Վիքիպեդիա:Այսօր պատմության մեջ/Սեպտեմբեր

Սեպտեմբեր ամսվա օրերը
Սեպտեմբերի 1 Գիտելիքների օր — ուսումնական տարվա առաջին օրը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ 570 թ. - Կնքվում է հայ-բյուզանդական դաշինքը։ 1387 թ. - Լենկթեմուրի զորքը պաշարում է և գրավում Վանի բերդը։ 1557 թ. - մահացել է Ժակ Կարտիեն, ֆրանսիացի ծովագնաց, ճանապարհորդ (ծնվ. 1491 թ.)։ 1715 թ. - մահացել է Լյուդովիկոս XIV-ը, Ֆրանսիայի և Նավարայի թագավոր 1643 թ. մայիսի 14-ից, հայտնի է նաև որպես «Արև-Արքա», պատկանել է Բուրբոնների հարստությանը (ծնվ. 1638 թ.)։ 1889 թ. - ծնվել է Վահան Թոթովենցը, հայ գրող, արձակագիր (մահ. 1938 թ.)։ 1922 թ. - ծնվել է Հակոբ Սալախյանը, հայ գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, ԽՍՀՄ գրողների միության անդամ 1948-ից (մահ. 1969 թ.)։ 1939 թ. - Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբը։ 1997 թ. - Արցախում կայացած նախագահական ընտրություններում հաղթեց Արցախի արտգործնախարար Արկադի Ղուկասյանը։	Սեպտեմբերի 2 մ.թ.ա. 31 թ. – տեղի ունեցավ Ակցիումի ճակատամարտը։ 1945 թ. – ավարտվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։ 1945 թ. – Վիետնամն իրեն հայտարարեց անկախ հանրապետություն։ 1969 թ. – առաջին անգամ օգտագործվեց համացանցը, Լոս Անջելեսի կալիֆոռնյան համալսարանում իրար միացվեցին մի քանի համակարգիչ։ 1973 թ. – մահացել է Ջոն Ռոնալդ Ռուել Թոլքինը, անգլիացի նշանավոր գրող և բանասեր, Օքսֆորդի համալսարանի պրոֆեսոր, «Մատանիների տիրակալը» երկերի հեղինակը (ծն. 1892 թ.)։ 1989 թ. – ծնվել է Ալեշանդրե Պատոն, բրազիլացի ֆուտբոլիստ։ 1991 թ. – Արցախի Հանրապետությունն անկախացավ ԽՍՀՄ-ից։ 1997 թ. – մահացել է Վիկտոր Ֆրանկլը, ավստրիացի հոգեբույժ, հոգեբան, նևրոլոգ, լոգոթերապիայի հիմնադիրը (ծն. 1905 թ.)։ 2008 թ. – թողարկվեց Գուգլ Քրոմ դիտարկիչը։
Սեպտեմբերի 3 301 թ. – ըստ ավանդության հիմնադրվեց Սան Մարինո պետությունը, Եվրոպայի ամենահին պետությունը։ 863 թ. – տեղի ունեցավ Լալակաոնի ճակատամարտը։ 1658 թ. – մահացել է Օլիվեր Կրոմվելը, Անգլիական հեղափոխության առաջնորդ, նշանավոր զորավար և պետական գործիչ (ծն. 1599 թ.)։ 1952 թ. – ծնվել է Հակոբ Մովսեսը, հայ բանաստեղծ, թարգմանիչ։ 1953 թ. – ուժի մեջ մտավ Եվրոպայի Խորհրդի կողմից կազմված Մարդու իրավունքների Եվրոպական կոնվենցիան։ 1967 թ. – ծնվել է Տարոն Աճեմօղլուն, թուրքահայ նշանավոր տնտեսագետ։ 1947 թ. – ծնվել է Լևոն Իշտոյանը, հայ ճանաչված ֆուտբոլիստ։ 1983 թ. – ծնվել է Գաբրիել Սարգսյանը, հայ ճանաչված շախմատիստ, գրոսմայստեր։ 1996 թ. – ԱՄՆ-ն Իրաքում իրագործեց «Հարված անապատում» ռազմական գործողությունը։	Սեպտեմբերի 4 Ժորժ Սիմենոն, 1963 թ. լուսանկար 1768 թ. – ծնվել է Ֆրանսուա-Ռընե դը Շատոբրիանը, ֆրանսիացի դասական գրող, դիվանագետ, ռոմանտիզմի նախակարապետ ֆրանսիական գրականության մեջ (մահ. 1848 թ.)։ 1781 թ. – ԱՄՆ Կալիֆոռնիա նահանգում հիմնադրվեց Լոս Անջելես քաղաքը։ 1888 թ. – ամերիկացի բիզնեսմեն և գյուտարար Ջորջ Իստմենը ստեղծեց Կոդակ ընկերությունը։ 1907 թ. – մահացել է Էդվարդ Գրիգը, նորվեգացի նշանավոր երգահան, երաժշտական գործիչ և խմբավար (ծն. 1843 թ.)։ 1946 թ. – մահացել է Արշակ Բուրջալյանը, հայ ռեժիսոր, դերասան (ծն. 1879 թ.)։ 1975 թ. – առաջին անգամ եթեր հեռարձակվեց «Ի՞նչ, որտե՞ղ, ե՞րբ» ինտելեկտուալ հաղորդումը։ 1989 թ. – մահացել է Ժորժ Սիմենոնը՝ բելգիացի գրող, դետեկտիվ-հոգեբանական ժանրի նշանավոր ստեղծագործողներից մեկը (ծն. 1903 թ.)։ 1998 թ. – ստեղծվեց Գուգլ ընկերությունը։
