Մանուչեհր
Մանուչեհր (պարս.՝ منوچهر [ mænuː'tʃer ], հին պարսկերեն և միջին պարսկերեն՝ Մանուչիհր, ավեստական` 𐬨𐬀𐬥𐬎𐬱𐬗𐬌𐬚𐬭𐬀, Մանուշչիտրա` Մանուշի սերած), պարսկական դիցաբանության և Շահնամե էպոսի Փիշդադյան դինաստիայի ութերորդ շահ: Նա իրանական լեգենդար շահերից առաջինն է, ով կառավարել է Իրանը Մանուչեհրի նախապապի՝ Ֆերեյդունի ( կամ Ֆարիդուն, որի որդիները` Սալմ, Թուր և Իրեջ) համաշխարհային կայսրության փլուզումից հետո: Իրեջի թոռ Մանուչեհրն իրագործել է Ֆերեյդունի վրեժը` սպանել է նախանձ ու եղբայրասպան Սալմ և Թուր պապեղբայրներին: Այնուհետև Ֆերեյդունը, որը դեռ ողջ էր, հրաժարվել է գահից՝ ի օգուտ Մանուչեհրի:
| Մանուչեհր | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | գեղարվեստական անձ և առասպելական կերպար |
| Սեռ | արական |
| Քաղաքացիություն |  Իրան |
| Ծննդավայր | Ամոլ |
| Զավակներ | Nowzar? |
 Manuchehr Վիքիպահեստում | |
Մանուչեհրի՝ պապի սպանության համար վրեժ լուծելու փորձը հրահրել է Իրանի և Թուրանի միջև պատերազմի սկիզբը։
Ավեստայում և միջին պարսկական աղբյուրներում
խմբագրելԱվեստայի սյուժետային յաշտաներում Մանուչեհր անունը հիշատակվում է միայն մեկ անգամ այն հերոսների ցանկում, որոնց ֆրավաշին (fravaṣ̌i)[1] հարգված է (ցուցակում նա գտնվում է Ագրաերատայի և Կայ Կավադի միջև): Նրա մասին առավել մանրամասն տեղեկություններ կան միջին պարսկերեն աղբյուրներում։ Այնտեղ կա նրա բարդ ծագումնաբանությունը (որը հետագայում մեծապես պարզեցրել է Ֆիրդուսին):
Երբ Սալմը և Թուրը սպանեցին Իրեջին, նրա որդիներին և թոռներին, ողջ մնաց միայն նրա դուստր Գուզակը (Գուզա), որին Ֆերեյդունը թաքցրեց ապաստարանում: Նա ուներ դուստր՝ Ֆրագուզան։ Իմանալով այս մասին՝ Սալմը և Թուջը սպանեցին իրենց մորը (Գուզա), և հետագայում այս շարքում 10 սերունդ ծնվեցին միայն աղջիկներ, որոնց թաքցրեց Ֆերեյդունը (նրանց անունները հաջորդաբար՝ Գուզա, Ֆրագուզա, Զուշա, Ֆրազուշա, Բիտա, Տրիտա, Այրա, Գուզա)[2]։ Այս Գուզան ծնեց Մանուշվարնակին (կամ Մանուշ) որդի[3], որն ամուսնանալով իր քրոջ հետ՝ ծնեց Մանուշխվարնարին, որի որդին քրոջ հետ ամուսնությունից ունեցավ Մանուչեհրին։
Մանուչեհրը ծնվում է Թուրանի սահմանին գտնվող Մանուշ լեռան վրա։ Ներյոսանգից ստանում է աստվածային լույս` քվարնո (فر - կրակ). «Երբ նա ծնվեց, արեգակի լույսը լուսավորեց նրա քիթը»: Նրա հեծնելու կենդանին է Կուրուշկը (ըստ «Բունդահիշն» գրքի, մեծ եղջյուրներով և երեք սապատներով ոչխար)։
Հետագայում Մանուչեհրը ջրանցքներ է կառուցում Ֆրատ (Եփրատ) գետի ջուրն օգտագործելու համար։ Նա ունենում է երեք որդի՝ Ֆրիա, Նովզար և Զերասպ: Նովզարն ու Զերասպը քաջ ու խելոք, հմուտ և նետաձիգ ու գերազանց ռազմիկներ են: Հենց Զերասպից է ծագում զրադաշտականության հիմնադիր Զրադաշտ (Զարաթուշտրա) մարգարեն։
«Իմաստության ոգու խրատներ» (Մենոգ-ի-խրադ - Mēnōg-ī Khrad ) գրքում ասվում է, որ Մանուչեհրը «Սալմին և Թուրին, որոնք ատելությունից [սպանեցին] Իրեջ եղբորը, որը նրա նախահայրն էր, սանձեց աշխարհին հակադրվելը»[4]:
