Մասնակից:Մետաքսյա Գալստյան/Ավազարկղ

Մետաքսյա Գալստյան/Ավազարկղ

Ղուկաս Ավետարանիչ, չորս ավետարանիչներից մեկը։ Վաղ Եկեղեցու հայրերը նրան էին վերագրում ինչպես Ավետարան ըստ Ղուկասի, այնպես էլ Գործք առաքելոցի հեղինակ լինելը։ Վաղ քրիստոնեության այնպիսի նշանավոր դեմքեր, ինչպիսիք են Հիերոնիմոսը և Եվսեբիոսը, հետագայում վերահաստատեցին նրա հեղինակությունը, թեև ստեղծագործությունների հեղինակի ինքնության վերաբերյալ վերջնական ապացույցների բացակայությունը հանգեցրեց գիտական քննարկման և՛ աշխարհիկ, և՛ կրոնական տեսանկյունից։

Նոր Կտակարանը մի քանի անգամ հակիրճ հիշատակում է Ղուկասին, իսկ Թուղթ առ Կողոսացիսը հիշատակում է նրան որպես բժիշկ (physician-հունարեն նշանակում է «մեկն ով բժշկում է»)․ այսպիսով, ենթադրվում է, որ նա եղել է Պողոս Առաքյալի և՛ բժիշկը, և՛ աշակերտը։

Հավատքի վաղ տարիներից քրիստոնյաները նրան սուրբ էին համարում։ Ենթադրվում է, որ նա նահատակվել է․ ըստ տեղեկությունների՝ նրան կախել են ձիթնու ծառից, թեև ոմանք այլ կերպ են կարծում։ Կաթոլիկ եկեղեցին և այլ խոշոր դավանանքներ Ղուկաս Ավետարանչին սուրբ են համարում՝ արվեստագետների, բժիշկների, ամուրիների, մսագործների, գարեջրագործների և այլոց հովանավոր սուրբ։ Նրա տոնը հոկտեմբերի 18-ն է։

Կենսագրություն

Ղուկաս Ավետարանչի պատկերով փորագրություն

Շատ գիտնականներ կարծում են, որ Ղուկասը բժիշկ էր, ով ապրում էր Հին Սիրիայում գտնվող Անտիոքի հելլենիստական քաղաքում, ծնվել էր հունական ընտանիքում։ Թեև լայնորեն ընդունված է, որ Ղուկաս -Գործք Առաքելոցը (Luke-Acts - գիտական տերմին է հիշատակելու համար Ավետարան ըստ Ղուկասի և Գործք Առաքելոց աշխատությունները որպես ամբողջություն) ավետարանի աստվածաբանությունը ցույց է տալիս ոչ հրեա քրիստոնիայի գրություն հեթանոս լսարանի համար, ոմանք եկել են այն եզրակացության, որ ավելի հավանական է, որ Ղուկասի - Գործք Առաքելոցն ուղղված է մի համայնքի, որը բաղկացած է և՛  հրեա և՛  հեթանոս քրիստոնյաներից, քանի որ այնտեղ շեշտը դրվում է ոչ հրեական առաքելության սուրբ գրային արմատների վրա (տես Եսայիա 49.6-ի օգտագործումը Ղուկաս-Գործք առաքելոցում)։ ԴՆԹ-ի վերլուծությունը այն մասին, թե նրա մարմինը ինչ է համարվում ըստ քրիստոնեական ավանդույթի, ցույց է տվել, որ այն սիրիական ծագում ունի։