Սեպտեմբերի 5 Վոյաջեր-1 1857 թ. – մահացել է Օգյուստ Կոնտը, ֆրանսիացի նշանավոր փիլիսոփա և սոցիոլոգ, պոզիտիվիզմի նախահայր (ծն. 1798 թ.)։ 1905 թ. – ավարտվեց ռուս-ճապոնական պատերազմը։ 1914 թ. – Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Ֆրանսիայում Մառնա գետի մոտ տեղ ունեցավ պատմության ամենամեծ ճակատամարտերից մեկը, երկու կողմերից ճակատամարտին մասնակցում էին մոտ 2 միլիոն զինվոր, այն տևեց 7 օր։ 1948 թ. – ծնվել է Սոս Պետրոսյանը, հայ կրկեսային ճանաչված գործիչ։ 1963 թ. – ծնվել է Աննա Էլբակյանը, թատրոնի և կինոյի հայ դերասանուհի, թատերական ռեժիսոր, Հայաստանի վաստակավոր արտիստ։ 1972 թ. – Մյունխենում տեղի ունեցող օլիմպիական խաղերի ժամանակ տեղի ունեցած ահաբեկչական գործողության հետևանքով զոհվեց Իսրայելի հավաքականի 11 անդամ և գերմանացի մեկ ոստիկան։ 1977 թ. – ՆԱՍԱ-ն տիեզերք ուղարկեց Վոյաջեր-1 միջմոլորակային կայանը, որը մինչ օրս տիեզերքում է։ 1997 թ. – մահացել է Մայր Թերեզան, կաթոլիկ միանձնուհի, աշխարհահռչակ բարեգործ, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր (ծն. 1910 թ.)։	Սեպտեմբերի 6 Լուչիանո Պավարոտի 394 թ. – Ֆրիգիդ գետի մոտ տեղի ունեցավ ճակատամարտ Արևմտյան Հռոմեական կայսրության և Արևելյան Հռոմեական կայսրության միջև։ 1522 թ. – «Վիկտորիա» նավը վերադարձավ Եվրոպա, ավարտելով աշխարհում առաջին շուրջերկրյա ճանապարհորդությունը։ 1831 թ. – մահացել է Խորեն Գալֆայանը, հայ բանաստեղծ, դրամատուրգ (ծն. 1892 թ.)։ 1952 թ. – Ժնևում ստորագրվեց հեղինակային իրավունքի մասին հռչակագիր։ 1955 թ. – Ստամբուլում տեղի ունեցան տեղի հունական համայնքի բնակչության ջարդեր։ 1957 թ. – ծնվել է Վահան Ամատունին, հայ լրագրող, լուսանկարիչ։ 1964 թ. – ծնվել է Ալեքսանդր Պոդշիվալովը, ռուս ճանաչված ֆուտբոլիստ, դարպասապահ, խաղացել է «Արարատի» կազմում։ 2007 թ. – մահացել է Լուչիանո Պավարոտին, իտալացի աշխարհահռչակ օպերային երգիչ, տենոր (ծն. 1935 թ.)։
Սեպտեմբերի 7 Հայկական դրամի նշան 1783 թ. – մահացել է Լեոնարդ Էյլերը, շվեյցարացի հայտնի մաթեմատիկոս (ծն. 1707 թ.): 1812 թ. – տեղի ունեցավ Բորոդինոյի ճակատամարտը։ 1822 թ. – Բրազիլիան անկախացավ Պորտուգալիայից։ 1890 թ. – ծնվել է Ալեքսանդր Կուպրինը, ռուս նշանավոր գրող (մահ. 1938 թ.)։ 1909 թ. – ծնվել է Էլիա Կազանը, ծագումով հույն, թատրոնի և կինոյի ամերիկացի նշանավոր ռեժիսոր, սցենարիստ և պրոդյուսեր, Օսկարի եռակի և Ոսկե Գլոբուսի քառակի դափնեկիր (մահ. 2003 թ.)։ 1925 թ. – ծնվել է Աղասի Այվազյանը, հայ արձակագիր, դրամատուրգ, հրապարակախոս, սցենարիստ, ռեժիսոր, խմբագիր և գեղանկարիչ (մահ. 2001 թ.)։ 1995 թ. – ստեղծվեց Հայկական դրամի նշանը։ 2004 թ. – ստեղծվեց Վիքիպահեստ նախագիծը։ 2011 թ. – Յարոսլավլից Մինսկ թռչող ՅԱԿ-42Դ մակնիշի ինքնաթիռը, որը տեղափոխում էր Յարոսլավլի «Լոկոմոտիվ» տափօղակով հոկեյի թիմը, վթարի ենթարկվեց, ինչի հետևանքով մահացավ 44 մարդ։	Սեպտեմբերի 8 Աշխարհում նշվում է Գրագիտության միջազգային օրը: Դավթի արձանը 1380 թ. – Կուլիկովոյի ճակատամարտում ռուսները ջախջախիչ պարտության մատնեցին Ոսկե հորդայի զորքերին: 1504 թ. – Ֆլորենցիայում Միքելանջելոն հանրությանը ներկայացրեց իր նշանավոր Դավիթ արձանը: 1636 թ. – ԱՄՆ Մասաչուսեթս նահանգի Քեմբրիջ քաղաքում հիմնադրվեց Հարվարդի համալսարանը: 1701 թ. – Կոստանդնուպոլսում հիմնադրվեց Մխիթարյան միաբանությունը: 1841 թ. – ծնվել է Անտոնին Դվորժակը, նշանավոր չեխ երգահան (մահ. 1904 թ.): 1889 թ. – ծնվել է Ալեքսանդր Ալեքսանդրյանը, հայ կոմպոզիտոր, երաժիշտ (մահ. 1970 թ.): 1900 թ. – Տեխասի Գալվեստոն քաղաքում տեղի ունեցած հզոր փոթորիկի հետևանքով մահացավ մոտ 8000 մարդ: 1930 թ. – սքոչի առաջին փորձնական նմուշը Չիկագոյում ուղարկվեց գնորդին: 1991 թ. – Մակեդոնիան անկախացավ Հարավսլավիայի Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հանրապետությունից:
Սեպտեմբերի 9 կարդինալ Ռիշելիե, Ֆ. դե Շամպանի 1640 թ. դիմանկար 9 թ. – տեղի ունեցավ Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտը, որը տևեց 2 օր։ 1585 թ. – ծնվել է կարդինալ Ռիշելյոն, ֆրանսիացի նշանավոր պետական գործիչ, գրող (մահ. 1642 թ.)։ 1828 թ. – ծնվել է Լև Տոլստոյը, ռուս ճանաչված գրող, հրապարակախոս, լուսավորական (մահ. 1910 թ.)։ 1850 թ. – Կալիֆորնիան դարձավ ԱՄՆ-ի 31-րդ նահանգը։ 1885 թ. – մահացել է Նիկողայոս Թաշչյանը, հայ կոմպոզիտոր, երաժշտագետ, մանկավարժ (ծն. 1841 թ.)։ 1922 թ. – Հույն-թուրքական պատերազմների ժամանակ թուրքական զորքերը Զմյուռնիայում իրականացրին հայ և հույն խաղաղ ժողովրդի կոտորած։ 1942 թ. – ծնվել է Ռաֆայել Քոթանջյանը, թատրոնի և կինոյի հայ նշանավոր դերասան (մահ. 2022 թ.)։ 1976 թ. – մահացել է Մաո Ցզե Դունը, չինացի պետական և քաղաքական գործիչ (ծն. 1893 թ.)։ 1991 թ. – Տաջիկստանը անկախացավ ԽՍՀՄ-ից։	Սեպտեմբերի 10 Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպության դրոշը 1839 թ. – Մոսկվայում սկսվեց Ռուս-ֆրանսիական պատերազմի հիշատակին նվիրված Սուրբ Քրիստոս Ամենափրկիչ մայր տաճարի շինարարական աշխատանքները։ 1871 թ. – ծնվել է Արմեն Արմենյանը, հայ դերասան, ռեժիսոր, ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ (մահ. 1965 թ.)։ 1883 թ. – ծնվել է Ներսես Ակինյանը, հայ բանասեր, ձեռագրագետ, պատմաբան, մանկավարժ, Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության անդամ, Վիեննայի համալսարանի փիլիսոփայության պատվավոր դոկտոր։ 1919 թ. – Ֆրանսիայի Սեն-Ժերմենյան պալատում Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքներով Անտանտի երկրների և Ավստրիայի միջև կնքվեց խաղաղության պայմանագիր։ 1956 թ. – ծնվել է Արման Կիրակոսյանը, հայ քաղաքական գործիչ, դիվանագետ, պատմաբան, հայտնի պատմաբան Ջոն Կիրակոսյանի որդին (մահ. 2019 թ.)։ 1960 թ. – Իտալիայում տեղի ունեցած 18-րդ Օլիմպիական խաղերի ժամանակ եթովպացի դեռևս անհայտ մարզիկ Աբեբե Բիքիլան դարձավ մարաթոնյան վազքի օլիմպիական չեմպիոն։ 1960 թ. – Բաղդադում տեղի ունեցած միջազգային կոնֆերանսում ստեղծվեց Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպությունը։ 1994 թ. – տեղի ունեցավ «Փախուստ Շոուշենկից» ֆիլմի պրեմիերան, այն 250 լավագույն ֆիլմեր IMDb-ի վարկածով և ԿինոՊոիսկ կայքի լավագույն ֆիլմերի ցանկում գտնվում է 1-ին տեղում։
Սեպտեմբերի 11 Ֆրանց Բեկենբաուեր, 1974 թ. լուսանկար 9 թ. – Տևտոբուրգյան անտառի ճակատամարտի ավարտը, որտեղ Հռոմեական կայսրությունը գերմանական ցեղերից կրեց ջախջախիչ պարտություն և կորցրեց 3 լեգեոն: 1875 թ. – ծնվել է Ինտրան, հայ բանաստեղծ, գրող, նկարիչ և ուսուցիչ, Հայոց Ցեղասպանության զոհ (մահ. 1921 թ.): 1922 թ. – Երևանում վավերացվեց Կարսի պայմանագիրը: 1945 թ. – ծնվել է Ֆրանց Բեկենբաուերը, գերմանացի նշանավոր ֆուտբոլիստ, մարզիչ, աշխարհի (1974) և Եվրոպայի (1972) չեմպիոն։ 1971 թ. – մահացել է Նիկիտա Խրուշչովը, ԽՄԿԿ առաջին քարտուղար 1953-1964 թթ., ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի նախագահ 1958-1964 թթ., Խորհրդային Միության հերոս, Սոցիալիստական աշխատանքի եռակի հերոս (ծնվ. 1894 թ.): 1965 թ. – ծնվել է Բաշար ալ-Ասադը, Սիրիայի 10-րդ և ներկայիս նախագահը: 2001 թ. – ահաբեկչական գործողության արդյունքում կործանվել է ԱՄՆ-ի Նյու Յորք քաղաքի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի զույգ բարձրահարկ շենքերը:	Սեպտեմբերի 12 Բենիտո Մուսոլինի մ.թ.ա. 490 թ. – տեղի ունեցավ Մարաթոնի ճակատամարտը։ 1683 թ. – Վիեննայում տեղի ունեցած ճակատամարտում քրիստոնյաները հաղթեցին Օսմանյան Կայսրությանը։ 1934 թ. – Լատվիան, Լիտվան և Էստոնիան Ժնևում սրոտրագրված պայմանագրի համաձայն ձևավորեցին քաղաքական դաշինք, որն անվանվեց Բալթյան Անտանտ։ 1943 թ. - Բենիտո Մուսոլինին ազատ արձակվեց կալանքից։ 1959 թ. – տիեզերք բաց թողնվեց «Լունա-2» միջտիեզերական կայանը, այն լուսնի մակերևույթ հասած առաջին կայանն է։ 1959 թ. – ծնվել է Սոս Հայրապետյանը, հայ մարզիկ, մարզիչ, մականախաղի վարպետ, ԽՍՀՄ բազմակի չեմպիոն, եվրոպական և օլիմպիական խաղերի մրցանակակիր։ 2012 թ. – ԱՄՆ-ի Կալիֆորնիա նահանգի Սան Ֆրանցիսկո քաղաքում պաշտոնապես ներկայացվեց IPhone 5-ը։