Ըստ «Բունդահիշնի» ժամանակագրության՝ Մանուշեհրը իշխել է 120 տարի, և այս տարիները ներառում են Աֆրասիաբի թագավորության 12 տարիները, երբ Մանուշեհրը գտնվում էր Պադիշխվարգարում (կամ Պատաշխվար՝ լեռ Թաբարիստանում` ներկայիս Մազանդարան): «Մեծ Բունդահիշն» գրքում հակիրճ պատմվում է, որ այն բանից հետո, երբ Մանուշեհրը վրեժխնդիր է լինում Իրեջի համար, Թուրանի թագավոր Աֆրասիաբը ներխուժում է Մեծ Իրան, հաղթում իրանցիներին Պատաշխվար լեռան մոտ, որտեղ նրանք տառապում են հիվանդությունից, աղքատությունից և ժանտախտից և սպանում է Մանուչեհրի որդիներին՝ Ֆրիային և Նովզարին, սակայն որոշ ժամանակ անց[5] խաբեության արդյունքում Աֆրասիաբը կորցնում է Իրանը։ Երբ իրանցիները Մանուչեհրի գլխավորությամբ պաշարված էին Պատաշխվար լեռան վրա, նրանց փրկում է թուրանական Ագրերատը (Աֆրասիաբի կրտսեր եղբայրը), որի համար Աֆրասիաբը սպանում է նրան։
Մանուչեհրը Երանշահրին է վերադարձնում այն տարածքները, որոնք նախկինում գրավել էր Աֆրասիաբը, ինչպես նաև ջրով լցնում Կայանսե լիճը, որտեղից Թրասյագը շեղել էր ջուրը` բարձրացնելով իրանական հողերի բերրիությունը:
Մանուչեհրի գահակալությունը նկարագրված է Չիհրդադ Նասկայում, որտեղ Կայ Կավադը նրա հետնորդն է։
«Բունդախիշն» գրքում ասվում է, որ Պարսի բոլոր մոբեդները սերել են Մանուչեհրից և տալիս է մի տոհմ, ըստ որի Մանուչեհրը (որդու՝ Զերասպի գծով) պարզվում է, որ 6-րդ սերնդի Սպիտամայի և 15-րդ սերնդի Զարդուշտայի նախահայրն է[6]։
Շահնամեում
խմբագրելՖիրդուսիի «Շահնամե» էպոսում Մանուչեհրը Իրեջի ( Ֆերեյդունի կրտսեր որդին, որին սպանել են նրա ավագ եղբայրներ Սալմը և Թուրը) թոռն է։ Ստրկուհի Մահաֆերիդը Իրեջի մահից հետո նրանից դուստր է ծնում, որին Ֆերեյդունն ամուսնացնում է իր եղբորորդու՝ Փեշենգի հետ։ Նրանք որդի են ունենում, որին Ֆերեյդունն անվանում է Մանուչեհր։
Մանուչեհրին դաստիարակում է նրա նախապապը և երբ մեծանում է, նրան գահ են բարձրացնում։ Այս պահին ներկա հերոսների թվում Ֆերեյդունն անվանում է որդիներին` Կավե, Կոբադ ու Քաջ Կարեն կռվարար և նրա թոռը ՝ Գոշվադը։
Վրեժ Իրեջի սպանության համար
խմբագրելՍալմը և Թուրը նամակ են ուղարկում Ֆերեյդունին՝ ողորմություն խնդրելով տարիներ առաջ կատարված սպանության համար։ Ֆերեյդունն ու Մանուչեհրը, իրենց գահերին նստած, ընդունում են դեսպանին, իսկ Ֆերեյդունը պատասխան նամակ է ուղարկում։
Մանուչեհրը Ֆերեյդունի հանձնարարությամբ զորքերը հավաքում է Թեմմիշեում։ Նա դիմում է բանակին, շարում և հարձակվում Թուրի բանակի վրա։ Համառ մարտում առավելությունը իրանական զորքերի կողմն է լինում։
Արևը մայր է մտնում և կռիվը դադարում է: Սալմը և Թուրը խորհրդակցելուց հետո ցանկանում են գիշերը հարձակվել թշնամու ճամբարի վրա: Սակայն Մանուչեհրը դարանակալում է։ Գիշերը Թուրի բանակը հարձակվում է իրանական ճամբարի վրա, սակայն դիմադրության է հանդիպում։ Մանուչեհրը, դարանից դուրս գալով, շրջանցում է Թուրին, մեջքին հարվածով սպանում, գլուխը կտրում, մարմինը նետում վայրի գազանների մոտ։ Մանուչեհրը նամակ է գրում Ֆերեյդունին, հայտնում հաղթանակի մասին և ուղարկում Թուրի գլուխը։
