Մարտյան իդեր (լատին․՝ Idus Martiae, ուշ լատիներեն՝ Idus Martii)[1], հռոմեական օրացույցի 74-րդ օրը, որը համապատասխանում է մարտի 15-ին։ Այն նշանավորվել է մի քանի կրոնական արարողություններով և հայտնի է եղել Հռոմում որպես պարտքերի մարման վերջնաժամկետ[2]։ Մ․ թ․ ա. 44 թվականին օրը հայտնի է դարձել որպես Հուլիոս Կեսարի սպանության տարեթիվ, որը մարտյան իդերը դարձրել է շրջադարձային կետ հռոմեական պատմության մեջ։

Հուլիոս կեսարի մահը (1806) հեղինակ՝ Վինչենցո Կամուչինի

Իդեր խմբագրել

Հռոմեացիները ամսվա օրերը չեն հաշվել հաջորդականությամբ, ամսվա առաջինից մինչև վերջին օրը։ Փոխարենը, նրանք հետ են հաշվել ամսվա երեք ֆիքսված կետերից՝ նոներից՝ 5-րդ կամ 7-րդ օրը՝ ինն օր իդերից առաջ, իդեր՝ 13-րդ օրը ամիսների մեծամասնության համար, բայց 15-ը՝ մարտի, մայիսի, հուլիսի և հոկտեմբերի դեպքում 15-րդ օրը, իսկ կալենդները հաջորդ ամսվա 1-ին օրն էին։ Ի սկզբանե իդերը պետք է որոշվեր լիալուսնի միջոցով՝ արտացոլելով հռոմեական օրացույցի լուսնային ծագումը։ Ամենավաղ օրացույցում մարտյան իդերը նոր տարվա առաջին լիալուսնի օրն էր[3]։ Հուլիոս Կեսարը փոխել է հռոմեական օրացույցը, և իդերը կորցրել են իրենց նշանակությունը։

Կրոնական արարողություններ խմբագրել

 
Ենթադրվում է, որ խճանկարը պատկերում է Մամուրալիան՝ ամիսների շարքից, որտեղ մարտը գտնվում է տարվա սկզբին (3-րդ դարի առաջին կես, Էլ Ջեմից, Թունիս, Հռոմեական Աֆրիկա)

Յուրաքանչյուր ամսվա իդերը հռոմեացիների գերագույն աստվածության՝ Յուպիտերի համար սուրբ օրեր են եղել։ Այդ օրը Յուպիտերի քահանայապետ Ֆլամեն Դիալիսը երթով առաջնորդել է «Իդերի ոչխարին» Վիա Սակրայի երկայնքով դեպի Կապիտոլիումի բլրի միջնաբերդ որտեղ այն զոհաբերվել է[4]։

Ի լրումն ամսական զոհաբերության, մարտյան իդերը նաև Աննա Պերեննայի՝ տարվա աստվածուհու (լատիներեն annus ) տոնի օրն է եղել, որով ավարտվել են նոր տարվա արարողությունները։ Օրը խանդավառ խնջույքներով նշվել է հասարակ ժողովրդի շրջանում։  Ուշ անտիկ ժամանակներից մարտյան իդերին տոնվել է Մամուրալիան[5], երբ քավության նոխազի կամ հին հունական ֆարմակոսի՝ ծիսական զոհի նման, կենդանու կաշի հագած մի ծերունու փայտերով ծիսական ծեծի են ենթարկել և քաղաքից քշել։ Ենթադրվում է, որ ծեսը եղել է ամանորյա տոն, որը ներկայացրել է հին տարվա վտարումը[6][7]։

Ավելի ուշ կայսերական ժամանակաշրջանում Իդերը սկսել են Կիբելային և Ատիսին նվիրված «սուրբ շաբաթի» տոնախմբություններվ, որոնք նշում էին Ատիսի ծնունդը[8][9][10] փռյուգիական գետի եղեգների մեջ[11]։ Ատիսին ըստ ավանդության հայտնաբերել են հովիվները կամ Կիբելա աստվածուհին, որը հայտնի էր նաև որպես «Մեծ մայր»[12]։ Հետո տոնել են հանդիսավոր ոգեկոչումը՝ Ատիսի մահը սոճու տակ։ Դենդրոֆորո քահանաները («ծառ կրողներ») ամեն տարի կտրել են մի ծառ[13], կախել են նրանից Ատիսի պատկերը[14], և ողբով տարել են Մեծ մոր տաճար։ Օրը պաշտոնական հռոմեական օրացույցի մաս է դարձել Կլավդիոսի օրոք՝ մ. թ. 54 թվականին[15] :  Տոնակատարությանը հետևել է եռօրյա սուգ, որն ավարտվել է մարտի 25-ին Ատիսի վերածննդի տոնակատարությամբ, որը Հուլյան օրացույցի գարնանային գիշերահավասարի օրն է եղել[16]։

Կեսարի սպանություն խմբագրել

 
Մ. թ. ա. 42 թվականի աշնանը Կեսարի մարդասպան Բրուտուսի կողմից թողարկված Մարտյան իդերին նվիրված դրամի դարձերեսը՝ EID MAR հապավումով և երկու դաշույնների միջև «ազատության գլխարկը»։

