Շատրանջ
Շատրանջ (պարս.՝ شَطْرَنْجšātranj), սեղանի տրամաբանական խաղ է երկու խաղացողների համար՝ չատուրանգայի ժառանգը և շախմատի անմիջական նախորդը։
Խաղի կանոններ խմբագրել
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 |              | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Շատրանջը խաղացել է 8x8 չափերով քառակուսի տախտակի վրա, որը նման է շախմատի տախտակի։ Խաղը խաղում էին երկուսով, նրանցից յուրաքանչյուրն ուներ իր գույնի ֆիգուրների մեկական հավաքածու։ Միջնադարյան ձեռագրերում կողմերը սովորաբար կոչվում են կարմիր և սև, ավելի քիչ՝ սպիտակ և սև։ Խաղի սկզբում խաղաքարերը տեղադրվում են խաղատախտակի հակառակ կողմերում, լիովին նման են ժամանակակից շախմատին, բացառությամբ, որ արքաներն ու թագուհիները կարող էին փոխանակվել խաղաքարերի սկզբնական դասավորությամբ, բայց արքաներն ամեն դեպքում պետք է իրար հանդիպակաց լինեին[1]։
Շատրանջի հավաքածուն ներառում է հետևյալ ֆիգուրները.
- Արքա (շահ պարս.՝ شاه)), ինչպես ժամանակակից շախմատում, շարժվում է մեկ դաշտ ցանկացած ուղղությամբ, բացառությամբ այն դաշտերի, որոնք հարձակման տակ են այլ գույնի ֆիգուրի կողմից։ Իրավիճակը, երբ թագավորը հարձակման է ենթարկվում (հաջորդ քայլին կարող է տարվել) կոչվում է շախ։ Խաղացողը, ում թագավորը գտնվում է հսկողության տակ, պետք է փախչի շախից կամ փակվի։
- Նավակ (րուհ պարս.՝ رخ ), ինչպես ժամանակակից շախմատում, շարժվում է ուղղահայաց կամ հորիզոնական ցանկացած թվով դաշտերի վրա։
- Փիղ (փիլ պարս.՝ فیل) շարժվում է անկյունագծով մեկ դաշտ ցանկացած ուղղությամբ, և այն դաշտը, որով կատարվում է շարժումը, կարող է զբաղված լինել։ Այսպիսով, ամբողջ խաղի ընթացքում փիղը կարող էր անցնել միայն տախտակի ութ դաշտով և չէր կարող հարձակվել հակառակորդի փղի վրա, որը քայլում էր նույն գույնի դաշտերով։
- Ձի (ֆարասը), ինչպես ժամանակակից շախմատում, շարժվում է «L-աձև» և կարող է «ցատկել» խաղաքարերի վրայով։
- Թագուհի (ֆարզին, պարս.՝ فرزين) ժամանակակից թագուհու նախորդն էր, բայց շարժվում էր միայն մեկ դաշտ՝ անկյունագծով, ցանկացած ուղղությամբ։ Թագուհին կարող էր շարժվել միայն նույն գույնի քառակուսիներով (փղի նման)։ Սկզբնական դիրքում գտնվող թագուհիները կանգնած էին հակադիր գույների դաշտերի վրա, որպեսզի խաղացողներից մեկի թագուհին չկարողանա հարձակվել հակառակորդի թագուհու վրա (բացառությամբ այն թագուհիների, որոնք առաջացել են զինվորների փոխարկման արդյունքում)։
- Զինվոր(բայդակ, պարս.՝ پیاده) շարժվում է մեկ դաշտ առաջ և վերցնում է անկյունագծով մեկ դաշտ առաջ (ինչպես ժամանակակից շախմատում, բացառությամբ, որ այն չի շարժվում երկու դաշտ սկզբնական դիրքից)։ Խաղատախտակի վերջը հասնող զինվորը փոխարկվում էր թագուհու, իսկ խաղատախտակի վրա թագուհիների հնարավոր թիվը սահմանափակված չէր[2]։
