Շիրվան (պատմական երկրամաս)
Շիրվան (ադրբ.՝ Şirvan, պարս.՝ شیروان), պատմական երկրամաս Անդրկովկասում, Կասպից ծովի արևմտյան ափին, տեղակայված էր հյուսիսում՝ Դերբենդից մինչև Կուր գետի դելտան՝ հարավում։ Մինչև 15-16- րդ դարերը կոչվել է Շիրվան[1]։ Ներկայումս Ադրբեջանի տարածքի մաս է։
Հիմնական քաղաքներն են՝ Շամախին, Բաքուն, Կապաղակը, Շաբրանը։
Շիրվանով անցել է կենսունակ առևտրային ուղի, այս տարածաշրջանը շատ հարյուրամյակներ շարունակ ենթարկվել է օտարների բազմաթիվ արշավանքների և ներառվել է տարբեր պետությունների կազմի մեջ, որով պայմանավորվել է բնակչության խիստ բազմազան էթնիկ կազմը, ներառյալ կովկասյան, իրանյան և թուրքական տարրերը։
Պատմություն խմբագրել
Ք. ա. 2-րդ դարի վերջերից մինչև մեր թվարկության 8-րդ դարի սկիզբը տվյալ տարածքը մտել է Կովկասյան Ալբանիայի կազմի մեջ։ Այս թագավորության բնակչությունը իրենից ցեղերի միություն էր ներկայացնում, ովքեր խոսում էին դաղստանյան լեզուների լեզգիական ճյուղի տարբեր լեզուներով[2][3]։
Հին հեղինակների մոտ Շիրվան անունը չի հիշատակվում, այն ծագել է միայն սասանյանների օրոք[4]։ 7-րդ դարի «Աշխարհացույց» ը հիշատակում է շիրվանների ցեղը, որոնցով էլ կոչվել է շրջանը[5]։ Բալազուրին Խոսրով 1-ին Անուշիրվանի (531-579) վասալների շարքում հիշատակում է «Շիրվան-շահին»[5]։ Անվանման հնագույն տարբերակը «Շարվան» է, «Շիրվան» տարբերակը հաստատվել է միայն 16-րդ դարում[1][4]։
6-րդ դարում շրջանը ենթարկվել է Դերբենդի լեռնանցքով Անդրկովկաս ներթափանցած հյուսիսային քոչվոր ցեղերի կանոնավոր ասպատակություններին։ Այսպես, 552 թվականին այստեղ ներխուժեցին սավիրներն ու խազարները։ Սրանից հետո պարսից շահ Խոսրով 1-ին Անուշիրվանը Դերբենդի շրջանում վիթխարի ամրաշինական շինարարություն ծավալեց, որի նպատակը քոչվորների նոր
արշավանքներից իր տիրույթները պաշտպանելն էր։
654 թվականին Շիրվանը նվաճեցին արաբները, ավելի ուշ այն դարձավ արաբական կուսակալների ժառանգական տիրույթ[6]։ Բայց արդեն 8-րդ դարի կեսերին, կապված տեղի արաբ կառավարիչների հանդեպ տեղաբնակների դժգոհության հետ, Շիրվանը և Դաղստանը դառնում են հաճախակի արյունալի մարտերի թատերաբեմ խազարների և արաբ Օմայանների խալիֆների բանակների միջև[7]։
Շիրվանշահերի պետություն խմբագրել
Շիրվանշահեր՝ իշխող դինաստիաներ Շիրվանում. թեպետ ունեցել են արաբական ծագում, բայց պարսկացել են և իրենց համարել են պարսից արքաների ժառանգորդներ[8]։ Պետությունը ներառել է Կուրից մինչև Դերբենդ ընկած տարածքները՝ մայրաքաղաք Շամախիով[6]։ 14-րդ դարի պարսից պատմիչ Համդալլահ Ղազվինիին թվարկում է Շիրվանի մարզի շրջանները՝ Բակույա, Շամախա, Կաբալա, Ֆիրուզաբադ, Շաբարան և Գուշտասֆի[9]։ 13-րդ դարի սկզբին Շիրվանում և Դերբենդում ասպատակում են Չինգիզ խանի ռազմաջոկատները Ջեբեի գլխավորությամբ, իսկ դարի կեսերին Հուլավուի և նրա զարմիկի՝ Ոսկե Հորդայի խան Բերքեի զորքերի միջև երկարատև մարտերից հետո Հուլավուն ճանաչվում է իր կողմից նվաճված ողջ տարածքների տիրակալը։ 15-րդ դարի կեսերին Շիրվանը եղել է երկրագործության, մետաքսի և կտորեղենի արտադրության կենտրոն և կարևոր դեր է խաղացել միջազգային առևտրում (նավթի, բամբակի և այլնի արտահանում)։ Շիրվանշահերի տիրապետության օրոք ծաղկում է ապրել գրականությունը, այդ թվում՝ 12-րդ դարում ստեղծագործել է պարսից հայտնի բանաստեղծ, շիրվանցի Խաքանի Շիրվանին, 14-15-րդ դարերում՝ ականավոր բանաստեղծ, ադրբեջաներենով, պարսկերենով և արաբերենով ստեղծագործած Նասիմին։
Շիրվանի բեկլերբեկություն խմբագրել