Սեպտեմբերի 13 Սուպեր Մարիո Բրադըրս խաղի տարբերանշանը 533 թ. – Դեցիմի ճակատամարտում Բելիսարիոսը Վանդալներից գրավեց Կարթագենը։ 1592 թ. – մահացել է Միշել դը Մոնտենը, ֆրանսիացի քաղաքական գործիչ, փիլիսոփա, էսսեիզմի հիմնադիր (ծն. 1533 թ.)։ 1819 թ. – ծնվել է Կլարա Շումանը, գերմանացի դաշնակահարուհի և կոմպոզիտոր, Ռոբերտ Շումանի կինը (մահ. 1986 թ.)։ 1874 թ. – ծնվել է Առնոլդ Շյոնբերգը, ավստրիացի կոմպոզիտոր, երաժշտական տեսաբան, գրող, նկարիչ, գյուտարար (մահ. 1951 թ.)։ 1914 թ. – ծնվել է Արմեն Զարյանը՝ Հայաստանի Հանրապետության վաստակավոր ճարտարապետ, Կոստան Զարյանի որդին (մահ. 1994 թ.)։ 1922 թ. – սկսվեց Սմիռնայի մեծ հրդեհը։ 1956 թ. – IBM ընկերությունը թողարկեց առաջին կոշտ սկավառակը։ 1985 թ. – թողարկվեց Սուպեր Մարիո Բրադըրս համակարգչային խաղը։ 1996 թ. – մահացել է Թուփաք Շակուրը, ամերիկացի ռեփ երգիչ և կինոդերասան (ծն. 1971 թ.)։	Սեպտեմբերի 14 Դանթե Ալիգիերիի դիմանկար 1321 թ. – մահացել է Դանթե Ալիգիերին, իտալացի հռչակավոր բանաստեղծ, «Աստվածային կատակերգություն» պոեմի հեղինակը (ծն. 1265 թ.)։ 1829 թ. – Ադրիանապոլիսում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքվեց խաղաղության պայմանագիր, որով ավարտվեց 1828-1829 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմը։ 1862 թ. – ծնվել է Մովսես Սիլիկյանը, ռուսական և հայկական բանակների ռազմական գործիչ, ազգային հերոս, Ռուսաստանի բանակի գեներալ-մայոր, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության բանակի գեներալ-լեյտենանտ (մահ. 1937 թ.)։ 1867 թ. – լույս տեսավ Կարլ Մարքսի «Կապիտալ» աշխատության առաջին հատորը։ 1909 թ. – ծնվել է Սերգո Պայազատը, հայ բանաստեղծ, արձակագիր, դրամատուրգ, թարգմանիչ (մահ. 1971 թ.)։ 1919 թ. – ծնվել է Աբիգ Ավագյանը, հայ գրող, արձակագիր (մահ. 1983 թ.)։ 1939 թ. – մահացել է Արմենակ Շահմուրադյանը, հայ օպերային երգիչ, տենոր, հայ ազգային երգարվեստի վաստակաշատ գործիչ (ծն. 1878 թ.)։ 1994 թ. – տեղի ունեցավ «Լեոն» ֆիլմի պրեմիերան։ 2008 թ. – Մոսկվայից Պերմ թռչող Բոինգ 737 ինքնաթիռ վթարի ենթարկվեց, մահացան ինքնաթիռում գտնվող բոլոր 88 մարդիկ։
Սեպտեմբերի 15 Ջեյմս Ֆենիմոր Կուպեր 1254 թ. — ծնվել է Մարկո Պոլոն, իտալացի աշխարհահռչակ ճանապարհորդ, նաև վաճառական, Ասիայի նշանավոր հետազոտողներից մեկը (մահ. 1324 թ.)։ 1789 թ. — ծնվել է Ֆենիմոր Կուպերը, ամերիկացի վիպասան, արկածային գրականության դասական գրող («Լրտեսը», «Վերջին մոհիկանը», «Գազանորսը», մահ. 1851 թ.)։ 1821 թ. — Կոստա Ռիկայի, Սալվադորի, Գվատեմալայի, Հոնդուրասի և Նիկարագուայի անկախության օրը։ 1890 թ. — ծնվել է Ագաթա Քրիստին, անգլիացի գրող, դետեկտիվ ժանրի ամենահայտնի գրողներից մեկը (մահ. 1976 թ.)։ 1899 թ. — ծնվել է Այծեմնիկ Ուրարտուն, հայ քանդակագործ (մահ. 1974 թ.)։ 1918 թ. — Բաքուն գրաված թուրք հրոսակները կոտորեցին Բաքվում բնակվող ավելի քան 30 հազար հայ։ 1954 թ. — ծնվել է Հրանտ Դինքը, պոլսահայ նշանավոր լրագրող, Թուրքիայում հայերեն և թուրքերեն տպագրվող միակ ամսաթերթի՝ «Ակոսի» գլխավոր խմբագիր (սպանվել է 2007 թ.)։ 1971 թ. — ստեղծվեց Գրինփիս ընկերությունը։ 1997 թ. — սկսեց աշխատել Google որոնողական համակարգը։ 2007 թ. — Պերուի Կարանկաս գյուղի մոտ երկնաքար ընկավ։	Սեպտեմբերի 16 Ջեներալ Մոթորս ընկերության լոգոտիպ 1810 թ. – Մեքսիկան անկախացավ Իսպանիայից։ 1822 թ. – ծնվել է Ծերենցը, հայ գրող և հրապարակախոս (մահ. 1888 թ.)