Յանոշ Արան
Յանոշ Արան (հունգ.՝ Arany János մարտի 2, 1817[1][2][3][…], Salonta, Բիհոր, Ռումինիա - հոկտեմբերի 22, 1882[1][2][3][…], Բուդապեշտ, Ավստրո-Հունգարիա[4]), հունգարացի պոետ։
Յանոշ Արան հունգ.՝ Arany János | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | մարտի 2, 1817[1][2][3][…] |
| Ծննդավայր | Salonta, Բիհոր, Ռումինիա |
| Վախճանվել է | հոկտեմբերի 22, 1882[1][2][3][…] (65 տարեկան) |
| Վախճանի վայր | Բուդապեշտ, Ավստրո-Հունգարիա[4] |
| Գերեզման | Ֆիումեի փողոցի գերեզմանոց |
| Մասնագիտություն | լեզվաբան, բանաստեղծ, գրող, լրագրող և թարգմանիչ |
| Լեզու | հունգարերեն |
| Քաղաքացիություն | .svg){kind=small} Հունգարիա |
| Կրթություն | Reformed College of Debrecen? (1836) |
| Ուշագրավ աշխատանքներ | Toldi trilogy? |
| Անդամակցություն | Հունգարիայի գիտությունների ակադեմիա և Կիշֆալուդիի միություն |
| Պարգևներ |  |
| Ամուսին | Julianna Ercsey? |
| Զավակներ | Julianna Arany? և Լասլո Արան |
 | |
 János Arany Վիքիպահեստում | |
Կենսագրություն խմբագրել
Յանոշ Արան, տրանսիլվանյան հունգարացի։ Ծնվել է կալվինյան (ռեֆորմատական) աղքատացած հայդուկ–ազնվականի ընտանիքում։ Դեռ մանկության տարիներին գրեց առաջին բանաստեղծությունները հունգարերեն և լատիներեն (որը կատարելությամբ անգիր էր սովորել)։ Որպեսզի ծնողները կարողանային կարիքից դուրս գալ, Յանոշը 14 տարի աշխատեց որպես ուսուցչի օգնական։
1833 թվականին ընդունվեց Դեբրեցեենի Ռեֆորմատական համալսարան, որտեղ սովորեց գերմաներեն և ֆրանսերեն, բայց թողնելով ուսանողական նստարանը, մտնում է թափառաշրջիկ դերասանների թատերախումբ։
Ավել ուշ Արանը տիրապետեց անգլերենին։ Աշխատել է նոտար։ 1846 թվականին Արանին ունեցավ գրական հաջողություն, երբ հրատարակվեց իր առաջին բանաստեղծական երկը՝ «Կորած սահմանադրություն»-ը (հունգ.՝ Elveszett alkotmány)։ Այդ նույն տարում ավարտված էր Արանի ավելի հայտնի «Տոլդի»-ն (венг. Toldi Miklós; 1320—22 ноября 1390), որի համար նա արժանացել է «Կարոյ Կիշֆալուդի» ընկերության մրցանակին։ Պոեմը նվիրված է Միկլոշ Տոլդիին, Հունգարիայի ժողովրդական հերոսին[5], որը նպաստեց ազգային ինքնագիտակցության աճին։
1848—1849 թվականների հեղափոխության ժամանակ Արանը դարձավ Շանդոր Պետեֆիի ընկերը, ստեղծեց մի քանի հայրենասիրական բանաստեղծություններ և բալլադներ։ Հեղափոխության կործանումից հետո Արանը ստիպված էր որոշ ժամանակ թաքնվել։ Վերադառնալով Բուդապեշտ 1867 թվականին պարգևատրվել է Նադաշտի (венг. Nádasdy) ակադեմիական մրցանակով «Բուդայի մահը» պատմական պոեմի համար (հունգ.՝ Buda halála), հոներական թագավոր Աթթիլայի եղբոր մասին, գլուխը դրեց վերջին մենամարտում[6]։
Ավելի ուշ Արան ընտրվեց Հունգարական գիտությունների ակադեմիայի ցմահ քարտուղար։
1860 թվականից Արան գլխավորեց Կիշֆալուդի Ընկերությունը և հիմք դրեց «Szépirodalmi Figyelő» գրական ամսագիր, հետագայում դարձավ Հունգարիայի կարևոր գրական քննադատական հրատարակություն։ Մասնակցեց Շեքսպիրի ստեղծագործությունների հունգարերեն թարգմանությանը։
1877 թվականին հեռացավ հասարակական կյանքից և առավելապես գրեց լիրիկական կամ էպիկական ստեղծագործություններ։ Տոլդիի մասին առաջին պոեմի ընթացքում 1854 թվականին հրատարակվեց եռերկ ստեղծագործության երկրորդ մասը «Տոլդիի երեկոն», և 1879 թվականին՝ «Տոլդիի սերը»։
Արանը թարգմանեց հունգարերեն Վիլյամ Շեքսպիրի երեք դրամաները՝ «Միջամառային գիշերվա երազ» (A Midsummer Night's Dream), «Համլետ» (Hamlet) և «Ջոն արքա» (King John), դառնալով հունգարերեն լավագույն թարգմանությունները։ Արանը նաև օգնել է իր մեկնաբանություններով հունգարացի այլ թարգմանիչներին և թարգմանել է Միխայիլ Լերմոնտովի, Ալեքսանդր Պուշկինի և Մոլիերի ստեղծագործությունները։
Թաղված է բուդապեշտյան Կերեպեշի գերեզմանոցում։ Յանոշ Արանի հուշարձանը կանգնեցված է Հունգարական ազգային թանգարանի մուտքի մոտ։ Յանոշի Լասլո որդին նույնպես պոետ դարձավ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Encyclopædia Britannica
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Арань Янош // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Главным историческим источником ему послужила книга Петера Сельмеша (Péter Ilosvai Selymes) «Az híres nevezetes Toldi Miklósnak jeles cselekedeteiről és bajnokosodásáról».
- ↑ Поединок произошёл на территории нынешней Обуды.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- «Орони, Янош». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Янош Арань հոդվածը Սովետական մեծ հանրագիտարանում
- Янош Арань // Литературная энциклопедия
- Adam Makkai. In Quest of the Miracle Stag: the Poetry of Hungary(անգլ.)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յանոշ Արան» հոդվածին։ |