Պանիսլամիզմ
Պանիսլամիզմ (արաբ․՝ الوحدة الإسلامية), քաղաքական հոսանք, որը սատարում է մուսուլմանների միությանը իսլամական պետության՝ Խալիֆայության ներքո[1] կամ միջազգային կազմակերպություն, որը համարժեք է Եվրամիությանը՝ իսլամական սկզբունքներով։ Որպես կրոնական նացիոնալիզմի ձև, պանիսլամիզմն ունի իր ստորաբաժանումները։ Դրանց մեջ առանձնանում է պանարաբիզմը։
Պատմություն խմբագրել
Պանիսլամիզմի կոնցեպցիան ձևավորվել էր 19-րդ դարի վերջերին։ Նրա հիմնադիրներից էին Ջամալ ալ-Դին ալ-Աֆղանին և Մուհամմադ Աբդոն։ Համաիսլամական պետության՝ խալիֆաթի կյանքը պետք է կարգավորվի շարիաթի օրենքներով։ Վերազգային միասնության գաղափարը, ըստ էության, հակասում էր ազգային հիմքի վրա գտնվող պետության կոնցեպցիային և սկզբում օբյեկտիվորեն ուղղված էր աշխարհիկ և հոգևոր ֆեոդալների շահերի պաշտպանությանը և «մուսուլմանական աշխարհում» նրանց գերիշխանության ամրապնդմանը։ Դրան որպես վառ ապացույց է ծառայում Օսմանյան կայսրության ֆեոդալ կառավարիչների կողմից պանիսլամիստական ուսմունքի կիրառումը. թուրքական սուլթանը ընդհուպ մինչև 1924 թվականը համարվում էր բոլոր մուսուլմանների հոգևոր առաջնորդը։ Սակայն Թուրքիայում քեմալական հեղափոխությունից և խալիֆաթի վերացումից հետո բոլոր մուսուլմանների միասնական հոգևոր առաջնորդի ընդունումը կորցրեց նախկին նշանակությունը և փաստորեն դադարեց պանիսլամիստական միասնության պարտադիր պայման լինելուց։
Պանիսլամիզմի ձևավորումը («մուսուլմանական աշխարհի» միասնությունը ոչ իսլամականին հակադրելու հիման վրա) որպես քաղաքական ուսմունք տեղի էր ունենում Մերձավոր Արևելքի տնտեսական, քաղաքական և հոգևոր ստրկացման իմպերիալիստական (կայսերապաշտական) փուլի և Արևելքում սեփական բուրժուազիայի կազմավորման պայմաններում։
Այդ պայմաններում իսլամի հիմքի վրա ստեղծված միասնության մասին ուսմունքը սկսեց արտացոլել ոչ միայն ուլամի պաշտպանվողական ռեակցիան Արևմուտքի ներխուժման նկատմամբ, որը սպառնում էր ֆեոդալների առավելություններին ընդհանրապես և իրենց սեփական առավելություններին մասնավորապես։ Իսլամական միասնության գաղափարի հիման վրա ձևավորված պանիսլամիզմը հանդես եկավ և´ որպես մուսուլմանական մասսաների կողմից օտարերկրյա գերիշխանության նկատմամբ տհաճության արտահայտման ձև, և´ որպես քաղաքական ուսմունք, որը կոչված էր ծառայելու այդ գերիշխանության պայմաններում մուսուլմանական բուրժուազիայի «գոյատևմանը» և օգտագործվում էր նրա առանձին խմբերի շահերի պաշտպանության համար։ Հենց այդ պատճառով հնարավոր դարձավ պանիսլամիզմի և նացիոնալիզմի «համագոյակցությունը»։
Ի սկզբանե «մուսուլմանական աշխարհի» մեկուսացման և միասնականացման պանիսլամիզմին բնորոշ գաղափարները ուղղվեցին մի կողմից առանձին երկրների ֆեոդալական և բուրժուազիական նացիոնալիստական խմբավորումների պաշտպանությանը, մյուս կողմից՝ այդ երկրների դիրքերի ամրապնդմանը իրենց հարստահարող իմպերիալիստական տերությունների նկատմամբ։
