Վիքիպեդիա

Զբոնշինի վտարում

Զբոնշինի վտարում (գերմ.՝ Polenaktion), 1938 թվականի հոկտեմբերին լեհ հրեաներին Գերմանիայից բռնի արտաքսելու զանգվածային ակցիա։ Ակցիայի անցկացման առիթ է դարձել Լեհաստանում քաղաքացիությունից զրկելու մասին օրենքի ընդունումը (1938 թվականի մարտի 31)[1]։ Գերմանիայի իշխանությունները ձերբակալել են երկրում բնակվող 17 հազար լեհ հրեաների, որոնց այնուհետև արտաքսել են գերմանա-լեհական սահմանով։ Բողոքի ակցիայի հետևանքով Փարիզում տեղի է ունեցել սպանություն՝ ի նշան գերմանացի դիվանագետ ֆոմ Ռաթի բողոքի և Գերմանիայում հրեաների զանգվածային ջարդերի։

Նյուրնբերգի հրեաների տեղահանությունը 1938 թվականի հոկտեմբերի 28-ին

Նախապատմություն խմբագրել

Պրոֆեսոր Դան Միխմանը գրել է, որ 1938 թվականի մարտից հակասեմական տրամադրված գերմանական կառավարությունը ճնշում է գործադրել Լեհաստանի հրեա քաղաքացիների նկատմամբ՝ փորձելով նրանց ստիպել արտագաղթել։ Այդ ընթացքում Գերմանիայի տարածքում ապրել է լեհական անձնագրով 50 հազար հրեա, ևս 10 հազարն ապրել է Ավստրիայում։ Լեհաստանի կառավարությունը մտավախություն ուներ, որ Երրորդ ռեյխի իշխանությունների կողմից ճնշումների և արտագաղթի հարկադրանքի արդյունքում այդ հրեաները կժամանեն Լեհաստան։ Նույն տեսակետը ներկայացրել է պրոֆեսոր Եժի Տոմաշևսկին[2]։

Մարտի 31-ին Լեհաստանի նախագահը օրենք է ստորագրել երկրի սահմաններից դուրս ավելի քան 5 տարի բնակվող լեհ քաղաքացիներին, օտարերկրյա բանակում և ռազմականացված կազմակերպություններում զինվորական ծառայության ընդունվածներին, կեղծ ամուսնությունների մեջ գտնվող, ամուսնության հիման վրա քաղաքացիություն ստացած Լեհաստանի քաղաքացիների ընտանիքների անդամներին քաղաքացիությունից զրկելու մասին։ Այնուհետև նորմ է մտցվել, ըստ որի՝ հոկտեմբերի 15-ից 30-ը Լեհաստանի բոլոր քաղաքացիները երկրի սահմաններից դուրս պետք է իրենց անձնագրերը ներկայացնեին տեղական հյուպատոսություններ[3]։ 1938 թվականի սեպտեմբերին Լեհաստանի կառավարությունը հրամանագիր է ստորագրել լեհական անձնագրի փոխանակման անհրաժեշտության մասին, որոնք մշտապես բնակվում են արտասահմանում՝ լեհական քաղաքացիությունը պահպանելու համար։

Հակառակ դեպքում, 1938 թվականի նոյեմբերի 1-ից այդ մարդիկ կզրկվեին Լեհաստանի քաղաքացիությունից։ Գերմանիայում բնակվող լեհ հրեաների մեծ մասը այդ հրամանագրերն անտեսել են։ Արդյունքում կարող էին քաղաքացիություն չունեցող անձանց մեծ խմբի հայտնվել[4]։

Պատմաբան Մարտին Գիլբերթը կարծում է, որ մարտի 31-ի հրամանագիրն ուղղված է եղել ոչ թե հրեաների, այլ լեհ կոմունիստների դեմ, որոնք Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմում կռվել են Հանրապետականների կողմից[5]։ Սակայն նա նաև կարծում է, որ լեհական իշխանությունները չեն ցանկացել հրեաների լրացուցիչ հոսք լինի երկիր։

Սեյմի որոշումը չեղյալ է հայտարարվել 1951 թվականի հունվարի 19-ին[1], որից հետո ինտերբրիգադի բոլոր լեհ անդամների Լեհաստանի քաղաքացիությունը վերականգնվել է[6][7]։

