
  105. ↑ National Center for Injury Prevention and Control (2003). «Report to congress on mild traumatic brain injury in the United States: Steps to prevent a serious public health problem» (PDF). Atlanta, GA: Centers for Disease Control and Prevention. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2008 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ հունվարի 19-ին.
  106. ↑ Toledo, E; Lebel, A; Becerra, L; Minster, A; Linnman, C; Maleki, N; Dodick, DW; Borsook, D (2012 թ․ հուլիս). «The young brain and concussion: imaging as a biomarker for diagnosis and prognosis». Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 36 (6): 1510–31. doi:10.1016/j.neubiorev.2012.03.007. PMC 3372677. PMID 22476089.
  107. ↑ Maruta, J; Lee, SW; Jacobs, EF; Ghajar, J (2010 թ․ հոկտեմբեր). «A unified science of concussion». Annals of the New York Academy of Sciences. 1208: 58–66. doi:10.1111/j.1749-6632.2010.05695.x. PMC 3021720. PMID 20955326.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուղեղի ցնցում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ուղեղի_ցնցում&oldid=9805359» էջից