Անկախ նրանից, թե Ղուկասը հրեա էր, թե հեթանոս, թե խառնածին, Ղուկաս-Գործք Առաքելոցում օգտագործված հունարեն լեզվի որակից պարզ է դառնում, որ հեղինակը, ով քրիստոնեական ավանդույթի համաձայն համարվում էր Ղուկասը, Նոր Կտակարանի ամենակիրթ հեղինակներից մեկն էր։ Հեղինակի գիտակցված և միտումնավոր ակնարկները, հղումներն ու մեջբերումները հին դասական և հելլենիստական հույն հեղինակներից, ինչպիսիք են Հոմերոսը, Եզոպոսը, Էպիմենիդեսը, Եվրիպիդեսը, Պլատոնը և Արատոսը, ցույց են տալիս, որ նա ծանոթ էր իրական հունական գրական տեքստերին: Այս ծանոթությունը, ամենայն հավանականությամբ, բխում էր հելլենիստական շատ միատարր  կրթական ծրագրի (հին հունարեն՝ ἐγκύκλιος παιδεία, enkyklios paideia) երիտասարդ տարիքում իր ունեցած փորձառություններից, որը դարեր շարունակ օգտագործվել և կշարունակվեր օգտագործվել Արևելյան Միջերկրականում։

Ղուկասի մասին ամենավաղ հիշատակումը թուղթ առ Փիլիմոնում գլուխ 1, հատված 24։ Նա հիշատակվում է նաև Կողոսացիներ 4.14 և 2 Տիմոթեոս 4.11-ում, երկուսն էլ ավանդաբար համարվում են Պողոսի նամակները ( Pauline epistles, տես Պողոսի նամակների հեղինակությունը)։ Ղուկասի հաջորդ ամենավաղ պատմությունը Ղուկասի Ավետարանի հակամարքսիստական նախաբանում է, մի փաստաթուղթ, որը ժամանակին թվագրվում էր 2-րդ դար, սակայն վերջերս թվագրվել է 4-րդ դարավերջ։

Ջեյմս Տիսոտ, Սուրբ Ղուկաս, Բրուքլինի թանգարան

Եպիփանիոսը ասում է, որ Ղուկասը Յոթանասուն Առաքյալներից մեկն էր (Պանարիոն 51.11), իսկ Հովհաննես Ոսկեբերանն մի կետում ցույց է տալիս, որ «եղբայրը», որը Պողոսը հիշատակում է Կորնթացիներին ուղղված Երկրորդ նամակի 8.18- ում, կամ Ղուկասն է կամ Բառնաբասը (18 խոսք, Երկրորդ Կորնթացիս 8.18):

Եթե որևէ մեկն ընդունի, որ Ղուկասն իսկապես եղել է իր անունը կրող Ավետարան ըստ Ղուկասի և Գործք Առաքելոցի հեղինակը, ապա կարելի է ողջամտորեն ենթադրել նրա անձնական կյանքի որոշ մանրամասներ: Թեև նա իրեն բացառում է նրանցից, ովքեր եղել են Հիսուսի ծառայության ականատեսները, նա բազմիցս օգտագործում է «մենք» բառը՝ նկարագրելով Պողոսի առաքելությունները Գործք Առաքելոց գրքում՝ ցույց տալով, որ նա անձամբ այնտեղ էր այդ ժամանակներում։

Սուրբ Ղուկասը, ինչպես պատկերված է 1609 թվականի հայկական ավետարանի ձեռագրի գլխում, որը պահվում է Բոդլեյան գրադարանում։

Գրությունների կազմությունը, ինչպես նաև օգտագործված բառապաշարը վկայում են այն մասին, որ հեղինակը կրթված մարդ է եղել։ Թուղթ առ Կողոսացիս նամակի մեջբերումը զանազանում է Ղուկասին «թլփատված» մյուս գործընկերներից։

Ձեզ ողջունում են Արիստարքոսը՝ իմ բանտակիցը, և Բառնաբասի եղբորորդի Մարկոսը, որի համար պատվեր ստացաք, որ եթե ձեզ մոտ գա, նրան ընդունեք, և Հիսուսը, որ Հուստոս է կոչվում, որոնք թլփատվածներից են։ Միայն նրանք են իմ գործակիցները Աստծո արքայության մեջ, որով ինձ համար էլ մխիթարություն եղան։Ողջունում են ձեզ Ղուկասը՝ սիրելի բժիշկը, և Դեմասը։ - — Կողոսացիս 4։10–11, 14[25]