Գերմանական կառավարության գործողություններ խմբագրել

Չցանկանալով քաղաքացիություն չունեցող մեծաքանակ հրեաների հոսք ունենալ՝ Գերմանիայի կառավարությունը հոկտեմբերի 28-ին և 29-ին ձերբակալել է լեհական անձնագրերով կամ Լեհաստանից եկած հրեաների, որոնք զրկվել են գերմանական քաղաքացիությունից, նրանց գնացքներով հասցրել է գերմանա-լեհական սահման և բռնի տեղահանում սկսել։ Տեղահանվածներին թույլատրվում էր իրենց հետ վերցնել միայն ամենաանհրաժեշտ իրերը (1 ճամպրուկ մեկ անձի համար) և 10 գերմանական մարկ։ Այն բանից հետո, երբ հրեաները դուրս են բերվել, նրանց մնացած ունեցվածքը բռնագրավվել է տեղի նացիստական իշխանությունների կողմից։ Հրեաները արտաքսվել են Գերմանիայի 46 բնակավայրերից[8]։ Գերմանական իշխանությունը արտաքսման մասին որոշումը կայացրել է լեհական իշխանություններից գաղտնի[3]։ Հրեաների մի մասը, սակայն, կարողացել է խուսափել արտաքսումից՝ թաքնվելով լեհական դիվանագիտական ներկայացուցչություններում[9]։

Ձերբակալություններ ու հարձակումներ տեղի են ունեցել գերմանական գրեթե բոլոր խոշոր քաղաքներում։ 600 մարդ է ձերբակալվել Դորտմունդում, 420-ը՝ Էսսենում, 70-ը՝ Գելզենկիրխենում, 55-ը՝ Բոտրոպայում, 361-ը՝ Դյուսելդորֆում, ավելի քան 2 հազարը՝ Բեռլինում, 2 հազարը՝ Մայնի Ֆրանկֆուրտում, ավելի քան 1600-ը՝ Լայպցիգում, մոտավորապես 3 հազարը՝ Բրեսլաուում և այլն[10]։ 17 հազար հրեաներ արտաքսվել են գերմանա-լեհական սահմանով Զբոնշին, Հոյնիցե և Բիտոմ քաղաքների տարածք։ Տեղահանվածների թվում էին Ռաբինի փիլիսոփա և աստվածաբան Աբրահամ Ջոշուա Գեշելը և ապագա գրական քննադատ Մարսել Ռայխ-Ռանիցկին։ Զբոնշինի շրջանում մոտ 9300 մարդ է հայտնվել[11]։

Լեհաստանի իշխանությունների գործողությունները և տեղահանվածների վիճակը խմբագրել

Արտաքսումը լեհական իշխանությունների համար անսպասելի է եղել[12]։ Հոկտեմբերի 29-ի առավոտյան գերմանացիները Զբոնշինի մաքսակետին հայտնել են Գերմանիայից Լեհաստան մեկնող հատուկ գնացքի մասին։ Ի զարմանս լեհ մաքսավորների և սահմանապահների, գնացքում հայտնվել են լեհ հրեաներ, որոնց անձնագրերն իրենց ուժը կորցրած էին համարվելու 2 օրից։ Մինչև հոկտեմբերի 31-ն ընկած ժամանակահատվածում միայն Զբոնշին ժամանել են 6074 հրեա։ Դեռևս գործում էին նրանց անձնագրերը՝ մինչև հոկտեմբերի 31-ի երեկո, երկրի խորքը մեկնել է նրանցից 2336-ը[3]։ Հրեաների մի մասը սահման ուղևորվել է ոտքով և բեռնատարներով։ Նրանց տեղափոխել են գերմանական մաքսակետ՝ Գրոս Դամերի մոտ։ Գերմանացիները մարդկանց քշում էին սահմանով, այդ թվում՝ սվիններով։ Լեհ սահմանապահները Սուլեհուվայում, որոնք պետք է արգելեին սահմանն անցնել և ոչ մեկին բաց չթողնեին, որոշեցին լեհական կողմ վերցնել բոլոր հալածյալներին։ Փոքրիկ սահմանային անցումը չէր կարողացել հաղթահարել մարդկանց նման հոսքը, սակայն սահմանապահները ոչ ոքի հետ չեն ուղարկել[13]։ Ավելի ուշ սահմանի պահպանության կորպուսը թույլտվություն է ստացել արտաքին գործերի նախարար Յուզեֆ Բեկից։ Արևմտյան և հյուսիսային սահմանների հատվածում սահմանապահ զորքերի հրամանատարը[14][15][16] եղել է լեհական սահմանապահ զորքերի գլխավոր հրամանատարի տեղակալ[14], բրիգադի գեներալ Վիլհելմ Օրլիկ-Ռյուկեմանը[17]։