շիաներ (կարմիր)
իբադիներ (կապույտ)
Հնդկաստանի 1920-ականների խալիֆաթիստների գաղափարախոսության մեջ, օրինակ, պանիսլամիզմի այդ առանձնահատկությունները դրսևորվեցին հասարակական սեպարատիզմի գաղափարներում՝ մի կողմից, և շարժման (որը նպաստեց հնդիկ մուսուլմանների ներգրավմանը համահնդկական ազգայինազատագրական պայքարի մեջ) հակագաղութատիրական ուղղվածության մեջ՝ մյուս կողմից։ Հակասական տենդենցները բնորոշ էին նաև արաբական պանիսլամիստների կոնցեպցիաներին, որոնց գործունեությունը հատկապես ակտիվացավ 1930-ական թվականներին՝ պաղեստինյան խնդրի սրման հետ կապված։
Ժամանակակից պայմաններում պանիսլամիզմը պահպանում է իր նշանակությունն առաջին հերթին որպես մուսուլմանական երկրների համերաշխության և համագործակցության կոնցեպցիա՝ ընդհանուր նպատակների հասնելու համար. մի կողմից համաշխարհային արենայում նրանց դիրքերի ամրապնդման և իմպերիալիստական պետությունների նկատմամբ ինքնուրույնություն ձեռք բերելու գործում և, մյուս կողմից, իշխող բուրժուակալվածատիրական քաղաքական ուժերի պաշտպանության և այդ երկրների ժողովրդական զանգվածներին գիտական սոցիալիզմից հեռու պահելու համար։
Պանիսլամիզմ և նացիոնալիզմ խմբագրել
Նմանություններ խմբագրել
Պանիսլամիզմի և նացիոնալիզմի կոնցեպցիաները անխուսափելիորեն մտնում էին բարդ փոխներգործության մեջ, պանիսլամիզմի՝ նացիոնալիզմին հակադրման հետ մեկտեղ իսլամի առանձին գաղափարական հոսանքներին բնորոշ է նաև պանիսլամիզմի համատեղումը նացիոնալիզմի հետ։ Այդ համատեղման էլեմենտներին հետևում էին արդեն 19-րդ դարի վերջում՝ Ջամալ ալ-Դին ալ-Աֆղանիի ուսմունքում, որը հանդես եկավ, մասնավորապես, եգիպտական բուրժուազիական նացիոնալիստների պաշտպանությամբ։ Հետագայում պանիսլամիզմի՝ նացիոնալիզմի հետ համատեղելուն և նույնիսկ պանիսլամիզմի օգտագործմանը դիմում էին առանձին մուսուլմանական նացիոնալիստական խմբավորումներ։
Նորագույն պատմության սահմանագլխին Հարավային Ասիայում պանիսլամիզմը տարածված էր շատ ռադիկալ բուրժուազիական և մանրբուրժուական գաղափարախոսների շրջանում, որոնք ձգտում էին մշակել մասսայական պայքարի առավել էֆֆեկտիվ նշանաբաններ։ Սակայն քաղաքական ինքնուրույնության համար Արևելքի ժողովուրդների պայքարն անցնում էր գլխավորապես նացիոնալիզմի, այլ ոչ թե պանիսլամիզմի նշանաբանների ներքո, թեև որոշակի պատմական պայմաններում վերազգային պանիսլամիստական միասնության ներքո գործող շարժումները զգալի ազդեցություն էին գործում առանձին երկրների քաղաքական իրադրության վրա (առաջին համաչխարհային պատերազմի նախօրյակին Թուրքիայում, 20-րդ դարի 1920-ական թվականներին գաղութային Հնդկաստանում, 1930-ականներին առանձին արաբական երկրներում, 1980-ականներին մոտ «իսլամական համերաշխության» շարժումը ներառում է մուսուլմանական երկրների մեծամասնությունը, որոնցից յուրաքանչյուրը հետապնդում է, սակայն, իր ազգայնական շահերը։ Եվ մինչև այսօր մուսուլմանական երկրներում, որոնք զարգանում են կապիտալիստական ուղով, նացիոնալիզմն ակնհայտորեն կամ քողարկված հանդես է գալիս որպես առաջատար գաղափարախոսության։ Նույնիսկ իսլամի այնպիսի «միջնաբերդում», ինչպիսին Սաուդյան Արաբիան է՝ չհաշված աշխարհիկ Թուրքիան, հասարակական ինքնագիտակցությունն ընդհանուր առմամբ դեռևս իսլամի իշխանության տակ է։