Ղուկասի ներկայությունը Հռոմում Պողոս առաքյալի հետ Պողոսի կյանքի վերջում հաստատվել է 2 Տիմոթեոս 4.11-ում. «Միայն Ղուկասն է ինձ հետ»: Գործք Առաքելոց գրքի վերջին գլխում կան մի քանի պատմություններ առաջին դեմքով, որոնք նույնպես հաստատում են Ղուկասի ներկայությունը Հռոմում, ներառյալ Գործք Առաքելոց 28:16։ «Եվ երբ եկանք Հռոմ...»: Ըստ որոշ տեղեկությունների՝ Ղուկասը նաև ներդրում է ունեցել Եբրայեցիներին ուղղված նամակի հեղինակության մեջ։

Ղուկասը մահացել է 84 տարեկանում Բեոտիայում՝ «բավականին վաղ և տարածված ավանդույթի» համաձայն։ Ըստ 14-րդ դարի հույն պատմաբան Նիկեփորոս Կալիստոս Քսանթոպուլոսի (և ուրիշների), Ղուկասի գերեզմանը գտնվում էր Թեբեում ( Հունաստան), որտեղից նրա մասունքները տեղափոխվել են Կոստանդնուպոլիս 357 թվականին։

Ավետարան ըստ Ղուկասի և Գործք Առաքելոցի հեղինակությունը

Տե՛ս նաև՝ Նոր Կտակարան

Ավետարան ըստ Ղուկասի աշխատությունը չի գրվել և չի պնդում, որ գրվել է հաղորդված իրադարձությունների անմիջական վկաների կողմից, ի տարբերություն Գործք Առաքելոցի, որը սկսվում է տասնվեցերորդ գլխում։ Սակայն թարգմանությունների մեծ մասում հեղինակը հաղորդում է, որ նրանք ուսումնասիրել են գրքի իրադարձությունները և նշվում է նրա (Թեոփիլե) անունը, ում նրանք գրում են:

Ավետարանի ամենավաղ ձեռագիր աշխատանքը,(Papyrus 75 = Papyrus Bodmer XIV-XV), թվագրված Ք.ա. 200 թվականին, վերագրվում է Ղուկասին. ինչպես և Իրենեոսի գրությունը Ք.ա. 180-ին, և Մուրատորյան հատվածը` 7-րդ դարի լատիներեն ձեռագիրը, որը ենթադրվում է, որ պատճենվել և թարգմանվել է հունարեն ձեռագրից մինչև մ.թ. 170-ական թվականը։

Գործք Առաքելոց և Ավետարան ըստ Ղուկասի գործերը կազմում են երկհատոր աշխատություն, որը գիտնականներն անվանում են Ղուկաս - Գործք Առաքելոց։ Նրանք միասին կազմում են Նոր Կտակարանի 27,5%-ը․ ամենամեծ ներդրումը  մեկ հեղինակի կողմից։

Սուրբ Ղուկասը նկարում է Աստվածածնին, հեղինակ՝ Մաարտեն վան Հեմսկերկ, 1532 թ․

Որպես պատմաբան

Տե՛ս նաև՝ Հիսուս Քրիստոս

Մանրամասներ Սուրբ Մարիամի և Լամբերտի ծխական եկեղեցու պատուհանից, Սթոնհեմ Ասպալ, Սաֆոլկ, վիտրաժով, որը պատկերում է Սուրբ Ղուկաս Ավետարանիչը

Գիտնականների մեծամասնությունը Ղուկասի աշխատությունները (Ղուկաս–Գործք Առաքելոց) մեկնաբանել են հունական պատմագրության ավանդույթով։ Ղուկաս 1.1–4 հատվածները, հենվելով պատմական ուսումնասիրությունների վրա, ընթերցողներին բացահայտեց ստեղծագործությունը որպես պատմական ժանրին պատկանող։ Տարաձայնություններ կան այն մասին, թե ինչպես լավագույնս վերաբերվել Ղուկասի գրություններին, որոշ պատմաբաններ Ղուկասին համարում են շատ ճշգրիտ, իսկ մյուսները ավելի քննադատական մոտեցում են ցուցաբերում։