Հոկտեմբերի 31-ին՝ ժամը 15:30-ին, Լեհաստանի իշխանությունները հայտարարել են Զբոնշինի շրջանից Լեհաստանի խորքերը դուրս գալու մասին։ Ոստիկանությունը արգելափակել է քաղաքից դուրս եկող ելքերը և վերահսկողության տակ է վերցրել երկաթուղային կայարանը[3]։ Տեղահանվածները ժամանակավորապես տեղավորվել են քաղաքի տարբեր շենքերում[18]։ Զբոնշինի բնակչությունը մի քանի անգամ ավելի քիչ էր, քան քաղաք ժամանած հրեաների թիվը[13]։

Արտաքսվածների մեծ մասը հայտնվել է լեհական տարածքում՝ առանց ապրուստի միջոցների[19]։ Մի քանի ամսվա ընթացքում հազարավոր մարդիկ ապրել են չափազանց ծանր պայմաններում։ Նրանց օգնություն են ցուցաբերել Լեհական սիոնիստական հրեական համայնքը և Ջոյնթ բարեգործական կազմակերպությունը[11]։ Զբոնշինի իշխանություններն ու քաղաքի բնակիչները նույնպես օգնել են տեղահանվածներին։ Քաղաքի իշխանությունները մարդկանց տեղավորման վայրեր են կահավորել կայարանի շենքում, Գժիբովսկու ջրաղացին, Ազատության հրապարակի գիմնազիայի շենքում, մարզադահլիճում, մատուռում։ Բանակը տեղահանվածներին տեղավորելու համար հատկացրել է կայազորային զորանոցի շենքը։ Մոտ 700 մարդ իրենց տներում տեղավորել են տեղի բնակիչներին։ Քաղաքային հյուրանոցում ստեղծվել է հոսպիտալ արտաքսվածների սպասարկման համար[13]։

Տեղի բնակչությունը փորձել է օգնել մարդկանց ամեն ինչով, որքան հնարավոր է, անելով այդ ամենը անձնուրաց և անվճար։ Շրջանում ստեղծվել են հրեաների օգնության ֆոնդեր, Վարշավայում կազմակերպվել է արտաքսվածների օգնության հատուկ կոմիտե (լեհ.՝ Komitet Pomocy Wysiedlonym), էմիսարները, որոնց Զբոնշին են ուղարկել Էմանուել Ռինգելբլյումը և Իցհակ Հիտտերմանը։ Կոմիտեի տեղական բաժանմունքը տեղակայված է եղել 1920 թվականի հունվարի 17-ի № 37 հասցեում[3]։ Լեհ մտավորականության շատ ներկայացուցիչներ ամեն տեսակի, այդ թվում՝ ֆինանսական օգնություն են ցուցաբերել կարիքավոր հրեաներին։ Նրանց թվում էին Սոֆյա Նալկովսկայան, Կարոլ Իրժիկովսկին, Թադեուշ Կոտարբինսկին և այլք։ Այդ մարդկանցից ոմանք իրենց գործունեության համար սպառնալիքներ են ստացել ազգայնական շրջանակների կողմից։ Ազգայնական մամուլում հրապարակվել են հոդվածներ, որոնք հայհոյում են Զբոնշինի բնակիչներին տեղահանված հրեաների նկատմամբ նրանց վերաբերմունքի համար։ Մյուս կողմից, սոցիալիստական Robotnik պարբերականում նրանց այդ ամենի համար գովաբանել են[20]։

Հիշողությունների համաձայն՝ Քսյոնզ Ֆրանցիսկոս Շմիդոդան տեղի բնակիչներին հրահանգել է արտաքսվածներին ընդունել գրկաբաց, թեև հայտարարել է, որ «եթե անկեղծ լինենք, հրեաներին մենք չենք սիրում»։ Առաջին օրերին, երբ Զբոնշինի խանութներում առկա ողջ սնունդը սպառվում էր[13], տեղի գյուղացիներն ու երկաթուղայինները հրեաներին տաք ապուր, հաց, ջուր էին մատակարարում, օգնում էին՝ ով ինչով կարող էր[20]։ Ավետարանչական հովիվ Գյուրթլերն իր տանը մի քանի ընտանիք էր բնակեցրել՝ մանկահասակ երեխաների հետ[13]։