Նորագույն պատմության ամբողջ ընթացքում իսլամը և նացիոնալիզմը փոխներգործում են միմյանց վրա ինչպես հասարակության կյանքի պաշտոնական, այպես էլ ոչ պաշտոնական ասպարեզներում, ինչը իսլամի ավանդական տարածման երկրներում որոշում է քաղաքական կլիման։ Պաշտոնական ասպարեզում մերձեցում է տեղի ունենում իսլամի և նացիոնալիզմի միջև (սովորաբար նացիոնալիզմի հսկողության ներքո), ոչ պաշտոնականում՝ նրանց միջև հաճախ նկատվում է սահմանազատում։
Հակասություններ խմբագրել
Այդպիսի փոխներգործության բոլոր ասպեկտները կոնցեպտուալ առումով պայմանավորված են պետաիրավական կարգավորման հարցում ելքային դիրքերի հակասականությամբ։
Նացիոնալիզմն իր բնույթով սեկուլյարիստական գաղափարախոսություն է, որը հիմնված է ազգի մասին այն պատկերացման վրա, որ այն մարդկանց ընդհանրություն է, որի համար կրոնական միասնությունը պարտադիր պայման չէ, և նախատեսում է անկախ ազգային պետության ստեղծում և գոյատևում, ինչը ենթադրում է ազգի անկախություն։
Իսլամն, ընդհակառակը, մուսուլմանների համաշխարհային համայնքի կրոնն է, որի համար քաղաքական սահմաններն էական չեն։ Համայնքը թեոկենտրոնական պետություն է, որում կրոնը առանձնացված չէ քաղաքականությունից և հասարակական հարաբերությունների կարգավորման համակարգին։
Այսպիսով, նացիոնալիզմը մարդկանց հակադրում է Աստծուն, ազգին՝ կրոնական համայնքին, ազգի անկախությունը՝ Աստծո անկախությանը, սեկուլյար պետությունը և աշխարհիկ հասարակությունը՝ իսլամական կրոնական հիմքի վրա գտնվող պետությանն ու հասարակությանը, ազգային անկախությունը և տարածքաաշխարհագրական սկզբունքը՝ իսլամի ունիվերսալիզմին։ Պանիսլամիզմը մարդուն հպատակեցնում է Աստծուն, իսլամի ունիվերսալիզմը հակադրում է նացիոնալէթնիկական և դասային հիմքի վրա առաջացած բաժանվածությանը, համաշխարհային իսլամական պետությունը (մուսուլմանական համայնքը՝ ումման)՝ ազգային պետությունների առանձնացվածությանը, Աստծո անկախությունը՝ աշխարհիկ պետական իրավակարգին։
Պանիսլամիզն արտացոլում է իսլամական աստվածաբանների ձգտումները՝ իրենց ենթարկելու ազգային կյանքի բոլոր ձևերը, քաղաքական առաջնորդներին պարտադրել իրենց դըրույթները, պարզեցնել իսլամի դիրքը ժամանակակից աշխարհում։ Եվ դրա հետ մեկտեղ ժամանակակից անցումային շրջանին բնորոշ են գաղափարախոսություններ, որոնք արտացոլում են իսլամի և նացիոնալիզմի սինթեզը. իսլամն ու նացիոնալիզմը զգում են մեկը մյուսի կարիքը։
Գոյակցություն խմբագրել