Հիմնվելով քաղաքների և կղզիների իր ճշգրիտ նկարագրության վրա, ինչպես նաև տարբեր պաշտոնական տիտղոսների ճիշտ անվանման վրա, հնագետ Ուիլյամ Միտչել Ռեմզեյը գրել է․ «Ղուկասը առաջին աստիճանի պատմաբան է, ոչ միայն նրա փաստարկներն են  վստահելի… Նա պետք է դասվի մեծագույն պատմաբանների շարքին»։ Օքլենդի համալսարանի դասական գրականության պրոֆեսոր Էդվարդ Մուսգրեյվ Բլեյքլոքը գրել է. «Գործք Առաքելոցը» բարեպաշտ երևակայության անպիտան արդյունք չէ, այլ վստահելի արձանագրություն: …Դա հնագիտության բահն էր(հիմքը), որն առաջինը բացահայտեց ճշմարտությունը»։ Նոր Կտակարանի գիտնական Քոլին Ջ. Հեմեռը մի շարք ուսումնասիրություններ է կատարել Ղուկասի գրվածքների պատմական բնույթն ու ճշգրտությունը հասկանալու հարցում։

Գործք Առաքելոց գրքի նպատակի վերաբերյալ Նոր Կտակարանի հետազոտող Լյուկ Թիմոթի Ջոնսոնը նշել է․ « Ղուկասի պատմվածքն ընտրվել և ձևակերպվել է ըստ նրա ապոլոգիտական (ջատագովական) շահերի, ոչ թե ի հեճուկս պատմագրության հնագույն չափանիշների»։

Մեր ժամանակներում Ղուկասի՝ որպես պատմաբանի իրավասությունը կասկածի տակ է դրվում՝ կախված գերբնականի մասին ապրիորի (կանխակալ) տեսակետից. Այդպիսի պատմաբանները կտեսնեն մի պատմություն, որը վերաբերում է գերբնական, ֆանտաստիկ բաներին, ինչպիսիք են հրեշտակները, դևերը և այլն, նույնքան խնդրահարույց, որքան պատմական աղբյուրը,։ Մարկ Փաուելը պնդում է․ «Կասկածելի է, թե արդյոք պատմություն գրելը երբևէ եղել է Ղուկասի մտադրությունը: Ղուկասը գրել է հռչակելու, համոզելու և մեկնաբանելու համար. նա չի գրել, որպեսզի պահպանի գրառումները սերունդների համար: Այս գիտակցումը եղել է շատերի համար վերջին մեխը Ղուկաս պատմաբանի դագաղում»։

Ռոբերտ Մ. Գրանտը նշել է, որ թեև Ղուկասն իրեն տեսնում էր պատմական ավանդույթի շրջանակներում, նրա աշխատանքը պարունակում է մի շարք վիճակագրական անհավանականություններ, ինչպես օրինակ՝ զգալի բազմությունը, որին դիմում է Պետրոսը Գործք Առաքելոց 4։4-ում։ Նա նաև նշել է ժամանակագրական անհամապատասխանություններ, համաձայն որի Ղուկասը ներկայացնում է Գամաղիելին, ով հիշատակում է Թևդասին և Հուդային սխալ հաջորդականությամբ, իսկ Թևդասն իրականում ապստամբել է Գամաղիելի ելույթից մոտ մեկ տասնամյակ անց (5:36–7), չնայած այս զեկույցի կարգավիճակը որպես ժամանակագրական անհամապատասխանություն խիստ վիճարկվում է։

Բրենթ Լանդան (Brent Landau) գրում է.