Բրիտանական Times թերթը գրել է, որ հարյուրավոր մարդիկ թափառել են, առանց գրոշի և իրերի, սահմանի գերմանական կողմի փոքր գյուղերում, որտեղից նրանք դուրս են եկել գեստապոյից և տեղացիներից փախչելով[21]։ Սկզբում փախստականների ճամբարներում պայմանները այնքան վատն են եղել, որ ոմանք փորձել են փախչել Գերմանիա, որտեղ ձերբակալվել և գնդակահարվել են, ըստ մի բրիտանացի կնոջ, որն ուղարկվել էր արտաքսված հրեաներին օգնելու[22]։ Նրանցից մի քանիսին թույլ են տվել կարճ ժամանակով վերադառնալ Գերմանիա՝ գործերի կարգավորման համար, սակայն հետագայում նրանք կրկին արտաքսվել են Լեհաստան[18]։ Արդեն մի քանի օր անց տեղահանվածների պահման պայմանները, հասարակական կազմակերպությունների և տեղական իշխանությունների օգնությամբ, սկսել են էապես բարելավվել։ Ճամբարում վերաբնակիչների համար կազմակերպվել է դպրոց, լեհերենի դասընթացներ, արհեստանոցներ և հանրային խոհանոց[23]։ Պայմանավորված այն հանգամանքով, որ զբոնշինյան սինագոգը վաղուց չի օգտագործվել և վերափոխվել է բազմաբնակարան շենքի, որտեղ նաև տեղավորվել են արտաքսված հրեաները, ժամանակավոր սինագոգ կազմակերպելու համար վարձակալվել է Ազատության հրապարակում գտնվող ռեստորանի տարածքը։ Ճակատագրի հեգնանքով, ռեստորանի տարածքը պատկանել է մի գերմանացու։ Արտաքսված է եղել նույնիսկ Մաքաբի ֆուտբոլային ակումբը, որը 1938 թվականի դեկտեմբերի 4-ին ընկերական հանդիպում է անցկացրել տեղի Օբրա թիմի հետ, որն ավարտվել է հրեական ակումբի հաղթանակով՝ 3:2 հաշվով[3]։

Լեհաստանի իշխանությունների որոշմամբ, Լեհաստանի քաղաքացիությունը կորցրած հրեաներին, որոնք Լեհաստանում ազգականներ ունեին, թույլատրվել է շարունակել ճանապարհը դեպի իրենց հարազատների մոտ։ Տեղահանվածներից միայն մի քանի հոգի գիտեին լեհերեն, մնացածները խոսում էին միայն գերմաներեն։ Նրանցից շատերը ծնվել էին Գերմանիայում և  ապրել այնտեղ իրենց ամբողջ կյանքում, միայն մի փոքր մասն էր մնացել 1919 թվականից հետո։ Մեծ մասը սերունդներ էին Գալիցիայից, ովքեր մինչև 1919 թվականը ունեին Ավստրո-հունգարական հպատակություն, և կայսրության փլուզումից հետո նրանց անձնագրերը փոխանակվել են լեհականի։ Սկզբում տեղահանվածների մեջ գերակշռում էին հակալեհական տրամադրությունները, քանի որ նրանք իրենց ճակատագրի համար մեղադրում էին նոր օրենք ընդունած լեհական իշխանություններին։ Շուտով այդ տրամադրությունները, լեհական կողմում արտաքսվածների հետ վարվելու և Վարշավայից և Ամերիկայից նորությունների ազդեցության տակ, փոխարինվեցին հակագերմանականի[13]։

Չորս հազար տեղահանվածներ Լեհաստան մուտքի թույլտվություն են ստացել, իսկ մյուսները ստիպված են եղել մնալ սահմանին։ Լեհաստանի ԱԳՆ-ն վերջնագիր է ներկայացրել Գերմանիային, որ արտաքսումները շարունակելու դեպքում Լեհաստանում համանման գործողություններ կձեռնարկվեն առանց լեհական քաղաքացիության գերմանացիների նկատմամբ։ Դրանից հետո չեզոք գոտում մնացած տեղահանված հրեաներին գերմանական իշխանությունները ուղարկել են համակենտրոնացման ճամբար[5][9]։ Գերմանիայում տեղահանված անձանց գույքի գոնե մի մասը վերադարձնելու լեհական իշխանությունների պահանջներն անտեսվել են գերմանական իշխանությունների կողմից։ 1939 թվականի հունվարի 24-ին ստորագրվել է լեհ-գերմանական համաձայնագիր, որի համաձայն Գերմանիան դադարեցրել է հրեաների զանգվածային բռնի տեղահանումը և անցել է լեհ հրեաների աստիճանական արտաքսմանը Լեհաստան, իսկ վերջինս համաձայնել է ընդունել դրանք։ Բացի այդ, գերմանացիները համաձայնել են հրեաների մի մասին հետ թողնել, որպեսզի նրանք կարողանան ավարտել իրենց ֆինանսական գործերը[3]։