Խաղացողները հերթով քայլ են կատարում, ինչպես ժամանակակից խաղում։ Ֆիգուրը կարող է տեղադրվել տախտակի դատարկ դաշտում կամ հակառակորդի խաղաքարով զբաղեցրած դաշտի վրա։ Երկրորդ դեպքում մրցակցի խաղաքարը համարվում է գրավված, հանվում է խաղատախտակից և այլևս չի մասնակցում խաղին։ Հաղթողն այն խաղացողն է, ով մրցակցի արքային մատ է հայտարարել, կերել է նրա բոլոր խաղաքարերը (թողնելով «մերկ» թագավորին) կամ հասել է այնպիսի դիրքի, որում հակառակորդը չի կարող քայլ անել ոչ մի ֆիգուրով (պատ, ըստ ժամանակակից շախմատի կանոնների. ոչ-ոքի է)։ Եթե հաջորդ քայլում «մերկ» արքան ուտում էր նաև այլ գույնի վերջին ֆիգուրը, ապա հայտարարվում էր ոչ-ոքի, բայց Հիջազում արքայի համար այսպիսի վերջին քայլը չէր ընդունվում (կանոնների այս տարածաշրջանային վարիացիան աղբյուրներին հայտնի է որպես «Մեդինայի հաղթանակ»)[3]։
Պատմություն խմբագրել
Շատրանջի մասին առաջին հիշատակությունը հանդիպում է միջին պարսկերեն գրական հուշարձանում, որը հայտնի է որպես «Պապակի որդի Արդաշիրի գործերի գիրք»։ Ըստ այդմ՝ 3-րդ դարի տիրակալ Արդաշիր Պապական իր գործունեությամբ գերազանցել է բոլորին, այդ թվում՝ շատրանջով։ Հնդկական chaturanga խաղի գյուտը, որը shatranj-ի նախորդն է, թվագրվում է մոտ 6-րդ դարով, ուստի այս հիշատակումը պետք է հասկանալ միայն որպես տեքստի ստեղծման պահին խաղի գոյության վկայություն, որի թվագրումը. անհասկանալի է, բայց ոչ շուտ, քան 7-րդ դարը (գիրքը պահպանվել է ավելի ուշ ձեռագրերում)[4]։
6-րդ դարի պետական գործիչ Բոզորգմեհրի «Չատրանգ-Նամակը» (Շախմատի մասին տրակտատ) պատմում է Պարսկաստանում շախմատի ներմուծման և նարդու ծագման մասին՝ երկու իրադարձությունները կապելով Խոսրով I-ի թագավորության հետ, որի օրոք Բոզորգմեհրը վեզիր էր, համաձայն տրակտատի, Խոսրովը որպես նվեր ստացավ հնդկական իշխանից։ Շախմատի մասին տրակտատը դեռ չի տալիս շատրանջի մանրամասն նկարագրությունը, սակայն այն սահմանում է որպես երկու խաղացողների համար նախատեսված խաղ և պարունակում է ֆիգուրների անվանումները։
Նույն պատմությունը վերարտադրված է «Շահնամե» պոեմում (9-10-րդ դարեր), և այդ թվագրումը, ընդհանուր առմամբ, համարվում է բավականին վստահելի[5]։ Ժամանակակից հետազոտողները ենթադրում են, որ նվիրողը կարող էր լինել Կաննաուջի կառավարիչը՝ Շարվավարմանը Մաուհարիների դինաստիայից[6][7]։
Ամենահին հնագիտական գտածոն համարվում է յոթ արձանիկ, որը հայտնաբերվել է 1977 թվականին Յուրի Բուրյակովի գլխավորած արշավախմբի կողմից Աֆրասիաբի (ժամանակակից Սամարղանդ) վայրում և թվագրվում է 7-րդ կամ 8-րդ դարով (նույն շերտում հայտնաբերվել է 712 թվականի մետաղադրամ)[8].։
Պարսկաստանից շատրանջը եկել է արաբական աշխարհ։ Շատրանջի «ոսկե դարը» համարվում է մոտավորապես 150 տարվա շրջանը՝ խալիֆա Հարուն ալ-Ռաշիդի (786-809) թագավորությունից մինչև 10-րդ դարի կեսերը։