Այսպիսով, ինչպե՞ս ենք բացատրում Ավետարանը, որը հավանական է փոքր իրադարձությունների, բայց անհավանական մեծ իրադարձությունների վերաբերյալ է: Հնարավոր բացատրություններից մեկն այն է, որ Ղուկասը կարծում էր, որ Հիսուսի ծնունդն այնքան կարևոր էր ողջ աշխարհի համար, որ նա կտրուկ հակադրեց (համեմատեց) այս իրադարձությունը հռոմեական կայսրի կողմից համաշխարհային տիրապետության (երևակայական) գործողությանը (սցենարին), ով ինքն իրեն կոչում էր «Փրկիչ» և «Աստծո որդի»: ― սակայն նման մեկը չէր։ Թուկիդիդեսի հետքերով ընթացող հին պատմաբանի համար նման ընթացակարգը միանգամայն ընդունելի կլիներ:

Որպես նկարիչ

Ղուկաս Ավետարանիչը նկարում է Մարիամ Աստվածածնի առաջին պատկերակը

Քրիստոնեական ավանդույթը, սկսած 8-րդ դարից, ասում է, որ Ղուկասը եղել է առաջին պատկերագիրը։ Ասում են, որ նա նկարել է Կույս Մարիամի և Մանկան նկարները, մասնավորապես Հոդեգետրիայի պատկերը Կոստանդնուպոլսում (այժմ կորած է): Սկսած 11-րդ դարից, մի շարք նկարված պատկերներ պաշտվել են որպես նրա ինքնագիր գործեր, այդ թվում ՝ Չեստոխովայի Սև Մադոննան, Վլադիմիրի Աստվածամոր պատկերը և Մադոննա դել Ռոսարիոն (Rosario - աղոթքի ձև է, որն օգտագործվում է կաթոլիկ եկեղեցում և որոշ այլ քրիստոնեական դավանանքներում)։ Ասում էին նաև, որ նա նկարել է Սուրբ Պետրոսին և Պողոսին և նկարազարդել է ավետարանական գիրք՝ մանրանկարների ամբողջական շարքով։

Ուշ միջնադարյան Սուրբ Ղուկասի Գիլդիայի (համքարություն) անդամները միասին հավաքվել են  և պաշտպանել նկարիչներին Եվրոպայի շատ քաղաքներում: Հռոմում գտնվող Սուրբ Ղուկասի ակադեմիան 16-րդ դարում ընդօրինակվել է եվրոպական շատ այլ քաղաքներում։ Ավանդույթը, որ Ղուկասը նկարել է Մարիամի և Հիսուսի սրբապատկերները, տարածված է եղել, հատկապես Արևելյան ուղղափառության մեջ: Ավանդույթը նաև օժանդակություն ունի Հնդկաստանի Սուրբ Թովմասի քրիստոնյաներից, ովքեր պնդում են, որ դեռևս ունեն Աստվածածնի սրբապատկերներից(Theotokos Icons) մեկը, որը նկարել է Սուրբ Ղուկասը, և որը Սուրբ Թովմասը բերել է Հնդկաստան

Արվեստաբան Ալեքսանդր Ուսպենսկին գրում է, որ Ղուկաս Ավետարանիչի վրձինին վերագրվող սրբապատկերներն ունեն ամբողջովին բյուզանդական բնույթ, որը լիովին հաստատվել է միայն 5-6-րդ դարերում։

Խորհրդանիշ

Սուրբ Ղուկասի գիլդիայի թևավոր զոհասեղանը, Հերման Ռոդե, Լյուբեկ (1484)

Ավանդական պատկերումներում, ինչպիսիք են նկարները, ավետարանիչների դիմանկարներում և եկեղեցական խճանկարներում Սուրբ Ղուկասը հաճախ ուղեկցվում է եզի կամ ցլի պատկերներով, որոնք սովորաբար թևեր ունեն: Երբեմն ցուցադրվում է միայն խորհրդանիշը, հատկապես, երբ բոլոր Չորս Ավետարանիչների խորհրդանիշները համակցված է:Երբեմն ցուցադրվում է միայն խորհրդանիշը, հատկապես, երբ զուգորդվում են բոլոր չորս ավետարանիչների խորհրդանիշները։

Պատկերներ

• Ղուկաս Ավետարանիչն արվեստում
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Տես նաև

