Բասմաչություն

Բասմաչների ռազմական պայքարը խորհրդային իշխանության դեմ։
	Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմ
	; Թուրքեստանի ճակատը (1922)
Թվական	1917-1926
Վայր	Թուրքեստան, Պարսկաստան, Աֆղանստան
Պատճառ	Թուրքեստանի ինքնավարության ջախջախջախումը խորհրդային զորքերի կողմից
Արդյունք	Բասմաչության վերացում
Հակառակորդներ
ՌԽՖՍՀ (1918—1922): Բոլշևիկների կուսակցություն; ԲԳԿՀ; Թուրքեստանի Ինքնավար ԽՍՀ; Բուխարայի ժողովրդական ԽՀ (1920—1924); Խորեզմի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետություն (1920—1924); Կարմիր բասմաչներ (1920); Ֆերգանայի գյուղացիական բանակ (1920); Չինաստանի հանրապետություն; Պարսկաստան (1928—1929); Աֆղանստանի թագավորություն	Բասմաչների շարժում Շուրա-ի-իսլամ; Ուլե-մա; Խիվինի խանություն (1918—1920); Ֆերգանայի գյուղացիական բանակ (1919—1920); Բուխարայի ամիրայություն (1920) Աֆղանստանի ամիրայություն
Հրամանատարներ
Միխայիլ Ֆրունզե; Գրիգորի Սոկոլնիկով; Վլադիմիր Լազարևիչ; Վասիլի Շորին; Ավգուստ Կորկ; Սեմյոն Պուգաչով; Միխայիլ Լևանդովսկի; Կոնստանտին Ավկսենտևսկի; Ֆայզուլլա Խոջաև; Հակոբ Մելքումով Իսակբեկ Մոնուև; Մուհամեդ Նադիր-շահ; Ալեքսանդր Չերեպանով; Վիտալի Պրիմակով	Էնվեր փաշա †; Իբրահիմ-բեկ †; Շեր Մուհամեդ-բեկ ; Ուտան-բեկ ; Ահմեդ-բեկ † ; Կոնստանտին Մոնստրով †; Ալեքսանդր Մուխանով ; Սեյիդ-խան; Ջունայիդ-խան; Հաբիբուլլա բաչաի-ի սակաո †
Կողմերի ուժեր
120-160 հազար զինվոր	20-30 հազար մարդ
Ռազմական կորուստներ
1635 զինվոր	10-12 հազար մարդ

Բասմաչություն (ռուս.՝ Басмачество, թուրք. բասմակ` անակնկալ հարձակվել), ազգայնական զինված շարժում Միջին Ասիայում 1917-1926-ին՝ ուղղված Ռուսական կայսրության և խորհրդային ուժերի դեմ։

Բասմաչության գլխավոր գաղափարներն էին պանիսլամիզմը, պանթյուրքիզմը, ազգայնականությունը։ Անմիջական ղեկավարներն էին «Շուրա-ի-իսլամ», «Ուլե-մա», «Ալաշ» և այլ կազմակերպություններ, որոնք, 1917-ին ստեղծելով Կոկանդի ինքնավար կառավարությունը, կազմեցին բասմաչների գնդեր և ձեռնարկեցին զինված հարձակումներ խորհրդային ուժերի դեմ` նպատակ ունենալով Թուրքեստանն անջատել ՌԽՖՍՀ-ից։ Բասմաչությունը իր հզորության գագաթնակետին հասավ 1919 թվականի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, երբ Ֆերգանայի բասմաչների և կուլակների զինված ուժերը զավթեցին Օշը, Ջելալ-Աբադը, շրջափակեցին Անդիժանը և սկսեցին սպառնալ Ֆերգանային։ Թուրքեստանի ռազմաճակատի հրամանատար Միխայիլ Ֆրունզեի զորքերը 1920-ին պարտության մատնեցին բասմաչներին։ 1921-ի հոկտեմբերին Բուխարա ժամանեց Թուրքիայի նախկին ռազմական նախարար, ռազմական հանցագործ, 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչ Էնվեր փաշան, որին հաջողվեց միացյալ բանակի (մոտ 16 հազար մարդ) մեջ միավորել բասմաչների ցաքուցրիվ հրոսակախմբերը և 1922-ի գարնանը զավթել Բուխարայի Ժողովրդական Խորհրդային Հանրապետության տարածքների զգալի մասը։ Խորհրդային կառավարությունը և ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմը վճռական միջոցներ ձեռնարկեցին Էնվեր փաշայի բասմաչների դեմ։ Կարմիր բանակի կանոնավոր զորամասերին մեծ օգնություն ցուցաբերեցին դեհկանների ինքնապաշտպանական, կամավոր միլիցիայի ջոկատները։ 1922-ի հունիս-հուլիսին Էնվերի բանակը պարտվեց, իսկ փաշան սպանվեց ընդհարումներից մեկի ժամանակ Հակոբ Մելքումովի հրամանատարության տակ գտնվող հեծելազորային բրիգադի կողմից օգոստոսին։

Գրականություն խմբագրել

Ленин В. И., О Средней Азии и Казахстане, Ташкент, 1960;
Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Алма-Ата, 1963-1964;
Мелькумов Я. А., Туркестанцы, М., 1960

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 304)։