Դորիացիներ
Դորիացիներ(հուն․՝ Δωριεῖς), եղել է չորս էթնիկ խմբերից (Աեոլյաններ, աքայացիներ, հոնիացիներ, դորիացիներ) մեկը Դասական Հունաստանում[1]։ Նրանք գրեթե միշտ կոչվել են ուղղակի դորիացիներ, ինչպես վաղ շրջանի գրականության մեջ են հիշատակվում[2]։ Այդպես են նրանք կոչվել գրական վաղ հիշատակություններում (Ոդիսական)[2]։ Նրանք տարբեր էին իրենց ստեղծած սոցիալական կազմակերպություններով և կենցաղով, կյանքի կազմակերպման տարբեր ձևերով՝ սկսած առևտրի բազմամարդ կենտրոն Կորնթոսից, որը հայտնի էր իր զարդարուն ոճի արվեստով և ճարտարապետությամբ և ռազմական կյանքով ապրող Սպարտայից։ Հույները գիտեին, թե որ բնակավայրերն են դորիական և որոնք՝ ոչ; Նրանք պատերազմների ժամանակ միշտ չէ որ ապավինում էին դորիական պետությունների աջակցությանը։ Դորիացիները առանձնանում էին իրենց դորիական հունարեն բարբառով և բնորոշ սոցիալական և պատմական ավանդույթներով։ Ք. ա. 5-րդ դարում դորիացիները և հոնիացիները քաղաքականապես բավականաչափ կարևոր էթնիկ խմբեր են եղել, որոնց վերջնական բախումը հանգեցրել է Պելոպոնեսյան պատերազմին։ Ք. ա. 5-րդ դարի հույների հոնիացի կամ դորիացի լինելու ինքնաճանաչման փաստը վիճարկելի է եղել։ Էդվարդ Վիլլի փաստարկով 5-րդ դարի հունական մշակույթում դեռ չի եղել էթնիկական ճշմարիտ տարբերակիչ գիծ, բացի աթենական քարոզչության մեջ եղած հակադորիական տարրերից[3][4]։
| Դորիացիներ | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
| Ընդհանուր քանակ | |||||||||
| Բնակեցում | |||||||||
| |||||||||
| Լեզու(ներ) | |||||||||
| հունարեն | |||||||||
| Հավատք(ներ) | |||||||||
_en.svg)
Պելոպոնեսյան բարբառ խմբագրել
Դորիացիների ծագումը բազմաբնագավառ հասկացություն է։ Ժամանակակից գիտության մեջ դա հաճախ նշանակում է բնակչության տեղաբաշխում, դորիական բարբառի տարածում։ Այդ բարբառի մասին տեղեկություններ կան դասական ժամանակաշրջանի հյուսիսարևմտյան Հունաստանում, Պելոպոնեսում, Կրետեում և որոշ կղզիներում եղած գրառումներում։ Աշխարհագրական և էթնիկական տեղեկություններ են հայտնաբերվել վաղ արևմուտքի հնագույն գրական ստեղծագործությունում՝ Իլիականում, որը զուգորդվում է Միկենյան Հունաստանի պետությունների մասին պահպանված վարչական գրառումներին, որոնք հաստատում են, որ Արևելյան հունարենով խոսողները գերակշռող են եղել Պելոպոնեսում, բայց հետո պաշտոնական շրջաններում այն փոխարինվել է արևմտյան հունարենով։ Արևմտյան հունարենով խոսողները եղել են Արևմտյան Հունաստանում դասական ժամանակաշրջանում։ Ի տարբերություն արևելյան հույների՝ նրանք կապված չեն եղել տեղափոխման իրադարձությունների հետ։ Այս տալիս է հիմնավոր ապացույց, որ դորիական հունարենը տարածված է եղել հույների շրջանում հյուսիսարևմտյան Հունաստանում՝ բարձր լեռնային և փոքր-ինչ մեկուսացված տարածաշրջանում։
Դորիական բնակավայրեր խմբագրել
Չնայած որ դորիական զավթիչներից շատերը բնակվել են Պելեպոնեսում, այնուամենայնիվ նրանք հաստատվել են նաև Հռոդոսում և Սիցիլիայում։ Փոքր Ասիայում գոյություն է ունեցել դորիական Հեքսապոլիս (վեց մեծ դորիական քաղաքներ)՝ Հալիկառնասը ու Կնիդոսը Փոքր Ասիայում, Կոսը և Լինդոսը, Կամիրոսն ու Յալիսսոսը Հռոդոս կղզում։ Այս վեց քաղաքները ավելի ուշ դառնում են մրցակիցներ Փոքր Ասիայի հոնիական քաղաքներին։ Այս նախկին ավանդույթները դասական շրջանում մնում են սրված։ Թուկիդիտեսը Պելոպոնեսյան պատերազմը մասամբ համարում է պատերազմ դորիացիների և հոնիացիների միջև[5]։ Եղել են նաև ուրիշ դորիական գաղութներ Կորնթոսում, Մեգարայում և դորիական կղզիներում, Սիցիլիայի հարավային ափերին՝ Սիրակուզայից մինչև Սելինյուս։
Դորեական բրոնզեդարը Պիլոսում խմբագրել
Դորիա անունը նշված է Պիլոսում պահպանված Լինեար Բ-ի սալիկների վրա եղած գրառումներում։ Պիլոսը եղել է դորիացիների կողմից նվաճված վայրերից մեկը [6]։
Լեզվական տարբերություններ խմբագրել
Դորիական հունական բարբառով խոսում է էին հյուսիսարևմտյան Հունաստանում, Պելոպոնեսում, Կրետեում, Եգեյան ծովի կղզիներում, հարավարևմտյան Փոքր Ասիայում, հարավային Իտալիայում գտնվող Մագնա Գրեսիայի տարբեր գաղութներում և Սիցիլիայում։ Դասական ժամանակաշրջանից հետո այն հիմնականում փոխարինվում է ատտիկայի բարբառով, որի վրա հիմնվում է հելլենիստական ժամանակաշրջանի հունարենը։ Դորիական հունարենի հիմնական առանձնահատկությունը եղել է պրոտոհնդեվրոպական a:-ն (IPA|[aː]), որը երկար ա-ն է, որն ատիկա-հոնիականում դառնում էր ե (IPA-el|ɛː)։ Ա-ի նշանավոր օրինակ է սպարտական մայրերի ողջերթի խոսքը պատերազմ գնացող իրենց որդիներին.
