Վիքիպեդիա

Նեսվիժի գետտո

Նեսվիժի գետտո (1941 թվականի ամառ – 21 հուլիսի 1942), հրեական գետտո, Մինսկի շրջանի Նեսվիժ քաղաքի և հարակից բնակավայրերի հրեաների հարկադիր վերաբնակեցման վայր՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստական Գերմանիայի զորքերի կողմից Բելառուսի տարածքի գրավման ժամանակ հրեաների հետապնդման և ոչնչացման գործընթացում։

Նեսվիժի օկուպացիա և գետտոյի ստեղծում

խմբագրել

Նախապատերազմական տարիներին Նեսվիժում ապրել են 3346 հրեաներ[1], իսկ պատերազմի սկզբին քաղաքում մեծ թիվ են կազմել նաև Լեհաստանից եկած փախստական հրեաները[2]։ 1941 թվականի հունիսի 28-ին գերմանական զորքերը մտել են Նեսվիժ, և օկուպացիան տևել է 3 տարի՝ մինչև 1944 թվականի հուլիսի 2-4-ը[3][4][5]։

1941 թվականի հուլիսի 1-ին ստեղծվել է յուդենրատը (գերմանացիների ստիպմամբ դրա ղեկավար է դարձել Վարշավայից փախստական փաստաբան Մագալիֆը), և կազմակերպվել է հրեական ոստիկանություն[6][4][7]։ Այնուհետև գերմանացիները, իրականացնելով հրեաների ոչնչացման նացիստական ծրագիրը, Նեսվիժի հրեաներին քշել են գետտո[8]։ Գետտոն զբաղեցրել է քաղաքի կենտրոնական տարածքը, որը սահմանափակված էր ներկայիս Մայիսի 1-ի, Պուշկինի, Սովետսկի և Կ. Լիբկնեխտի փողոցներով[6]։

Գետտոյի վերացում

խմբագրել

Գերմանացիները շատ լուրջ են վերաբերվել հրեական դիմադրության հնարավորությանը և, հետևաբար, շատ դեպքերում գետտոյում, ինչպես նաև դեռ դրա ստեղծումից առաջ առաջին հերթին սպանել են 15-50 տարեկան արական սեռի հրեաների ՝ չնայած տնտեսական աննպատակահարմարությանը, քանի որ նրանք ամենաաշխատունակ բանտարկյալներն էին[9]։ Առաջնորդվելով այս նկատառումներով՝ 1941 թվականի հուլիսի 27-ին տեղի ոստիկանությունը և ժանդարմերիան գնդակահարել են յոթ հարյուր հրեաների, և սպանել են քաղաքի մտավորականներին՝ բժիշկների, ինժեներների, ուսուցիչների։ Սպանվածների մի մասին թաղել են քաղաքում, իսկ մյուսներին տեղափոխել են Նեսվիժից 5 կմ հեռավորության վրա տեղակայված Ալբա գյուղ[8][1][10]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 18-ին գերմանացիները բոլոր տղամարդ հրեաներին քշել են շուկայի հրապարակ, նրանցից ընտրել են երկու հարյուր պատանդ և «փրկագին» պահանջել որոշակի ապրանքների և կաշվե իրերի տեսքով: Հրեաները տվել են այն ամենը, ինչ պահանջել են նացիստները: Բայց հաջորդ օրը գերմանացիները պատանդներին ազատելու համար ներկայացրել են նոր պահանջներ՝ 500,000 ռուբլի և 2,5 կիլոգրամ ոսկի: Հրեաները քաղաքի բնակիչների օգնությամբ կատարել են նաև այս պահանջը[11][12]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 30-ի (22[13], 23[10]) առավոտյան գետտոյի բոլոր բանտարկյալներին հրամայվել է հավաքվել հրապարակում։ Այնուհետև քաղաքի պարետը հրապարակել է 585 հրեա արհեստավոր-մասնագետների ցուցակը, որոնց առանձնացրել են մյուսներից և տարել գիմնազիայի բակ։ Մնացածներին բաժանել են երկու շարասյուների։ Դրանցից մեկը (1500 (1600[14]) մարդ) քշվել է դեպի Ռաձիվիլների պալատական համալիր և գնդակահարվել քաղաքային զբոսայգու բացատում՝ նախապես փորված մինչև հիսուն մետր երկարությամբ և երեք մետր լայնությամբ փոսում: Հողով ծածկվածներից շատերը դեռ կենդանի են եղել։ Մյուս շարասյունը (1200 մարդ) տարել են Գորոդեայի ուղղությամբ և սպանել քաղաքի հյուսիսարևելյան ծայրամասում՝ Նեսվիժ-Սնով-Բարանովիչի ճանապարհի մոտ՝ օդանավակայանի տարածքում[15][16][13]։ Ողջ մնացած մասնագետներին, որոնք այդ ժամանակ գտնվել են գիմնազիայի տարածքում, վերադարձրել են գետտո[6][12]։