Իսլամի և նացիոնալիզմի գոյակցությունը և փոխադարձ աջակցությունը պաշտոնական մակարդակում հենվում են նախ և առաջ իսլամական էթիկայի՝ էթնոազգային ավանդույթի հետ ամուր միահյուսման վրա, այնպես որ շատ մուսուլմանական ազգերի մոտ իսլամական արժեքները դժվար է տարբերել առաջնային էթնոազգային արժեքներից՝ հատկապես արաբական երկըրներում։ Իսլամական ավանդությանը բնորոշ անբարյացակամությունն ու նույնիսկ թշնամությունը այլահավատների նկատմամբ միաձուլվում է ազգային մշակույթի նացիոնալիստական չափազանցման հետ, ինչը գործող միջոց է ծառայում արևմտյան մշակույթի ներխուժման դեմ՝ այդ թվում նրա առաջադեմ էլեմենտների։ Իսլամի և նացիոնալիզմի համար հավասարապես ատելի է կոմունիզմը, երկուսն էլ առաջ են քաշում դասակարգային աշխարհի գաղափարը, ինչը զգալիորեն կանխում է դասակարգային ինքնագիտակցության զարգացումը։
Այն երկրներում, որտեղ մուսուլմանները կազմում են բնակչության մեծամասնությունը, իսլամը որպես կանոն ներառվում է պաշտոնական գաղափարախոսության մեջ կամ իշխանությունների կողմից օգտագործվում է քաղաքական նպատակների հասնելու համար։ Ընդ որում ժամանակակից սեկուլյար պետություն ստեղծել ձգտող նացիոնալիստներին հատկապես մոտ են իսլամական մոդեռնիզմի կոնցեպցիաները, ինչն ընդլայնում է կոմպրոմիսի հնարավորությունը իսլամի և նացիոնալիզմի միջև՝ Ղուրանի միջոցով լուսավորելով առաջընթացը, ժամանակակից սոցիալական և քաղաքական համակարգերը։ Իշխանությունը զգում է մուսուլմանական ուլամաների ծառայությունների կարիքը՝ որպես միջնորդների, որոնք ի վիճակի են առավել գործուն կերպով շփում ապահովել քաղաքական ավանգարդի և մասսաների միջև (մեծ մասամբ անկիրթ, կրոնական) բնակչության մոբիլիզացման համար, ինչպես ազգային նպատակների հասնելու շահերի, այնպես էլ ընդդիմության հետ պայքարի համար, որը հաճախ հանդես է գալիս կրոնական լոզունգների ներքո։
Շատ առաջնորդներ դիմում են իսլամին իշխանության վրա գտնվող խմբավորման, քաղաքական ռեժիմի դասակարգային գերիշխանության լեգիտիմացման համար։ Այսպիսով, օրինակ, Մարոկկոյի թագավոր Հասան 2-րդը, որն իր տոհմածառը հասցնում է մինչև Մուհամմադ մարգարեին, սահմանադրությամբ համարվում է «ուղղահավատների կառավարիչ»։
Ազգային իդենտիֆիկացիայի կարիքը, որն հատկապես աճել է անկախ պետությունների ձևավորմամբ, «մուսուլմանական աշխարհում» դարձել է ազգային ավանդույթների վերածնման ահեղ շարժառիթ. նացիոնալիստները դիմեցին իսլամին որպես ազգային արժեքների աղբյուրներից մեկի։ Այսպես, ժամանակակից արաբ գաղափարախոս Սալահ Բիտարայի խոսքերով «յուրաքանչյուր քաղաքակրթության ետևում կանգնած է կրոնը», մեկ այլ արաբ նացիոնալիստ՝ Վալիդ Նուզումին, պնդում է, որ արաբական նացիոնալիզմն ընդհանրապես աշխարհիկ բնույթ չի կրում, իսկ ժամանակակից հայտնի մարոկկացի մտածող Մուհամմադ Ազիզ Լահբաբին գըրում է. «Մուսուլմանն իր կրոնի միջոցով ապրում է իր հայրենիքում՝ հարազատ հողում, այդպիսով ջնջվում են նրա հավատքի և նացիոնալիզմի միջև եղած սահմանները»։