Սալմը ապաստանում է Էլանան ամրոցում։ Մանուչեհրը, մտածելով իրավիճակի մասին, զորքով ուղարկում է Կարեն որդուն, որը խորամանկությամբ գրավում է բերդը։ Երբ Կարենը վերադառնում է, Մանուչեհրը հերոսին հայտնում է Կակուայի ( Զահհակի թոռ) կողմից իրանցիների վրա հարձակման մասին։ Սկսվում է ճակատամարտ, որտեղ Մանուչեհրը մենամարտում սպանում է Կակուային։
Սալմի զորքերը փախչում են։ Մանուչեհրը շրջանցում է Սալմային, երկու մասի է բաժանում ու գլուխը կտրում։ Սալմի բանակը ողորմություն է խնդրում։ Մանուչեհրը պատրաստ է խնայել նրանց, իսկ հաղթվածները վայր են դնում զենքերը։
Մանուչեհրը հաղորդագրություն է ուղարկում Ֆերեյդունին, որով Սալմի գլուխը հանձնվում է։ Ֆերեյդունը Թեմմիշեում հանդիսավոր հանդիպում է կազմակերպում Մանուչեհրի բանակի համար։ Ֆերեյդունը Հնդկաստանից վերադարձած հերոս Սամին վստահում է ծառայել Մանուչեհրին։ Մանուչեհրը թագադրվում է թագավոր։ Ֆերեյդունը հեռանում է ղեկավարման գործերից և շուտով մահանում է։
Իշխանություն
խմբագրելՄանուչեհրը թագավորում է 120 տարի[7], նրա տիրույթների մայրաքաղաքը Ամոլ քաղաքն էր[8]։ Ի տարբերություն ավելի վաղ աղբյուրների՝ Մանուչեհրը պոեմում Աֆրասիաբ թագավորի ժամանակակիցը չէ։ Շահնամեի դիցաբանական մասում Ֆիրդուսին ընդհանրապես չի հիշատակում աղեղնավոր Արաշի առասպելը, սակայն Խոսրով Փարվեզի մասին բաժնում ասում է, որ Արաշը ծառայել է Մանուչեհր թագավորին:
Մանուչեհր շահի երդումը
խմբագրելՆա բազում հաղթանակներով 120 տարի իշխում է: Երբ որ Քեյանական գահաթոռին է թագադրվում, երդվում է, որ հայրական օրենքները չի խախտի, վստահեցնում է, որ կլինի ճշտապահ, սուսերով կթրատի ապստամբ իշխաններին...
|
Ոսոխների դեմ կլինեմ մշտադաժան և ահեղ, |
|
Սամը Մանուչեհրին անվանում է արդարամիտ, ճշտապահ տիրակալ, Իրանական հսկաների զորավար: Սամը հիշեցնում է. «Հաճույքով ծառայել եմ հորդ ու պատրաստ եմ քեզ ծառայել»:
|
|
Անհիշատակ հիշատակիս հիշատակն ես ինձ համար: |
|
Մանուչեհրը մեծահամբավ Սամին գուրզ ու նետ է հանձնում:
Քաբուլի դեմ չպատերազմելու որոշումը
խմբագրելԵրբ Մանուչեհրն իմանում է, որ Սամի որոնումներն հաջողությամբ են պսակվել. նա գտել է որդուն` Դեստան Զալին, ցանկանում է տեսնել ճերմակամազ պատանուն, որին Սիմուրղ թռչյունն է սնել:
Շահնշահն իր որդու` քաջ Նովզարի հետ ջերմ ողջույններով նամակ է ուղարկում, որով հրավիրում է իր մոտ Սամին ու Դեստան Զալին: Արքայական ծեսով պատվում է նրանց, Քեյանական գահին նստած շահն իր կողքին է նստեցնում Սամին և Կարենին կռվարար: Մանուչեհրը Զալին ուշադիր նայելով` Զաբուլի շահ Սամին ասում է, որ Զալն իր կյանքում «միայն թռչնի բույն է տեսել» և ժամանակն է, որ նա «սովորի իշխանական նիստ ու կաց», ոչ մի հաճույքներից չզրկի: Ու Սամին է շնորհում Զաբուլի իշխանությունը:
Ֆիրդուսու տարբերակում Մանուչեհրի գահակալության ընթացքի մասին 2000 բեյթը (բանաստեղծական տունը) գրեթե ամբողջությամբ «Զալի և Ռուդաբեի լեգենդն» է, որտեղ թագավորի դերը փոքր է։ Մանուչեհրը սուրհանդակից է տեղեկանում, որ Զալը սիրում է Քաբուլի արքայադուստր Ռուդաբեին, որի նախահայրը Զահհակն էր, Մանուչեհրը զայրացած է, անհանգստանում է.