Սպանությունների կազմակերպիչներ և իրականացնողներ

խմբագրել

Հրեաների սպանությունները ղեկավարել են պարետ Շպեխը, ոստիկանության պետ Վլադիմիր Սենկոն և նրա տեղակալ Կանդիբովիչը, նրանց օգնել է ժանդարմերիայի թարգմանիչ Իոսիֆ Յանուշկևիչը։ Գնդակահարությունները կատարել են գերմանացի ժանդարմները՝ ժանդարմերիայի պետի տեղակալ Քենիգը, Շաուզը, Կոխը, Ասը, Ֆլյայթերը, Գրեպկեն, Բադեմը, Էգերսը, Քելլերը, Ֆուչսը, ֆելդֆեբել Բրուները և այլք: Նրանց օգնել ե ոստիկաններ Անտոն Իվանովիչ Տիչիլոն, Իվան և Վիկտոր Կոզլովիչները, Իվան Իվանովիչ Գորեմիկոն (փոխոստիկանապետ), Վինիցկին և Դմիտրի Սարոմկոն: Առանձնահատուկ դաժանությամբ աչքի են ընկել Լավրենտի Կոնեշը (կամ Կոնաշ, Կոնոշ, Կոհոշ — ԱՊԿ փաստաթղթում անընթեռնելի է)։ Նեսվիժում գերմանական «նոր կարգուկանոն» հաստատելուն օգնել է քաղաքային վարչությունը, որի ղեկավար օկուպանտները նշանակել են Իվան Կալոշին։ Նեսվիժի շրջանային վարչությունը ղեկավարել է ոմն Ավդեյ (Ավակա), որը արտասահմանից ժամանել էր գերմանացիների հետ։ Բելառուս Կուդլաչին «հատուկ ծառայությունների» համար գերմանացիները նշանակել են Նեսվիժի բանտի ղեկավարի տեղակալ[1][17][18]։

1941 թվականի հոկտեմբերի 30-ին Նեսվիժի գետտոյի բանտարկյալների գնդակահարությունն իրականացրել է Վերմախտի 727-րդ հետևակային գնդի 8-րդ վաշտը[19]։ Հրեաների սպանություններին ակտիվ մասնակցություն է ունեցել նաև 727-րդ հետևակային գնդի 11-րդ լիտվական հետևակային գումարտակը[20][21][12]։

Ապստամբություն

խմբագրել

1941 թվականի հոկտեմբերի 30-ին գնդակահարությունից հետո Նեսվիժի գետտոյի ողջ մնացած հրեաները ստեղծել են ընդհատակային խմբավորում՝ դիմադրություն նախապատրաստելու ու կազմակերպելու և աշնանային «ակցիայի» (նացիստները նման էվֆեմիզմով են անվանել իրենց կազմակերպած զանգվածային սպանությունները) կրկնությունը կանխելու համար, երբ մարդիկ մահացել են առանց դիմադրության։ Կազմակերպվել է նախապատերազմական հրեական քաղաքական տարբեր շարժումների ներկայացուցիչներից կազմված խորհուրդ, որը դարձել է յուդենրատի ներքին այլընտրանքը[6][12]։

1942 թվականի հուլիսի 18-ին՝ Գորոդեայի գետտոյի ոչնչացման հաջորդ օրը, յուդենրատը բոլոր բանտարկյալներին հրավիրել է սինագոգ, որտեղ նախագահը լացող և աղոթող հրեաներին կոչ է արել ոչինչ չձեռնարկել: Հաջորդ օրը գետտո են մտել քաղաքացիներ և հրեաներին խնդրել են իրենց տալ իրերը, քանի որ հրեաներին դրանք այլևս պետք չէին լինելու[6]։

 
1942 թվականի հոկտեմբերին սպանված Նեսվիժի 1200 հրեաների հուշարձան (գնդակահարության տարին սխալ է)