Սեֆյանների պետության ամրապնդմանը զուգահեռ Շիրվանը հայտնվում է նրանից կախյալության մեջ և 1538 թվականին դառնում է Սեֆյան պետության մի մարզը։ Իտալացի ճանապարհորդ Պիետրո դելլա Վալլեն, 1617-1623 թվականներին այցելելով Սեֆյան Պարսկաստան, գրել է, որ Շիրվանի բնակիչները, բացի սեփական լեզվից, իրենց երեխաներին սովորեցնում են նաև թուրքերեն լեզուն։ Նույն բանը դիտարկվել է նաև Ատրպատականում, Բաղդադում և Երևանում։ 1690 թվականին Շիրվան այցելած մի ճիզվիտ միսիոներ հաղորդել է, որ Շիրվանում խոսում են երեք լեզուներով՝ թուրքերեն (ադրբեջաներեն), թաթերեն և հայերեն։ Թուրքերենը ամենատարածված լեզուն է եղել[10]։
Շամախիի խանություն խմբագրել
1748 թվականին Շիրվանի տարածքում ստեղծվել է ինքնավար Շիրվանի խանությունը (հայտնի է նաև որպես Շամախիի խանություն)։
18-րդ դարում Շիրվանում Դաղստանի լեռնականները մշտապես հարձակվել են գյուղերի վրա՝ ավերելով դրանք, իսկ բնակիչներին դարձրել2են ստրուկներ։
- Շիրվանի տարածքը տարբեր ժամանակաշրջաններում
-
Անդրկովկասի Քարտեզի վրա՝ 11-12 դդ: -
Շիրվանի տարածքը 16-րդ դարում և17-րդ դարի կեսերին:
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 V. Minorsky. Caucasia IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3 (1953), p. 521:"Sharvan is the usual designation of the territory lying to the north of the Kur, which only in the 15th-16th century was renamed Shirvan"
- ↑ Կաղապար:Книга:Шнирельман: Войны памятиԲնօրինակ տեքստ (ռուս.)
Историческая Кавказская Албания лежала, в основном, впределах современного Азербайджана, включая также Южный Дагестан и восточные районы Грузии. Её население говорилона языках нахско-дагестанской группы и представляло собой конгломерат из 26 племен. Вначале все они имели своих собственных вождей, но к I в. до н. э. были объединены под властью единого царя, чья резиденция находилась в г. Кабале в левобережье р. Куры. Оставаясь автономными единицами, эти племена никогда не составляли единого консолидированного народа.
- ↑ Emil Souleimanov Understanding Ethnopolitical Conflict Karabakh, South Ossetia, and Abkhazia Wars Reconsidered. — Palgrave Macmillan. — P. 194. — (Rethinking Peace and Conflict Studies). — ISBN 9781137280220Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)
... Caucasian Albanians was related to the languages of the Lezgi branch of the Nakh-Daghestani language group.
- ↑ 4,0 4,1 В. Ф. Минорский. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. — М.: Издательство восточной литературы, 1963. — С. 34.
- ↑ 5,0 5,1 Новосельцев А. П. , Пашуто В. Т., Черепнин Л. В. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 40.
- ↑ 6,0 6,1 БСЭ. Ширван.
- ↑ Семен Броневский. Новейшия географическия и историческия известия о Кавказе. Ширван. Общее обозрение. — Типография Скливановскаго, 1823. — т.2, стр. 355—375.: «Измаель-Сефи начал завоевания свои с Ширвана и наконец покорил всю Персию, находившейся тогда под властью Уссум-Кассана.»; «Слово Ширван производят двояким образом: от слова лев, по Персидски шир, и от Шаха Козроя Нуширвана.»
- ↑ Կաղապար:Из
- ↑ Хамдаллах Казвини. Нузхат ал-Кулуб. Раздел 5. Описание земель Ширвана и Гуштасфи. — Баку: Элм, 1983.
- ↑ Willem Floor and Hasan Javadi, The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, стр. 570Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)
A Jesuit missionary noted around 1690 that in Shirvan three languages were spoken, Turkish which is the most common one, corrupted Persian, and Armenian. N. N., “Memoire de la province du Sirvan,” Lettres curieuses et edifiantes (Paris, 1780), 4: 31, 42, 51
Տես նաև խմբագրել
Արտաքին հղումներ խմբագրել
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շիրվան (պատմական երկրամաս)» հոդվածին։ |