|
|
Թե քաջատոհմ Դեստան Զալի սրտում սերն է դրել բույն, |
|
Մանուչեհրը աստղագուշակներին հարցնում է Զալի ճակատագրի մասին: Հավատացած է, որ նրանցից ծնված երեխան կարող է մորից վատ հատկություններ ժառանգել.
|
|
Ֆերեյդունը մեր երկրից արաբներին քշեց դուրս, |
|
Սամը Մանուչեհրի հրամանով իր բանակով գալիս է շահի մոտ: Մեծարման խնջույքի ժամանակ Սամը Մանուչեհրին պատմում է Կերկուի քաջի հետ իր հերոսական հաղթանակի մասին, որը նույնպես Զահհակի ցեղից էր: Խնջույքից հետո Մանուչեհրը հրամայում է Քաբուլի քարակերտ ամրոցները փոշի դարձնել, Մեհրաբի ընտանիքն ու ժողովրդին` «բոլորին սրի քաշել»: Թեև Սամը մոբեթներից իմացել էր, որ Զալի ու Ռուդաբեի միությունից ծնված տղան հզոր քաջ է լինելու, բայց խոնարհաբար ենթարկվում է ու պատերազմ գնում Մեհրաբի դեմ: Բայց Զալը դուրս է գալիս հորն ընդառաջ ու խնդրում չավիրել Քաբուլը: Հորն հիշեցնում է այն դժվարությունները, որին արժանացրել էր ինքը ու հիշեցնում իրեն տված սուրբ երդումը, որ իր ցանկությունը կկատարի: Զալին լսելուց հետո Սամը նրան ուղարկում է Մանուչեհրի մոտ, որ գնա ու ամեն ինչ պատմի իր սիրո մասին: Նա նաև մի նամակ է ուղարկում` խնդրելով փոխել պատերազմելու որոշումը, հիշեցնում է իր բազում հաղթանակերը ու աղերսանքով խնդրում Զալի արած «սխալը ծանր մեղք չհամարել»:
Թագավորին դուր է գալիս Զալի խոնարհությունը, և նա աստղագուշակներին հարցնում է, թե ինչ ճակատագիր է սպասվում Զալից և Ռուդաբեից ծնվել պատրաստվող երեխային։ Տեղեկանալով, որ նրանց որդին մեծ հերոս է լինելու, աշխարհակալ և Իրանի թագավորների հավատարիմ ծառան՝ Մանուչեհրը փոխում է իր որոշումը։
Թագավորը հրամայում է մոբեթներին հարցերով փորձարկել Զալին և համոզվել երիտասարդի իմաստության ու քաջության մեջ։ Նա Զալին հանձնարարում է ցուցադրել իր հմտությունները, որպեսզի նա մոգերի հետ մրցի: Կայսեր ամենաիմաստունները Զալին տալիս են խիստ դժվար հարցեր և հանելուկներ, որոնց Զալը ճշտորեն պատասխանում է։ Ռազմարվեստում քաջության մեջ նույնպես համոզվելուց հետո Մանուչեհրը հավանություն է տալիս Զալի և Ռուդաբեի ամուսնությանը։ Զալը հորն է տանում Մանուչեհրի պատասխան նամակը իր որոշման մասին:
Ամուսնությունից հետո ծնվում է Զալի և Ռուդաբեի որդին` Ռոստամը, որը դեռ պատանի հասակում տարբերվում է իր ունակություններով:
Մահ
խմբագրել120 տարի ողջ իրանի թագավոր լինելուց հետո Իրանի Մանուչեհր շահը կանչում է մոբեթներին ու լսում, որ իր կյանքը ավարտվում է: Նա մահանալուց առաջ ծանր ու թեթև է անում իր ապրած կյանքը, իր արած բարի գործերը ու ափսոսում, «թե ինչ օգուտ, երբ որ մահը սպառնում է այսքան շուտ»: Նա կանչում է Նովզար որդուն, հանձնում է իրեն օգնող «Ֆերեյդունի գինու թասը լուսատու», ու խորհուրդներ տալիս.