Նոր ժամանակներում մարտյան իդերը առավել հայտնի է որպես այն ամսաթիվը, երբ՝ մ.թ.ա. 44 թվականին սպանվել է Հուլիոս Կեսարը։ Կեսարին դանակահարել են Սենատի նիստի ժամանակ․ մոտ 60 դավադիրներ՝ Բրուտոսի և Կասիոսի գլխավորությամբ։ Ըստ Պլուտարքոսի[17], գուշակը նախազգուշացրել էր, որ Կեսարին վնաս կհասցվի մարտյան իդերի ժամանակ նա պետք է զգուշանա մահից։ Սենատի աստիճաններին հանդիպելով գուշակին, Կեսարը ծիծաղել է. «Մարտյան իդերը սկսվել են, ու՝ ի՞նչ»։ «Սկսվել են, բայց չեն ավարտվել»՝ պատասխանել է գուշակը[17][18][19][20]։

Կեսարի մահը որոշիչ իրադարձություն է եղել Հռոմեական Հանրապետության ճգնաժամի մեջ և սկիզբ է դրել քաղաքացիական պատերազմին, որը հանգեցրել է նրա որդեգիր ժառանգ Օկտավիանոսի՝ հետագայում Օգոստոս կայսեր միանձնյա իշխանությանը[21]։  Օգոստոսի օրոք Օվիդոսը սպանությունը ներկայացրել է որպես սրբապղծություն, քանի որ Կեսարը նաև Հռոմի մեծ պոնտիֆիկն էր և Վեստայի տաճարի քահանա[22]։  Կեսարի մահվան չորրորդ տարելիցին մ .թ. ա. 40 թվականին, Պերուջայի պաշարման ժամանակ հաղթանակ տանելուց հետո, Օկտավիանոսը, որպես Կեսարի մահվան վրեժ մահապատժի է ենթարկել 300 սենատորների և էկիտիտների, ովքեր կռվել էին նրա դեմ[23]։ Սվետոնիոսը և պատմաբան Կասիուս Դիոնը այդ սպանդը բնութագրել են որպես կրոնական զոհաբերություն[24][25]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. Anscombe, Alfred (1908). The Anglo-Saxon Computation of Historic Time in the Ninth Century (PDF). British Numismatic Society. էջ 396. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  2. ws.nationalgeographic.com/news/2011/03/110315-ides-of-march-2011-facts-beware-caesar-what-when/ «Ides of March: What Is It? Why Do We Still Observe It?». 2011 թ․ մարտի 15. {{cite web}}: Check |url= value (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  3. Scullard, H.H. (1981). Festivals and Ceremonies of the Roman Republic. Cornell University Press. էջեր 42–43. ISBN 9780801414022.
  4. Scullard, H.H. Festivals and Ceremonies of the Roman Republic. էջ 43.
  5. Lydus, John (6th century). De mensibus 4.36.{{cite book}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) Other sources place it on 14 March.
  6. Salzman, Michele Renee (1990). On Roman Time: The Codex-Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity. University of California Press. էջեր 124& 128–129. ISBN 9780520065666.
  7. William Warde Fowler (1908). The Roman Festivals of the Period of the Republic. London: Macmillan. էջեր 44–50.
  8. Lancellotti, Maria Grazia (2002). Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God. Brill. էջ 81.
  9. Lançon, Bertrand (2001). Rome in Late Antiquity. Routledge. էջ 91.
  10. Borgeaud, Philippe (2004). Mother of the Gods: From Cybele to the Virgin Mary & Hochroth, Lysa (Translator). Johns Hopkins University Press. էջեր 51, 90, 123, 164.
  11. Gary Forsythe, Time in Roman Religion: One Thousand Years of Religious History (Routledge, 2012), p. 88; Lancellotti, Attis, Between Myth and History, p. 81.
  12. Michele Renee Salzman, On Roman Time: The Codex Calendar of 354 and the Rhythms of Urban Life in Late Antiquity (University of California Press, 1990), p. 166.
  13. Jaime Alvar, Romanising Oriental Gods: Myth, Salvation and Ethics in the Cults of Cybele, Isis and Mithras, translated by Richard Gordon (Brill, 2008), pp. 288–289.
  14. Firmicus Maternus, De errore profanarum religionum, 27.1; Rabun Taylor, "Roman Oscilla: An Assessment", RES: Anthropology and Aesthetics 48 (Autumn 2005), p. 97.
  15. Lydus, De Mensibus 4.59; Suetonius, Otho 8.3; Forsythe, Time in Roman Religion, p. 88.
  16. Macrobius, Saturnalia 1.21.10; Forsythe, Time in Roman Religion, p. 88; Salzman, On Roman Time, p. 168.
  17. 17,0 17,1 Plutarch, Parallel Lives, Caesar 63
  18. «William Shakespeare, Julius Caesar, Act 1, Scene II». The Literature Network. Jalic, Inc. 2010. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 15-ին.
  19. «William Shakespeare, Julius Caesar, Act 3, Scene I». The Literature Network. Jalic, Inc. 2010. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 15-ին.
  20. Suetonius, Divus Julius 81.
  21. "Forum in Rome," Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome, p. 215.
  22. Ovid, Fasti 3.697–710; A.M. Keith, entry on "Ovid," Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome, p. 128; Geraldine Herbert-Brown, Ovid and the Fasti: An Historical Study (Oxford: Clarendon Press, 1994), p. 70.
  23. Melissa Barden Dowling, Clemency and Cruelty in the Roman World (University of Michigan Press, 2006), pp. 50–51; Arthur Keaveney, The Army in the Roman Revolution (Routledge, 2007), p. 15.
  24. Suetonius, Life of Augustus 15. Արխիվացված 31 Հուլիս 2022 Wayback Machine
  25. Cassius Dio 48.14.2. Արխիվացված 22 Նոյեմբեր 2022 Wayback Machine