|
A ἢ τὰν ἢ ἐπὶ τᾶς (ḕ tàn ḕ epì tâs | 
|
Ատտիկա-հոնիական բարբառն աթենական բարբառի մայրն է։ Տասկոնական լեզուն դորիական հունարենի հետնորդն է։ Դրանով դեռ խոսում են Հունաստանի որոշ շրջաններում, Պելոպոնեսի ափամերձ մասերում, ժամանակակից Արկադիայի պրեֆեկտուրայում։
Մշակութային այլ տարբերություններ խմբագրել
Մշակութային հարաբերություններում դորիական բարբառը հունարենով հարստացնելիս դորիական գաղութները պահպանել են իրենց բնութագրական հելլենական-դորիական օրացույցը՝ վերադառնալով փառատոները, որոնցից կարևոր են Հիասինթիան (Hyacinthia) և Սարնեիան (Carneia) [7]։ Երաժշտությունը նույնպես բնութագրվում է դորիական հասարակության և դասական գրողների հետ կապով։ Ճարտարապետությունը, ըստ ավանդականի, ժառանգել է դորիական սյուները և աչքի է ընկնում իր պարզությամբ և ուժով։ Դորիացի կանայք ունեին իրենց տարբերակիչ զգեստը՝ տունիկան՝ պարզ զգեստ, ինչը նաև ընդհանրական էր բոլոր հելլենուհիների համար։ Հոնիացի կանայք կրել են նոր՝ կրծքազարդով զգեստներ [8]։ Արևի աստծո՝ Հելիոսի պաշտամունքը տարածված էր Սիքիոնում (Sicyon) Արգոսում (Argos), Էրմիոնիում (Ermioni), Էպիդավրուսում (Epidaur) և Լակոնիայում (Laconia)[9]:
Հին ավանդություններ խմբագրել
Հունական պատմագրության մեջ դորիացիները հիշատակվում են շատերի կողմից՝ ավագ դասական հեղինակների և նրանց նախորդների՝ Հերոդոտոսի, Թուկիդիտեսի և Պավսանիայի (աշխարհագետ)։ Նրանց մասին վկայող հեղինակներից շատերը, որքան էլ պարադոքսալ լինի, ապրել են հելլենիստական և հռոմեական ժամանակներում՝ կատարված կարևոր իրադարձություններից երկար ժամանակ հետո։ Հիշատակություններ կան Պլուտարքոսի և Դիոդորոս Սիկիլիացու աշխատություններում։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Apollodorus, Library, I, 7.3
- ↑ 2,0 2,1 Հոմերոս, Ոդիսական, Book XIX line 177.
- ↑ Will, Édouard (1956). Doriens et Ioniens: essai sur la valeur du critère ethnique appliqué à l'étude de l'histoire et de la civilisation grecques (French). Paris: Belles Lettres.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Alty, John (1982). «Dorians and Ionians». The Journal of Hellenic Studies. 102: 1–14. doi:10.2307/631122.
- ↑ «7.57». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 17-ին.
- ↑ Ventris, Michael; Chadwick, John (1973). Documents in Mycenaean Greek (2nd ed.). Cambridge: University Press. էջ 541.
- ↑ Encyclopaedia Britannica 1911, s.v. "Dorians".
- ↑ 5.87, online at Perseus.
- ↑ Larson, Jennifer. A Land Full of Gods: Nature Deities in Greek Religion. In Ogden, Daniel. A Companion to Greek Religion. Malden, MA: Wiley-Blackwell, 2010, 56–70.