|
|
Փոփոխության դար ենք ապրում, կործանումի պայքար է: |
|
Մանուչեհրը մի վերջին անգամ Դեստան Զալին և քաջ Սամին վստահելու ու նրանց օգնությանը դիմելու մասին է հիշեցնում և հրաժեշտ տալիս կյանքին: Մանուչեհրի մահից հետո երկիրը կառավարում է Նովզարը:
Ըստ Ալիշեր Նավոյի
խմբագրելՄանուչեհրին ( Manucheҳr ) հիշատակում է Ալիշեր Նավոյը իր «Իսկանդարի պատը» պոեմում։
Տոհմածառ
խմբագրել| Արնավազ | Ֆերեյդուն | Շահրնազ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ֆերեյդունի եղբայրներ | Իրեջ | Սալմ | Թուր | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Փաշանգ | Իրաջի դուստրեր | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Մանուչեհր | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Նովզար | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Թուս | Գոսթեհեմ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ «Ֆարվարդի Յաշթում» ֆրավաշիները՝ ներառյալ Մանուչեհրի ֆրավաշին ներկայացված են որպես մահացած հերոսների հոգիներ, որոնք գոյություն ունեն որպես գերբնական հզոր էակներ, որոնք բնակվում են ստրատոսֆերայում՝ պաշտպանելով իրենց երկրպագողներին։
- ↑ Նշված է 8 անուն, շարքում վերջին երկուսի անունները, ովքեր ամուսնացել են իրենց եղբայրների հետ, անուններով չեն նշված. «Դենկարդ»-ում (VII 2, 70) վերջին անունը Վիզա(կ)ն է:
- ↑ «Դենկարդ»-ում (VII 2, 70) ասվում է հետևյալ կերպ. «Մանուս-հուռնակը, որին Ներյոսանգն է պատվաստել (անգլ. թարգմ.՝ implanted) Վիզակի մեջ»:
- ↑ E. W. West (1885). The Sacred Books Of The East Pahlavi Texts Part Iii [Արևելյան Փահլավի տեքստերի սուրբ գրքերը Մաս III] (անգլերեն). էջեր XXVII 42-43.
- ↑ «Iranshahr was taken from Frasiyav by another generation», հավանաբար, խոսքը 12-տարվա ընթացքի մասին է:
- ↑ «The Bundahishn ("Creation"), or Knowledge from the Zand». www.avesta.org. Վերցված է 2024-12-03-ին.
- ↑ Սակայն որդուն ուղղված հրաժեշտի խոսքում Մենուչեհրն ասում է, որ 120 տարեկան է (Շահնամե. հատոր I, տող 8615):
- ↑ ինչպես նշել է Ռ. Ֆրայը (Իրանի ժառանգություն. Մ., 2002 թ. էջ 74), այս անունով քաղաքը եղել է ոչ միայն Թաբարիստանում, այլև Օկսուսի վրա, և երկու դեպքում էլ անունը հավանաբար կապված է մարդեր կամ ամարդ ցեղի հետ:
Աղբյուրներ և գրականություն
խմբագրել- Զրադաշտական տեքստեր. Մ., 1997: P.102, 278, 282, 295, 309, 310:
- Ֆրավարդին-յաշտ XIII 131 թ.
- Դենկարդ V 4, 3; VII 1, 29-30; 7, 21
- Ֆիրդուսի . Շահնամե . (Շարք «Գրական հուշարձաններ») 6 հատորով, 1957։
- Զրադաշտական տերմինների, առասպելական կերպարների և դիցաբանական խորհրդանիշների փահլավերեն բառարան Չունակովա Օ. Մ. Մ., 2004: P.144.
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- A king's book of kings: the Shah-nameh of Shah Tahmasp, ցուցահանդեսային կատալոգ Մետրոպոլիտեն արվեստի թանգարանից (ամբողջովին հասանելի է առցանց PDF ձևաչափով), որը պարունակում է նյութեր Սամի մասին:
- «Շահնամե». Գրքասեր. Վերցված է 2024-11-23-ին. աուդիոգիրք
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մանուչեհր» հոդվածին։ |