Շատրանջի արվեստը դասավանդող ամենաուժեղ խաղացողներից և տրակտատների հեղինակներից առավել հայտնի են Աբու Նաիմ ալ-Խադիմը, Զաիրաբ Քաթայը, Ադլին, ալ-Ռազին (IX դար), Լաջլաջը և Սուլին (X դար)[9]։
Շատրանջ խաղալու բավականին հետաքրքիր ձև կար՝ վարպետը դիրք էր մշակում և այս դիրքից իր հետ խաղալ ցանկացողներին հրավիրում էր խաղադրույքի, իսկ հակառակորդին խնդրում էին ընտրել, թե որ գույնը խաղալ։ Նման խաղերի համար մշակվել էին դիրքեր, որոնցում առաջին հայացքից կողմերից մեկը լուրջ առավելություն ուներ, սակայն այդ առավելությունը կարող էր չեղարկվել ինչ-որ անսպասելի քայլով։
Շատրանջը շարունակել է հայտնի մնալ 18-րդ և 19-րդ դարերում, չնայած եվրոպական շախմատն արդեն ներթափանցել էր Հնդկաստան։ Նկարիչ Նևաշի Լալի «Արքունի տիկնայք շատրանջ են խաղում» նկարում կանայք շատրանջ են խաղում՝ օգտագործելով Եվրոպայում պատրաստված շախմատային խաղաքարեր։
Պատկերասրահ խմբագրել
-
Բոզորգոմհերը ծանոթանում է շատրանջին, պարսկական մանրանկար, XIV դար («Շահնամեի» նկարազարդումներից). -
Հնդիկ դեսպանները շատրանջ են նվիրում Խոսրով Ա-ին («Շախմատի տրակտատի» նկարազարդումներից). -
Թեբրիզի Շամս ադ-Դինը խաղում է շատրանջ, 1500 թվականի նկարազարդում Ռումիի պոեմի համար. -
Հյուսիսհնդկական ֆիգուրների հավաքածու սանդալի փայտից շատրանջի կամ չատուրանգայի համար
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Shatranj The Chess Variant Pages կայքում(անգլ.)
Գրականություն խմբագրել
- H.J.R. Murray A History of Chess. — Oxford University Press, 1913. — ISBN 0-936317-01-9
- David Hooper, Kenneth Whyld (1992) The Oxford Companion to Chess (second edition), ISBN 0-19-866164-9.
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Murray, 1913, էջ 224
- ↑ Murray, 1913, էջեր 224—226
- ↑ Murray, 1913, էջեր 228—229
- ↑ Murray, 1913, էջ 149
- ↑ Murray, 1913, էջեր 150—155
- ↑ Eder, Manfred A. J. (2010). South Asian Archaeology 2007 Proceedings of the 19th Meeting of the European Association of South Asian Archaeology in Ravenna, Italy, July 2007, Volume II (PDF). Archaeopress Archaeology. էջ 69. ISBN 978-1-4073-0674-2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ Bakker, Hans T. (2017). The Huns in Central and South Asia. How Two Centuries of War against Nomadic Invaders from the Steps are Concluded by a Game of Chess between the Kings of India and Iran. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 20-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ Cazaux, J.-L., Knowlton, R. A World of Chess: Its Development and Variations through Centuries and Civilizations. — McFarland, 2017. — P. 340. — 408 p. — ISBN 9781476629018
- ↑ Hoper, D., Whyld, K. Shatranj // The Oxford Companion to Chess. — 1st. — Oxford, New York: Oxford University Press, 1984. — P. 305—308. — 407 p. — ISBN 0-19-217540-8