1942 թվականի հուլիսի 20-ին Նեսվիժ են ժամանել լիտվացի ոստիկանները, և հայտարարվել է, որ օրվա երկրորդ կեսից նրանք կփոխարինեն տեղի ոստիկանությանը գետտոյի պահպանութան գծում: Այդ ժամանակ գետտոյում սկսվել է ինքնապաշտպանության նախապտրաստումը․ հավաքվել են ռազմական փորձ ունեցող բոլոր հրեաները, նշանակվել են գետտոյի ցանկապատերը ճեղքելու վայրեր, սինագոգի տանիքին տեղադրվել է գնդացիր, և ազդանշան է տրվել ապստամբության մեկնարկի համար: Սակայն լիտվացի ոստիկանները երեկոյան չեն եկել, և ապստամբությունը չեղարկվել է[6][22]։

1942 թվականի հուլիսի 21-ի լուսաբացին գերմանացիները մտել են գետտո և սկսել են հրեաներին խմբավորել սինագոգի մոտ՝ իբր երիտասարդներին աշխատանքային ճամբար ուղարկելու համար։ Բանտարկյալները հասկացել են, որ դա միայն պատրվակ է հերթական «ակցիան» կազմակերպելու համար։ Յուդենրատի նախագահ Մագալիֆը հրեաներին ասել է, որ չնայած իր հանդեպ անվստահությանը, ինքն առաջին է, որ իր ընտանիքի հետ կզոհվի բոլորի հետ միասին: Այս պահին գերմանացիների կողմից կրակոց է հնչել, հրեաները սկսել են փախչել՝ ճանապարհին վերցնելով թաքցրած զենքերը։ Բանտարկյալները կատաղությամբ հարձակվել են գերմանացիների վրա։ Նրանք, ովքեր բենզին ունեին, հրկիզել են գետտոն։ Դուկեր ազգանունով մի հրեա սկսել է գնդացիրով կրակել։ Երեխաների ճիչերի և լացի մեջ բժիշկ Քեսալը այրվող գետտոյում վիրակապել է վիրավորներին[23][22]։

Նեսվիժի գետտոյում ապստամբության ղեկավարը եղել է Շոլոմ Խոլյավսկին։ Երեկոյան մոտ նրան հաջողվել է դուրս գալ գետտոյից, որը լի էր սպանվածների մարմիններով։ Բացի Խոլյավսկուց, միայն փրկվել կարողացել է միայն 25 հրեո, որոնց մեծ մասը, այնուամենայնիվ, չի ապրել մինչև օկուպացիայի ավարտը[23][24][25]։

Ծանր անհավասար մարտում ապստամբները սպանել են 40 գերմանացիների և ոստիկանների[26][27]։

Սպանված հրեաների մարմինները գերմանացիները մասամբ թաղել են գետտոյի տարածքում, մի մասը դուրս են բերել և թաղել Ալբյանսկի անտառում՝ Նեսվիժից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա, իսկ մի քանի հարյուր մարմին թաղել են Սնովսկայա փողոցի սկզբնամասում՝ զորամասի պահեստների տարածքում[26]։

Նեսվիժի ապստամբությունը դարձել է գետտոյում տեղի ունեցած առաջին ապստամբությունը Արևելյան Եվրոպայի տարածքում[6]։

Հիշատակ

խմբագրել

Նեսվիժում տեղադրվել է հրեաների ցեղասպանության զոհերի 4 հուշարձան[28][26]։

1965 թվականին Հին այգուց գնդակահարվածների աճյունները վերաթաղվել են քաղաքային գերեզմանատանը և զանգվածային գերեզմանի վրա տեղադրվել է հուշակոթող, իսկ գնդակահարության վայրում՝ հուշանշան: 1993 թվականին ավտոդրոմի մոտ տեղադրվել է 1200 գնդակահարված հրեաների հիշատակին նվիրված հուշարձան[26][22]։