Որոշ գաղափարախոսներ՝ կորցրած իրենց արևմտյան կապիտալիստական ուղով արագ առաջընթաց ապրելու իրենց հույսը և միևնույն ժամանակ անկարող իսկապես սոցիալիստական այլընտրանք, հետաքրքրություն են ցուցաբերում իսլամի սոցիալական ասպեկտներին՝ սոցիալքաղաքական կառուցվածքի իդեալական ձևեր փնտրելով։ Իսլամական դրույթների օգնությամբ նրանք մտադիր են բուրժուազիական նացիոնալիստների մի մասին, որոնք չունեն իրենց «ազգային զարգացման փիլիսոփայությունը», տալ հասարակության սոցիալական վերակառուցման տեսական պլատֆորմ։ «Բոլոր ազգային գաղափարախոսությունները պետք է նկատի ունենան, նշում է Մ. Ա. Լահբաբին, որ հենվելով իսլամի դրույթներին, նրանք չգտան ստեղծագործ ազգային ուժեր, որոնք կկարողանային ուղղել դեպի արագ զարգացման ուղին»։
Իսլամի և նացիոնալիզմի միջև հարաբերություների տեսակետից գոյություն ունեն մուսուլմանական մտքի 2 հիմնական ուղղություն. առաջինը իսլամի ամբողջովին մեկուսացման համար կողմնորոշումն է, երկրորդը՝ նրա սինթեզը նացիոնալիզմի հետ։
Նացիոնալիզմում նաև նկատվում է ինչպես իսլամին հակադրվելու տենդենցը («մաքուր» աշխարհիկ նացիոնալիզմ), այնպես էլ նրա հետ սինթեզվելու տենդենցը։
«Մաքուր» աշխարհիկ նացիոնալիզմի հետևորդների համար ղեկավարող սկզբունքը շարադըրված է կարգախոսում. «կրոնը յուրաքանչյուրի անձնական գործն է. հայրենիքն ազգը բոլորի համար են»։ Սինթեզի կողմնակից նացիոնալիստները դիմում են իսլամին՝ խոստովանելով նրա կարևոր ֆունկցիոնալ դերը որպես արդյունավետ համակարգ, որն ի վիճակի է հեշտացնել իրենց՝ որոշ քաղաքական և սոցիալական նպատակների հասնելը։ Եվ այս և այն դեպքում առաջին տեղում ազգային իդեալն է։ Բայց որպես մուսուլմաններ՝ սինթեզի կողմնակից նացիոնալիստները իսլամի բարոյաէթիկական, և հաճախ նաև արաբաիսլամական մշակույթը համարում են նացիոնալիստական ուսմունքի սահմանափակող մաս։
Անկախություն ձեռք բերելուց հետո առաջին տասնամյակներում պանիսլամիստական գաղափարները քաղաքական պայքարի վրա նշանակալի ազդեցություն չունեցան։ 1970-ական թվականների սկզբին մի շարք երկրներում նկատվում էր հին տեսակի նացիոնալիզմի կրիզիս՝ առաջացած նրա իդելաներից և ծրագրերից հիասթափության պատճառով։ Մտավորականության գիտակցության մեջ, հատկապես նրա երիտասարդ սերնդի, առաջացել է որոշակի «գաղափարախոսական վակուուոմ»։ Իսլամի ավանդական տարածման մի շարք երկրների՝ առաջին հերթին արաբական, ձախ ուժերի մասնատվածության պայմաններում այն լրացվում է պանիսլամիզմի գաղափարներով։ Հենց մուսուլմանական գաղափարախոսների խոսքերով, արբական նացիոնալիզմն իսլամականացվում է։
Տես նաև խմբագրել
Աղբյուրներ խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Bissenove (February 2004). "Ottomanism, PanIslamism, and the Caliphate; Discourse at the Turn of the 20th Century". BARQIYYA 9 (1) (American University in Cairo: The Middle East Studies Program). Retrieved April 26, 2013.