։ 1908 թ. – ստեղծվեց Ջեներալ Մոթորս ամերիկյան ավտոմոբիլային միջազգային ընկերությունը։ 1931 թ. – ծնվել է Արտաշես Քալանթարյանը, հայ արձակագիր, դրամատուրգ, թարգմանիչ, հրապարակախոս, լրագրող, երգիծաբան։ 1970 թ. – ստեղծվեց Սև սեպտեմբեր պաղեստինյան կազմակերպությունը։ 1976 թ. – ուղևորներով տրոլեյբուսը ընկավ Երևանյան լիճը, լողորդ Շավարշ Կարապետյանը փրկեց 20 ուղևորների հանելով նրանց ջրից։ 1977 թ. – մահացել է Մարիա Կալասը, ազգությամբ հույն, ամերիկյան հանրահայտ օպերային երգչուհի (ծն. 1923 թ.)։ 1978 թ. – Իրանում տեղի ունեցած երկրաշարժի հետևանքով մահացավ մոտ 15 000 մարդ։ 1996 թ. – հայտարարվել է Օզոնային շերտի պահպանման միջազգային օր։
Սեպտեմբերի 17 «Մայր Հայաստան» արձան 1630 թ. – հիմնադրվեց Մասաչուսեթս նահանգի կենտրոն Բոստոն քաղաքը։ 1787 թ. – ԱՄՆ-ն ընդունեց իր սահմանադրությունը, որը համարվում է առաջին ժամանակակից սահմանադրությունը։ 1857 թ. – ծնվել է Կոնստանտին Ցիոլկովսկին, ռուս նշանավոր գիտնական, համարվում է հրթիռների և տիեզերագնացության հայրերից մեկը (մահ. 1935 թ.)։ 1908 թ. – ծնվել է Ռաֆայել Իսրայելյանը, հայ ճանաչված ճարտարապետ («Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիր», «Մայր Հայաստան» արձանը «Հաղթանակ» զբոսայգում, մահ. 1973 թ.)։ 1917 թ. – ծնվել է Յուրի Լյուբիմովը, ռուս նշանավոր ռեժիսոր, դերասան, Տագանկայի թատրոնի հիմնադիր, ռուսական թատրոնի նշանավոր գործիչներից մեկը (մահ. 2014 թ.)։ 1964 թ. – մահացել է Ցոլակ Ամերիկյանը, թատրոնի և կինոյի հայ դերասան, ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ (ծն. 1887 թ.)։ 1988 թ. – Սեուլում մեկնարկեցին Ամառային XXIV Օլիմպիական խաղերը։ 1992 թ. – Միավորված ազգերի կազմակերպության և Հայաստանի միջև Նյու Յորքում պայմանագիր ստորագրվեց։ 1994 թ. – մահացել է Կարլ Փոփերը, ավստրիացի և բրիտանացի փիլիսոփա ու սոցիոլոգ (ծն. 1902 թ.)։	Սեպտեմբերի 18 Հայկական Լեգեոն 1810 թ. – Չիլին անկախացավ Իսպանիայից։ 1851 թ. – ստեղծվեց Նյու Յորք Թայմս ամերիկյան օրաթերթը։ 1895 թ. - հնչակյանները Կոստանդնուպոլսի Բաբը Ալի (Բարձր դուռ) հրապարակում կազմակերպեցին խաղաղ ցույց՝ նպատակ ունենալով թուրքական կառավարությանը հարկադրել կենսագործելու «մայիսյան բարենորոգումները», սակայն թուրքական ոստիկանությունը, զորքը և մահակներով զինված խուժանը հարձակվել են ցուցարարների վրա․ կոտորելով մոտ 2000 հայ։ 1895 թ. – ծնվել է Գրիգոր-Պետրոս Աղաջանյանը, Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու հայազգի գործիչ, կուրիալ կարդինալ, Հայ Կաթողիկե եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք (մահ. 1971 թ.)։ 1905 թ. – ծնվել է Գրետա Գարբոն, շվեդ հայտնի դերասանուհի (մահ. 1990 թ.)։ 1918 թ. – Ֆրանս-Հայկական համաձայնագրի հիման վրա ստեղծված Հայկական Լեգեոնը Պաղեստինում Ֆրանսիական բանակի կազմում մասնակցեց իր առաջին ճակատամարտին։ 1961 թ. – ծնվել է Բերնար Վերբերը, ֆրանսիացի գիտաֆանտաստիկ ժանրի գրող, փիլիսոփա։ 1976 թ. – ծնվել է Ռոնալդոն, բրազիլացի ճանաչված ֆուտբոլիստ։
Սեպտեմբերի 19 Երվանդ Օտյան 1618 թ. – սկսվեցին Պլզենի ճակատամարտերը, Երեսնամյա պատերազմի նշանավոր ռազմական բախումներից մեկը։ 1869 թ. – ծնվել է Երվանդ Օտյանը, արևմտահայ գրող-երգիծաբան (մահ. 1926 թ.)։ 1888 թ. – Բելգիայի Սպա քաղաքում անցկացվեց առաջին գեղեցկության մրցույթը։ 1893 թ. – Նոր Զելանդիայում առաջին անգամ կանայք ընտրելու իրավունք ստացան։ 1926 թ. – Իտալիայի Միլան քաղաքում բացվեց Ջուզեպե Մեացայի անվան Սան Սիրո մարզադաշտը։ 1974 թ. – ծնվել է Կարինա Ազնավուրյանը, ռուսահայ սուսերամարտիկ, Օլիմպիական խաղերի չեմպիոն։ 1985 թ. – Մեքսիկայում տեղի ունեցած ուժեղ երկրաշարժի հետևանքով մահացավ մոտ 10000 մարդ, վնասվածքներ ստացան մոտ 30000 մարդ։ 1993 թ. – մահացել է Վիլյամ Գոլդինգը, անգլիացի գրող, գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր (ծն. 1911 թ.)