• Պողոս Առաքյալ
• Եկեղեցու Հայրեր
• Մարկոս Ավետարանիչ

Հղումներ

Աղբյուրներ

• Կաղապար:Cite CE1913
• Audsley, William; Audsley, George Ashdown (1865). «VI. Symbols and emblems of the Evangelists and the Apostles». Handbook of Christian Symbolism. Day & Son.
• Bacci, Michele (1998). Il pennello dell'Evangelista. Storia delle immagini sacre attribuite a san Luca (իտալերեն). Pisa: Gisem-Ets.
• Bartlet, James Vernon (1911). «Luke» . In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Vol. 17 (11th ed.). Cambridge University Press.
• Bauckham, Richard (2017). Jesus and the Eyewitnesses: The Gospels as Eyewitness Testimony. Wm. B. Eerdmans. ISBN 978-1-4674-4680-8.
• Blaiklock, E. M. (1970). The Archaeology of the New Testament. Zondervan.
• Boring, M. Eugene (2012). An Introduction to the New Testament: History, Literature, Theology. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-66425592-3.
• Bradley, Francis Herbert (1874). The Presuppositions of Critical History. J. Parker. ISBN 978-0-598-72059-7.
• Brown, Raymond Edward (1997). An Introduction to the New Testament. Doubleday. ISBN 978-0-385-24767-2.
• Butler, Alban (1991). Walsh, Michael (ed.). Butler's Lives of the Saints. New York: HarperColllins Publishers. ISBN 978-0-06-069299-5.
• Craig, Olga (21 October 2001). «DNA test pinpoints St Luke the apostle's remains to Padua». The Telegraph. Արխիվացված օրիգինալից 11 January 2022-ին.
• Craig, William Lane; Ehrman, Bart D. (28 March 2006), Is There Historical Evidence for the Resurrection of Jesus? : A debate held at College of the Holy Cross, Worcester, Massachusetts, Արխիվացված է օրիգինալից 10 August 2010-ին, Վերցված է 10 August 2010-ին
• Ehrman, Bart D. (2000). The New Testament: A Historical Introduction to the Early Christian Writings. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-512639-6.
• Ehrman, Bart D. (2004). Truth and Fiction in The Da Vinci Code: A Historian Reveals What We Really Know about Jesus, Mary Magdalene, and Constantine. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-534616-9.
• Ehrman, Bart D. (2005). Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-518249-1.
• Ehrman, Bart D. (2006). The Lost Gospel of Judas Iscariot: A New Look at Betrayer and Betrayed. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-971104-8.
• Fine, John van Antwerp (1975). The Bosnian Church: A New Interpretation : a Study of the Bosnian Church and Its Place in State and Society from the 13th to the 15th Centuries. East European quarterly. ISBN 978-0-914710-03-5.
• Flew, Antony (1966). God & Philosophy. London: Hutchinson.
• Կաղապար:Cite CE1913
• Hackett, Horatio Balch (1858). A Commentary on the Original Text of the Acts of the Apostles. Gould and Lincoln; Sheldon, Blakeman & Co.
• Harris, Stephen L. (1980). Understanding the Bible: a reader's guide and reference. Mayfield. ISBN 978-0-87484-472-6.
• Heard, Richard (1950). «13: The Acts of the Apostles». An Introduction to the New Testament. A. & C. Black. Արխիվացված է օրիգինալից 12 April 2010-ին.
• Koet, Bart J. (1989). Five Studies on Interpretation of Scripture in Luke-Acts. Leuven: University Press. ISBN 978-90-6186-330-4.
• Koet, Bart J. (2006). Dreams and Scripture in Luke-Acts: Collected Essays. Peeters. ISBN 978-90-429-1750-7.
• Grant, Robert McQueen (1963). «10: The Gospel of Luke and the Book of Acts». A Historical Introduction to the New Testament. Harper & Row. ISBN 9780006427063. Արխիվացված է օրիգինալից 21 June 2010-ին.