Լեհական կառավարությունը ստիպված է եղել արտաքսումը դադարեցնելու դիմաց երկարացնել անձնագրերի փոխանակման ժամկետը մինչև 1939 թվականի հուլիսի 31-ը[4]։ Հրեաների զգալի մասը Լեհաստանում մնալու ոչ մի ցանկություն չի ունեցել և երազել է միայն այլ երկրներ արտագաղթելու մասին․ ցանկալի էր Եվրոպայի սահմաններից դուրս։ Սակայն, հաշվի առնելով էվիանական համաժողովի որոշումները, այդ պահին դժվար է եղել այն իրականացնել[3]։ Վերջին տեղահանված հրեաները լքել են Զբոնշինը 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Լեհաստանի վրա Գերմանիայի հարձակման նախօրեին[2]։

Հետևանքներ և պատմական գնահատականներ խմբագրել

Նրանց թվում, ովքեր արտաքսվել են Գերմանիայից, եղել է Զենդելի և Ռիֆկի Գրինշպանների ընտանիքը, լեհ հրեաները, որոնք գաղթել են Լեհաստանի Թագավորությունից 1911 թվականին և բնակություն հաստատել Հաննովերում։ Նրանց տասնյոթ տարեկան որդին Գերշելը ապրել է այդ ժամանակ Փարիզում իր հորեղբոր հետ[24]․ «…Թեև մեզ չեն ասել, թե ինչ է տեղի ունեցել, բայց մենք տեսել ենք, որ ամեն ինչ արդեն որոշված է։ ... Մենք անփող ենք։ Կարող եք հորեղբոր հետ ինչ-որ բան ուղարկել Լոձ[25]։ Գրինշպանն ստացել է 1938 թվականի նոյեմբերի 3-ի բացիկը։ Նա հուսահատության մեջ ատրճանակ է գնել և սպանել գերմանացի դիվանագետ Էռնստ ֆոմ Ռատին։ Ֆոմ Ռաթի մահն, իր հերթին, առիթ է դարձել Բյուրեղապակյա գիշերվա՝ նոյեմբերի 9-ի լույս 10-ի գիշերը ամբողջ Գերմանիայում հրեական ջարդերի շարքի համար»[26]։

Պատմաբան Ռոբերտ Տրաբան նշում է, որ դա Գերմանիայից լեհ հրեաների առաջին արտաքսումը չէր։ 1885-1886 թվականներին Պրուսիայից արտաքսվել է 45 հազար հրեա, որոնք նախկինում աշխատանքի են հրավիրվել։ Զբոնշինյան վտարումը պատմաբաններն անվանում են «նախերգանք Հոլոքոստին»[27]։

Լայպցիգում նախկին Լեհական հյուպատոսության ցանկապատի վրա տեղադրվել է հուշատախտակ՝ ի հիշատակ Լեհաստանի հյուպատոս Ֆելիքս Խիչևսկու, որը ակցիայի ժամանակ գլխավոր հյուպատոսության շենքում ապաստան է տրամադրել Լայպցիգի 1300 հրեաների[28]։