։ 2006 թ. – Թաիլանդում ռազմական հեղաշրջում իրականացվեց։	Սեպտեմբերի 20 Մատենադարանի նոր մասնաշենքը 1187 թ. – Սալահ ադ Դինը սկսեց Երուսաղեմի պաշարումը, ինչը առիթ հանդիսացավ երրորդ խաչակրաց արշավանքների սկիզբ։ 1910 թ. – ծնվել է Քրիստափոր Թափալցյանը, հայ արձակագիր (մահ. 1967 թ.)։ 1918 թ. – գնդակահարվեցին Բաքվի 26 կոմիսարները։ 1946 թ. – տեղի ունեցավ առաջին Կաննի կինոփառատոնը։ 1957 թ. – մահացել է Յան Սիբելիուսը, ֆինն նշանավոր կոմպոզիտոր, ջութակահար և դիրիժոր (ծն. 1865 թ.)։ 1969 թ. – ծնվել է Նարեկ Ավետիսյանը, հայ նկարիչ։ 1990 թ. – Հարավային Օսիան առանձնացավ Վրաստանից։ 2008 թ. – Պակիստանի մայրաքաղաք Իսլամաբադում գտնվող Մարիոտ հյուրանոցում տեղի ունեցած ահաբեկչական գործողության պայթյունի հետևանքով մահացավ 54 մարդ, 266-ը ստացան տարբեր աստիճանի վնասվածքներ։ 2011 թ. – Երևանում տեղի ունեցավ Մատենադարանի նոր մասնաշենքի բացումը (ճարտ. Արթուր Մեսչյան)։
Սեպտեմբերի 21 Հայաստանի Հանրապետության զինանշան 19 թ. – մահացել է Վերգիլիոսը, Հին Հռոմի մեծագույն բանաստեղծներից մեկը (ծն. մ.թ.ա. 70 թ.)։ 1791 թ. – ծնվել է Իշտվան Սեչենյին, հունգարացի քաղաքական գործիչ, գրող, տնտեսագետ (մահ. 1860 թ.)։ 1860 թ. – մահացել է Արթուր Շոպենհաուերը, գերմանացի փիլիսոփա, գրող (ծն. 1788 թ.)։ 1921 թ. – Գերմանիայում Օպպաու քաղաքի BASF ընկերության քիմիական գործարանում տեղի ունեցած պայթյունի հետևանքով մահացավ 561 մարդ, ավելի քան 1500 հոգի վիրավորվեցին։ 1943 թ. – ծնվել է Լարիսա Ալավերդյանը, հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ։ 1947 թ. – ծնվել է Սթիվեն Քինգը, սարսափ ֆանտաստիկ և դրամայի ժանրերի ամերիկացի գրող։ 1953 թ. – տեղի ունեցավ առաջին Սան Սեբաստիանի կինոփառատոնը։ 1991 թ. – Հայաստանը անկախացավ ԽՍՀՄ-ից և այս օրը Հայաստանում նշվում է որպես անկախության տոն։ 2004 թ. – սկսվեց աշխարհի ամենաբարձր աշտարակի՝ Բուրջ Խալիֆայի շինարարությունը, որի բարձրությունը կազմում է 828 մետր։	Սեպտեմբերի 22 Մայքլ Ֆարադեյ մ.թ.ա. 68 թ. – տեղի ունեցավ Արածանիի ճակատամարտը։ 1791 թ. – ծնվել է Մայքլ Ֆարադեյը, անգլիացի նշանավոր ֆիզիկոս և քիմիկոս (մահ. 1867 թ.)։ 1908 թ. – Բուլղարիան անկախացավ Օսմանյան կայսրությունից։ 1939 թ. – Բելառուսի Բրեստ քաղաքում տեղի ունեցավ խորհրդային և գերմանական զորքերի համատեղ ռազմական շքերթ։ 1958 թ. – ծնվել է Անդրեա Բոչելլին, իտալացի աշխարհահռչակ երգիչ, տենոր։ 1960 թ. – մահացել է Արմեն Գուլակյանը, հայ դերասան, ռեժիսոր, դրամատուրգ, թատերական գործիչ, ՀԽՍՀ ժողովրդական արտիստ (ծն. 1899 թ.)։ 1964 թ. – ծնվել է Վահրամ Սահակյանը, հայ գրող, բանաստեղծ, թատերագիր, դերասան։ 1964 թ. – մահացել է Ամինե Ավդալը, հայաստանցի քուրդ բանաստեղծ, արձակագիր (ծն. 1906 թ.)։ 2000 թ. – սկսած այս օրը աշխարհի շատ երկրներում անցկացվում է առանց ավտոմեքենաների օր։
Սեպտեմբերի 23 Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ մայր տաճար 1846 թ. – հայտնաբերվեց Նեպտուն մոլորակը։ 1889 թ. – հիմնադրվեց Նինթենդո ընկերությունը։ 1920 թ. – Թուրքիան առանց պատերազմ հայտարարելու հարձակվեց Հայաստանի վրա։ 1920 թ. – ծնվել է Ալեքսանդր Հարությունյանը, հայ մեծանուն կոմպոզիտոր և դաշնակահար (մահ. 2012 թ.)։ 1939 թ. – ավստրիացի մեծանուն հոգեբան Զիգմունդ Ֆրոյդը Լոնդոնյան իր բնակարանում էֆթանազիա կատարեց։ 1970 թ. – ստեղծվեց Կանանց թենիսի ասոցիացիան։ 1973 թ. – մահացել է Պաբլո Ներուդան, չիլիացի բանաստեղծ, դիվանագետ և քաղաքական գործիչ (ծն. 1904 թ.)