Նեսվիժի սպանված հրեաներին նվիրված հիշատակի նշան է տեղադրված նաև Երուսաղեմում։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Л. Смиловицкий, Гетто Белоруссии — примеры геноцида Արխիվացված 2013-10-19 Wayback Machine
  2. ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 644
  3. ↑ «Периоды оккупации населенных пунктов Беларуси». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-20-ին. Վերցված է 2011-12-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  4. ↑ 4,0 4,1 Կաղապար:РЕЭ
  5. ↑ «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 235, 275, 581
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 242
  7. ↑ Холокост на территории СССР, 2011, էջ 644-645
  8. ↑ 8,0 8,1 Справочник о местах принудительного содержания, 2001, էջ 50
  9. ↑ А. Каганович. Вопросы и задачи исследования мест принудительного содержания евреев на территории Беларуси в 1941-1944 годах. Արխիվացված 2016-08-26 Wayback Machine
  10. ↑ 10,0 10,1 «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 246
  11. ↑ «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 241
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 645
  13. ↑ 13,0 13,1 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 921
  14. ↑ «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 247
  15. ↑ «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 241—242, 244, 246
  16. ↑ Барановичский филиал Государственного архива Брестской области — фонд 616, опись 1, дело 70, лист 83
  17. ↑ А. Татаренко. Для расправы над белорусами-«западниками» НКВД использовало немецкие концлагеря Արխիվացված 2014-02-02 Wayback Machine(ռուս.)
  18. ↑ «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 246, 247, 249-250
  19. ↑ «Эммануил Иоффе. О некоторых специфических особенностях Холокоста на территории Беларуси». Արխիվացված է օրիգինալից 2012-08-03-ին. Վերցված է 2014-07-12-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  20. ↑ К. Козак. Германский оккупационный режим в беларуси и еврейское население Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
  21. ↑ «Трагедия евреев на Беларуси во время фашистской оккупации (1941—1944 гг.)». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-12-21-ին. Վերցված է 2012-02-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 69 (օգնություն)
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Холокост на территории СССР, 2011, էջ 646
  23. ↑ 23,0 23,1 «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 242—243
  24. ↑ Иоффе Э. Г. Белорусские евреи: трагедия и героизм: 1941—1945. Монография. — Мн., 2003. — С. 9. — 428 с. — 100 экз.
  25. ↑ Альтман И. А. Глава 6. Сопротивление. § 2. Организованное сопротивление // Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — С. 226-243. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 «Памяць. Нясвіжскi раён», 2001, էջ 243
  27. ↑ НКВД использовало немецкие концлагеря Արխիվացված 2011-09-29 Wayback Machine(ռուս.)
  28. ↑ Holocaust in Nesvizh Արխիվացված 2012-05-03 Wayback Machine(անգլ.)

Աղբյուրներ

խմբագրել
Գրքեր և հոդվածներ
  • Адамушко В. И., Бирюкова О. В., Крюк В. П., Кудрякова Г. А. Справочник о местах принудительного содержания гражданского населения на оккупированной территории Беларуси 1941—1944. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, Государственный комитет по архивам и делопроизводству Республики Беларусь, 2001. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6372-19-4.
  • Г. П. Пашкоў, У. Н. Дражын, Л. Ф. Крупец i iнш. (рэдкал.), С. П. Самуэль (укладальнік) «Памяць. Нясвіжскi раён». — Мн.: «Беларуская энцыклапедыя», 2001. — 632 с. — ISBN 985-11-0206-7(բելառուս.)
  • Несвиж // Российская еврейская энциклопедия / Главный редактор Г. Г. Брановер. — Москва: Российская академия естественных наук, Российско-израильский знциклопедический центр «ЭПОС».;
  • Холокост на территории СССР. Энциклопедия / Гл. ред. И. А. Альтман. — 2-е изд., испр. и доп. — М.: РОССПЭН, 2011. — 1143 с. — ISBN 978-5-8243-1463-2.
Լրացուցիչ գրականություն
  • Черноглазова Р. А., Хеер Х. Трагедия евреев Белоруссии в 1941—1944 гг.: сборник материалов и документов. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — 398 с. — 1000 экз. — ISBN 978-985-6279-02-0.
  • Смиловицкий Л. Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944. — Тель-Авив: Библиотека Матвея Черного, 2000. — 432 с. — ISBN 9789657094242.
  • Свидетельствуют палачи. Уничтожение евреев на оккупированной территории Беларуси в 1941—1944 гг. / Составители В. И. Адамушко, И. П. Герасимова, В. Д. Селеменев. — 2-е издание. — Мн.: НАРБ, 2010. — 199 с. — ISBN 978-985-6372-67-7.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նեսվիժի գետտո» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նեսվիժի_գետտո&oldid=10122515» էջից