2008 թվականին Զբոնշինում երկաթուղային կայարանի շենքում տեղադրված է արտաքսման լուսանկարը։ Լուսանկարը տեղադրված է այնպես, որ այն լավ երևում է Վարշավա-Բեռլին գնացքի պատուհանից[29]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 «Ustawa z dnia 31 marca 1938 r. o pozbawianiu obywatelstwa». Internetowy System Aktów Prawnych (լեհերեն). Kancelaria Sejmu RP. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 «Zbąszyń». Encyclopedia of Jews in Eastern Europe (անգլերեն). YIVO Institute for Jewish Research. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Sławomir Kmiotek. «Walizka. Historia zbąszyńskich Żydów» (լեհերեն). rozbrat. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Михман, 2001
  5. ↑ 5,0 5,1 Gilbert, 2010, էջ 8-10
  6. ↑ Ciszewski Piotr. «No pasaran!» (լեհերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  7. ↑ dr Rafał Chwedoruk. «DĄBROWSZCZACY - OBROŃCY REPUBLIKI I DEMOKRACJI» (լեհերեն). KRYTYKA POLITYCZNA. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  8. ↑ «Niemieckie miasta deportacji». Zbąszyń 1938 (լեհերեն). Samorząd Województwa Wielkopolskiego. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 19-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 «obóz przejściowy w Zbąszyniu» (լեհերեն). Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  10. ↑ «Wstęp do zniszczenia» (լեհերեն). Historia Zbąszynia. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  11. ↑ 11,0 11,1 Adam Suwart. (2012). «Polenaktion Zbąszyń» (լեհերեն). Przewodnik Katolicki. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 5-ին.
  12. ↑ «Die Quellenlage bei der namentlichen Ermittlung der Betroffenen» (գերմաներեն). Bundesarchiv. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 31-ին.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 «K. HIELSCHER – ŻYDOWSKA TRAGEDIA. „POLSCY ŻYDZI" JESIENIĄ 1938 ROKU W ZBĄSZYNIU» (լեհերեն). Wirtualny Sztetl. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 Henryk Korczyk. «Wilhelm Rückemann» (լեհերեն). Polski Słownik Biograficzny, Polska Akademia Nauk, Honorowy Patronat Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  15. ↑ Marek Jabłonowski Korpus Ochrony Pogranicza 1924—1939 // O Niepodległą i granice. — Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku, 2000. — Vol. 4. — 808 p. — ISBN 8388067052
  16. ↑ Henryk Korczyk Rückemann // Polski Słownik Biograficzny / Henryk Markiewicz. — Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1992. — Vol. 33. — P. 273—275. — 624 p. — ISBN 8386301015
  17. ↑ Maciej Nowicki. «Pozwólcie mi być Polakiem. Żydzi przed Zagładą» (լեհերեն). Newsweek. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Das Schicksal der nach Bentschen Abgeschobenen» (գերմաներեն). Bundesarchiv. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 31-ին.
  19. ↑ «„Ich bin nach 23 Jahren zurückgekommen"» (գերմաներեն). haGalil. 2013 թ․ հոկտեմբերի 27. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 Anna Bikont (2013 թ․ մայիսի 31). «Wygnani do Zbąszynia» (լեհերեն). Gazeta Wyborcza. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  21. ↑ «Expelled Jews' Dark Outlook». Newspaper article. London: The Times. 1938 թ․ նոյեմբերի 1. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 12-ին.
  22. ↑ Recollections of Rosalind Herzfled, Jewish Chronicle, 28 September 1979, p. 80; cited in Gilbert, The Holocaust—The Jewish Tragedy;;, London: William Collins Sons & Co. Ltd, 1986.
  23. ↑ Alexandra Jarecka (2013 թ․ հոկտեմբերի 24). «Akcja Polska, próba generalna masowej deportacji» (լեհերեն). Deutsche Welle. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
  24. ↑ Multiple authors Kristallnacht // The Hutchinson Encyclopedia 1998 edition. — 18 (1998). — England: Helicon Publishing, 1998. — Т. 1998. — С. 1199. — (Hutchinson Encyclopedias). — ISBN 1-85833-951-0
  25. ↑ German State Archives, Potsdam, quoted in Rita Thalmann and Emmanuel Feinermann, Crystal night, 9-10 November 1938, pp. 33, 42.
  26. ↑ «Gedenkbuch - Opfer der Verfolgung der Juden unter der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft in Deutschland 1933-1945» (գերմաներեն). Bundesarchiv. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 4-ին.
  27. ↑ Róża Romaniec (2013 թ․ հոկտեմբերի 31). «„Polenaktion" roku 1938: Zapomniane preludium Zagłady» (լեհերեն). Deutsche Welle. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 31-ին.
  28. ↑ «Polenaktion» (գերմաներեն). DIE LINKE Leipzig. 2013 թ․ հոկտեմբերի 29. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  29. ↑ «Plakat na dworcu» (լեհերեն). Zbaszyn1938. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.

Գրականություն խմբագրել

Արտաքին հղումներ խմբագրել

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զբոնշինի վտարում» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Զբոնշինի_վտարում&oldid=9794824» էջից