։ 1997 թ. – պաշտոնապես ներկայացվեց Յանդեքս որոնողական համակարգը։ 2001 թ. – ավարտվեց Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ մայր տաճարի կառուցումը։ 2002 թ. – սկսվեց Բրիգադա սերիալի ցուցադրությունը։	Սեպտեմբերի 24 Կոնստանտին Արցեուլով 622 թ. – իսլամական երկրներում նշում են Մուհամմադի Մեքքայից Մեդինա տեղափոխվելու օրը՝ Հիջրա։ 1852 թ. – տեղի ունեցավ դիրիժաբլով առաջին թռիչքը։ 1896 թ. – ծնվել է Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդը, ամերիկացի նշանավոր գրող (մահ. 1940 թ.)։ 1916 թ. – Հովհաննես Այվազովսկու թոռ օդաչու Կոնստանտին Արցեուլովը պատմության մեջ առաջին անգամ ինքնաթիռով ոլորապտույտ կատարեց։ 1940 թ. – ծնվել է Արիկ Ալեքսանյանը, հայ ֆիզիկոս (մահ. 2006 թ.)։ 1941 թ. – Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ԽՍՀՄ-ը միացավ Ատլանտյան խարտիային։ 1948 թ. – ստեղծվեց Հոնդա ընկերությունը։ 1960 թ. – ԱՄՆ-ում ջուր իջեցվեց առաջին ատոմային սուզանավը՝ «USS Enterprise (CVN-65)»-ը։ 1996 թ. – Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավոր ասամբլեայում ստորագրման համար բացվեց Ատոմային փորձարկումների արգելման մասին համաձայնագիրը։
Սեպտեմբերի 25 Էրիխ Մարիա Ռեմարկ 1396 թ. – Նիկոպոլիսի ճակատամարտում թուրքերի կողմից կրած ջախջախիչ պարտությամբ ավարտվեց խաչակրաց վերջին լայնածավալ արշավանքներից մեկը։ 1493 թ. – Քրիստափոր Կոլումբոսը սկսեց իր երկրորդ ճանապարհորդությունը դեպի Ամերիկա։ 1555 թ. – ստորագրվեց Աուգսբուրգի հաշտությունը։ 1683 թ. – ծնվել է Ժան Ֆիլիպ Ռամոն, ֆրանսիացի նշանավոր երգահան (մահ. 1764 թ.)։ 1897 թ. – ծնվել է Ուիլյամ Ֆոլքները, ամերիկացի գրող, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր։ (մահ. 1764 թ.)։ 1932 թ. – ծնվել է Գլեն Գուլդը, կանադացի դաշնակահար, կոմպոզիտոր (մահ. 1982 թ.)։ 1949 թ. – ծնվել է Պեդրո Ալմոդովարը, իսպանացի ռեժիսոր, մեր օրերի նշանավոր կինոգործիչներից մեկը։ 1956 թ. – շահագործման հանձնվեց տրանսատլանտյան հեռախոսային հաղորդալարը։ 1970 թ. – մահացել է Էրիխ Մարիա Ռեմարկը, գերմանացի հանրահայտ գրող, 20-րդ դարի ամենաընթերցվող գրողներից (ծն. 1898 թ.)։	Սեպտեմբերի 26 Կոմիտաս 1580 թ. – անգլիացի ծովագնաց Ֆրենսիս Դրեյքն ավարտեց իր շուրջերկրյա ճանապարհորդությունը։ 1869 թ. – ծնվել է Կոմիտասը, հայ աշխարհահռչակ երգահան, երգիչ, երաժշտական էթնոլոգ, երաժշտագետ, վարդապետ, ժամանակակից հայկական դասական երաժշտության հիմնադիր, հայ երգարվեստի մեծագույն երախտավոր (մահ. 1935 թ.)։ 1888 թ. – ծնվել է Թոմաս Սթեռնս Էլիոթը, անգլո-ամերիկյան բանաստեղծ, արվեստի տեսաբան, մշակույթի պատմաբան (մահ. 1965 թ.)։ 1890 թ. – ծնվել է Լեոն Մելիքսեթ-Բեկը, հայ աղբյուրագետ, հնագետ, բանասեր, թարգմանիչ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր (մահ. 1968 թ.)։ 1895 թ. – Տրապիզոնում Աբդուլ Համիդ Բ սուլթանի կողմից կազմակերպվեցին հայ բնակչության ջարդեր։ 1918 թ. – Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ անգլո-ֆրանսիական ու ամերիկյան զորքերն անցան ընդհանուր հարձակման և գերմանական ուժերին ստիպեցին հեռանալ Ֆրանսիայի տարածքից։ 1945 թ. – մահացել է Բելա Բարտոկը, հունգարացի երգահան, դաշնակահար և երաժշտագետ-ֆոլկլորիստ (ծն. 1881 թ.)։ 1959 թ. – Երևանում տեղի ունեցավ «01-99» ֆիլմի պրեմիերան. գլխավոր դերերում՝ Մհեր Մկրտչյան, Մուրադ Կոստանյան, Արման Կոթիկյան և այլք։ 1967 թ. – ծնվել է Պարունակ Զելվեյանը, հայ բժիշկ, գիտնական։ 2003 թ. – փակվեց Նուպեդիա ինտերնետային հանրագիտարանը, այդ կայքը համարվում է Վիքիպեդիայի նախորդը։