• Grigg, Robert (1987). «Byzantine Credulity as an Impediment to Antiquarianism». Gesta. 26 (1): 3–9. doi:10.2307/767073. JSTOR 767073. S2CID 191950669.
• Hemer, Colin J. (1989). The Book of Acts in the Setting of Hellenistic History. Mohr. ISBN 978-3-16-145451-6.
• Johnson, Luke Timothy (1991). The Gospel of Luke. Sacra Pagina. Liturgical Press. ISBN 978-0-8146-5805-5.
• Marin, V.T.W.; Trolese, F.G.B, eds. (2003). San Luca evangelista testimone della fede che unisce. Atti del Congresso internazionale, Padova, 16–21 ottobre 2000 (իտալերեն). Vol. I–III. Padua: Istituto per la storia ecclesiastica Padovana. Documenting an international congress in Padua in 2000 on the topic of Luke the evangelist, including his relics.
• McCall, Thomas S. (March 1996). «Was Luke a Gentile?». Levitt Letter. Վերցված է 19 October 2020-ին.
• McGrew, Timothy (2019), «Miracles», in Zalta, Edward N. (ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring ed.)
• Migne, J.P., ed. (1901). «XLIII». Ecclesiasticae Historiae Nicephori Callisti. Patrologia Graeca. Vol. II. Paris.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) (In Greek and Latin parallel)
• Milligan, George (2006) [1913]. The New Testament Documents: Their Origin and Early History. Wipf & Stock. ISBN 978-1-59752-641-8.
• Mornin, Edward (2006). Saints: A Visual Guide. Frances Lincoln. ISBN 978-0-7112-2606-7.
• Nickle, Keith Fullerton (2001). The Synoptic Gospels: An Introduction. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0-664-22349-6.
• Powell, Mark Allan (1989). What are They Saying about Luke?. Paulist Press. ISBN 978-0-8091-3111-2.
• Ramsay, Sir William Mitchell (1915). The Bearing of Recent Discovery on the Trustworthiness of the New Testament. Hodder and Stoughton.
• Sanders, E. P. (1995). The Historical Figure of Jesus. Penguin.
• Senior, Donald; Achtemeier, Paul J.; Karris, Robert J. (2002). Invitation to the Gospels. Paulist Press. ISBN 978-0-8091-4072-5.
• Smith, Alfred Emanuel, ed. (1935), New Outlook, vol. 165, Outlook Pub. Co.
• Strelan, Rick (2013). Luke the Priest: The Authority of the Author of the Third Gospel. Ashgate. ISBN 978-1-4094-7788-4.
• von Harnack, Adolf (1907). Luke the Physician: The Author of the Third Gospel. New Testament Studies. Vol. I. Williams & Norgate; G.P. Putnam's Sons.
• Wade, Nicholas (16 October 2001). «Body of St. Luke Gains Credibility». The New York Times.
• Zuffi, Stefano (2003). «The Evangelists and their symbols». Gospel Figures in Art. Getty Publications. ISBN 978-0-89236-727-6.

Գրականության ցանկ

• I. Howard Marshall. Luke: Historian and Theologian. Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
• F. F. Bruce, The Speeches in the Acts of the Apostles Արխիվացված 31 Մայիս 2012 Wayback Machine. London: The Tyndale Press, 1942.
• Helmut Koester. Ancient Christian Gospels. Harrisburg, PA: Trinity Press International, 1999.
• Burton L. Mack. Who Wrote the New Testament?: The Making of the Christian Myth. San Francisco, CA: HarperCollins, 1996.
• J. Wenham, "The Identification of Luke", Evangelical Quarterly 63 (1991), 3–44

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Մետաքսյա Գալստյան/Ավազարկղ հոդվածին

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մետաքսյա Գալստյան/Ավազարկղ կատեգորիայում։

• Biblical Interpretation of Texts of Saint Luke
• Early Christian Writings: Gospel of Luke e-texts, introductions
• National Academy of Sciences on Luke the Evangelist
• Patron Saint Luke
• Photo of the grave of Luke in Padua (in German)
• DNA testing of the Saint Luke corpse
• Catholic Online