Քարավանց
Քարավանց, (Չայըրբաշը, թուրքերեն՝ Çayırbaşı), հայկական նախկին բնակավայր Արևմտյան Հայաստանում՝ Հայոց ձորի գավառում, ներկայում՝ քրդաբնակ բնակավայր Թուրքիայի Հանրապետության Վանի մարզի Արտամետ (Էդրեմիտ) շրջանում[1]։
| Գյուղ | ||
|---|---|---|
| Քարավանց | ||
| Երկիր |  Թուրքիա | |
| Թուրքիայի նահանգ | Վանի մարզ | |
| Վանի մարզի շրջան | Արտամետի (էդրեմիտի) շրջան | |
| Խոսվող լեզուներ | Մինչև Մեծ եղեռնը՝ հայերեն , Մեծ եղեռնից հետո՝ թուրքերեն, քրդերեն | |
| Ազգային կազմ | Մինչև Մեծ եղեռնը՝ հայեր , Մեծ եղեռնից հետո՝ քրդեր | |
| Կրոնական կազմ | Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը) Իսլամ (Մեծ եղեռնից հետո) | |
| ||
Անուն խմբագրել
Հին ժամանակներից բնակավայրի անունը եղել է Քարավանց։ Հայոց ցեղասպանությունից հետո թուրքական իշխանությունները գյուղը վերանվաել են Չայըրբաշը[1]։
Աշխարհագրություն խմբագրել
Քարավանց գյուղը գտնվում է Անգղ գետի աջ ափին՝ Կեմ և Անգղ գյուղերի միջև դեպի հյուսիս։ Ծովի մակարդակից բարձր է միջինը 1710 մ[1]։
Մինչև Հայոց ցեղասպանությունը Քարավանց գյուղում հայտնի էր «Ջերմուկ» հանքային բուժիչ աղբյուրը։ Այն ուներ ուխտատեղիի հռչակ։ Ժամանակին աղբյուրի մոտ կանգնեցված էր խաչքար[1][2]։
Պատմություն խմբագրել
Քարավանց գյուղն ունի հնագույն պատմություն։ Այդ մասին են վկայում բնակավայրում ու հարակից տարածքներում հայտնաբերված պատմամշակութային հուշարձանները[1]։
Հայտնի է, որ 19-րդ դարում գյուղի բնիկ հայերի նկատմամբ թուրքական իշխանությունների հակահայ քաղաքականության ու հալածանքների հետևանքով բնակավայրն աստիճանաբար հայաթափվել է և բնակեցվել քրդերով։ Հայոց ցեղասպանության նախօրեին բնակավայրում հայերի թվաքանան արդեն զիջում էր քրդերի թվաքանակին[1]։
Հայոց ցեղասպանություն խմբագրել
Հայոց ցեղասպանության ժամանակ Քարավանց գյուղի հայ ազգաբնակչությունը մյուս հայկական բնակավայրերի պես թուրք-քրդական հարձակման է ենթարկվել[1]։
Պատմամշակութային հուշարձաններ խմբագրել
Քարավանց բնակավայրը հարուստ է եղել պատմամշակութային հուշարձաներով։ Տարբեր ժամանակներում հուշարձանների ուսումնասիրությունները բազմաթիվ տեղեկություններ են հաղորդել գյուղի պատմության վերաբերյալ[1]։
Բերդ խմբագրել
Քարավանց գյուղում է գտնվել բերդ, որի անունը հայտնի չէ (չի պահպանվել)։ Այն գտնվել է բնակավայրի արևելյան կողմում։ Արդեն 1800-ական թվականների վերջերին այն կիսավեր վիճակում էր, նկատելի էին ամրաշինական կառույցների ու դրանց կից գտնվող սենյակների հիմքերը[1][2]։ 2013 թվականին Հայկական ճարտարապետությունն ուսումասիրող կազմակերպության ներկայացուցիչներն ի դեմս հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի, այլևս չեն կարողացել գտնել բերդի գտնվելու վայրը, քանի որ այն ամբողջությամբ ոչնչացվել էր[1]։
Սուրբ Սարգիս եկեղեցի խմբագրել
Քարավանանց գյուղն ունեցել է հայկական առաքելական եկեղեցի, որը կոչվում էր Սուրբ Սարգիս։ Հայտնի է, որ 1883 թվականին այն գտնվում էր կիսավեր վիճակում։ 1970-ական թվականներին տարածաշրջանում ուսումնասիրություններ կատարողները չեն կարողացել հայտնաբերել եկեղեցու ավերակները, քանի որ այն ամբողջովին ոչնչացվել և անհետացել էր[1][2][3]։
Գերեզմանոց խմբագրել
Քարավանց գյուղի հայկական գերեզմանոցը գտնվում էր բնակավայրի արևելյան եզրին՝ ծովի մակարդակից 1756 մ բարձրության վրա։ Այն զբաղեցնում էր բավական մեծ մակերես[1][2]։ 2013 թվականին Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության կողմից կատարված ուսումասիրությունների տվյալներով գերեզմանոցում մնացել էին պարզ հորինվածքով տապանասալեր և մի քանի խաչքար, որոնցից մեկի վրա նշմարվում էին արձանագրության հետքեր[1]։ Այդ ուսումնասիրությունների համաձայն պահպանված խաչքարերը թվագրվում էին 14-ից 15-րդ դարերով[1]։
Բնակչություն խմբագրել
| 1873[1][4] | |||||||||
| 1883[1][5] | |||||||||
| 1897[1][6] | |||||||||
| 1914[1][7] | |||||||||
| 1916 (հոկտեմբերի 10)[1] | |||||||||
| 1990[1] | |||||||||
| 2000[1] | |||||||||
| 2011[1] | |||||||||
| 2012[1] | |||||||||
| 2013[1] | |||||||||
Քարավանց գյուղն, ունենալով դարերի պատմություն, մինչև 19-րդ դարը եղել է հայաբնակ բնակավայր։ Գյուղի միջնադարյան գերեզմանոցի մեծությունը հաշվի առնելով՝ ուսումնասիրողները հայտնել են, որ 14-ից 16-րդ դարերում Քարավանց գյուղն ունեցել է մեծաթիվ հայ բնակչություն[1]։
19-րդ դարից սկսած թուրքական իշխանությունների հակահայ քաղաքականության հետևանքով գյուղում աստիճանաբար սկսել են հաստատվել քրդեր, որոնք 1915 թվականի սկզբին արդեն մեծամասնություն էին կազմում[1]։
Հայտնի է, որ 20-րդ դարի վերջերից Քարավանց գյուղի քուրդ բնակչությունը ջրի սակավության պատճառով աստիճանաբար հեռացել է բնակավայրից[1]։
Գրականություն խմբագրել
- «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 «Հայոց ձոր», հատոր Ա, Սամվել Կարապետյան, Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, Երևան, 2015 թվական։
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Ա, Կ.Պօլիս, 1884, էջ 137։
- ↑ Thierry J-M., Monuments arméniens du Vaspurakan, Paris, 1989, էջ 348:(ֆր.)
- ↑ Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական (1872-1873 թթ.), Երևան, 1991, էջ 223։
- ↑ Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մասն Բ, Կ.Պօլիս, 1885, էջ 22։
- ↑ Маевский В., Ванский вилает, Тифлис, 1901, էջ 263:(ռուս.)
- ↑ Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան, 1917, էջ 18։