Սեպտեմբերի 27 Նիկոլ Դուման 1829 թ.՝ Ֆրիդրիխ Պարրոտն ու Խաչատուր Աբովյանը առաջին անգամ բարձրացան Արարատի գագաթը։ 1905 թ.՝ գերմանական «Annalen der Physik» թերթում տպագրվեց Ալբերտ Այնշտայնի հոդվածը, որտեղ առաջին անգամ օգտագործվում էր նշանավոր E=mc² բանաձևը։ 1913 թ.՝ ծնվել է Ալբերտ Էլիսը, ամերիկացի հոգեբան, աշխարհի ամենանշանավոր հոգեթերապևտներից մեկը (մահ. 2007 թ.)։ 1914 թ.՝ մահացել է Նիկոլ Դումանը, հայ նշանավոր ֆիդայի, ազգային ազատագրական շարժման գործիչ (ծն. 1867 թ.)։ 1976 թ.՝ ծնվել է Ֆրանչեսկո Տոտտին, իտալացի ճանաչված ֆուտբոլիստ։ 1984 թ.՝ ծնվել է Ավրիլ Լավինը, կանադացի հանրահայտ երգչուհի։ 1990 թ.՝ ԽՍՀՄ-ը մտավ Ինտերպոլի մեջ։ Ադրբեջանի կողմից Արցախի տարածքի հրթիռակոծումը ֆոսֆորային ռումբերով 2004 թ.՝ Երևանի խորհուրդը հաստատեց Երևանի դրոշը։ 2005 թ.՝ մահացել է Վիկտոր Իսրայելյանը, հայ խորհրդային դիվանագետ, պատմական գիտությունների դոկտոր (ծն. 1919 թ.)։ 2020 թ.՝ Ադրբեջանը Թուրքիայի և ահաբեկիչ վարձկանների աջակցությամբ լայնամասշտաբ պատերազմ սկսեց Արցախի Հանրապետության դեմ։	Սեպտեմբերի 28 Գևորգ Բաշինջաղյան մ.թ.ա. 551 թ. – ծնվել է Կոնֆուցիոսը, չինացի փիլիսոփա, աշխարհի մեծագույն փիլիսոփաներից մեկը (մահ. 479 թ.)։ մ.թ.ա. 480 թ. – Եգեյան ծովում տեղի ունեցավ Սալամինի ծովամարտը հույների և պարսիկների միջև։ 1857 թ. – ծնվել է Գևորգ Բաշինջաղյանը, հայ նկարիչ, գրող, հասարակական գործիչ, ազգային ռեալիստական բնանկարչության հիմնադիր (մահ. 1925 թ.)։ 1874 թ. – Վաղարշապատում բացվեց Գևորգյան Հոգևոր Ճեմարանը։ 1895 թ. – մահացել է Լուի Պաստյորը, ֆրանսիացի միկրոբիոլոգ և քիմիկոս, Ֆրանսիական ակադեմիայի անդամ (ծն. 1822 թ.)։ 1928 թ. – ծնվել է Նիկոլայ Ռիժկովը, ռուս պետական և կուսակցական գործիչ, հայ ժողովրդի մեծ բարեկամ, Հայաստանի ազգային հերոս։ 1934 թ. – ծնվել է Բրիժիտ Բարդոն, ֆրանսիացի հանրահայտ դերասանուհի։ 1939 թ. – ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև խաղաղության և սահմանների մասին պայմանագիր կնքվեց։ 1994 թ. – Բալթիկ ծովում խորտակվեց էստոնական «Էստոնիա» նավը, ինչի հետևանքով մահացավ 852 մարդ։ 2003 թ. – Իտալիայում տեղի ունեցավ խոշոր էներգավթար, որի պատճառով հոսանքազրկվեց մոտ 57 միլիոն մարդ։
Սեպտեմբերի 29 Կարավաջոյի «Անհավատ Թովմասը» կտավը 1571 թ.՝ ծնվել է Կարավաջոն, Վերածննդի ժամանակաշրջանի իտալացի մեծ գեղանկարիչ (մահ. 1610 թ.)։ 1901 թ.՝ ծնվել է Էնրիկո Ֆերմին, իտալացի նշանավոր ֆիզիկոս, մաթեմատիկոս (մահ. 1954 թ.)։ 1911 թ.՝ սկսվեց իտալա-թուրքական պատերազմը։ 1929 թ.՝ մահացել է Հովհաննես Հովհաննիսյանը, հայ բանաստեղծ (ծն. 1864 թ.)։ 1936 թ.՝ ծնվել է Սիլվիո Բեռլուսկոնին, իտալացի ճանաչված գործարար, քաղաքական գործիչ (մահ. 2023 թ.)։ 1951 թ.՝ մահացել է Հայկ Գյուլիքևխյանը, հայ գրականագետ, փիլիսոփա (ծն. 1886 թ.)։ 1954 թ.՝ Փարիզում ստեղծվեց միջուկային հետազոտությունների եվրոպական կազմակերպությունը։ 1957 թ.՝ Չելյաբինսկի մարզի Օզյորսկ ավանի «Մայակ» գործարանում տեղի ունեցավ ատոմային վթար։ 1976 թ.՝ ծնվել է Անդրեյ Շևչենկոն, ուկրաինացի ճանաչված ֆուտբոլիստ։ 2020 թ․՝ զոհվել է Արցախի Հանրապետության ազգային հերոս Դավիթ Առուշանյանը (ծն. 1989 թ.):	Սեպտեմբերի 30 Բենիամին Մարգարյանին նվիրված ՀՀ փոստային նամականիշ 1791 թ. – տեղի ունեցավ Վոլֆգանգ Ամադեուս Մոցարտի «Կախարդական սրինգ» օպերայի առաջնախաղը։ 1915 թ. – Ուռհայի ինքնապաշտպանության ժամանակ թուրքական զինված ուժերը հարձակվեցին հայկական թաղամասի վրա և մոտ 400 զոհ տալով՝ նահանջեցին։ 1919 թ. – ծնվել է Գևորգ Էմինը, հայ նշանավոր գրող, բանաստեղծ (մահ. 1998 թ.)։ 1930 թ. – ծնվել է Սվետլանա Գրիգորյանը, թատրոնի հայ ճանաչված դերասանուհի (մահ. 2004 թ.)։ 1934 թ. – ծնվել է Հենրիկ Մալյանը, հայ ճանաչված կինոռեժիսոր, սցենարիստ (մահ. 1988 թ.)։ 1975 թ. – հայտնաբերվեց Յուպիտերի արբանյակ Ֆեմիստոն։ 1985 թ. – մահացել է Բենիամին Մարգարյանը, հայ խորհրդային աստղագետ, Միջազգային աստղագիտական միության «Գալակտիկաներ» հանձնաժողովի նախագահ (ծն. 1913 թ.)։ 1991 թ. – սկսած նշվում է թարգմանչի միջազգային օրը։ 2005 թ. – դանիական թերթերից մեկում տպագրվեցին իսլամ կրոնի հիմնադիր Մուհամմադի ծաղրանկարները, ինչը բողոքի մեծ ալիք բարձրացրեց իսլամական աշխարհում։