Վիքիպեդիա

Ուլան Ուդե

Ուլան Ուդե[3] (Ула́н-Удэ́, մինչև 1934 թվականը՝ Վերին Ուդինսկ, ռուս.՝ Верхнеу́динск[4]), քաղաք Ռուսաստանում, Բուրյաթիայի Հանրապետության մայրաքաղաք։ Հանրապետական նշանակության քաղաք է[5][6], կազմավորում է Ուլան Ուդե քաղաք քաղաքային օկրուգ։ 2020 թվականի տվյալներով բնակչությունը կազմում է 439 128 մարդ[7][8]։

Բնակավայր
Ուլան Ուդե
բուրյ.՝ Улаан-Үдэ
ռուս.՝ Улан-Удэ
Դրոշ Զինանշան

ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
ՀամայնքUlan-Ude Urban Okrug?[1]
Ներքին բաժանումZheleznodorozhny District?, Sovetsky District? և Oktyabrsky District?
Հիմնադրված է1666 թ.
Մակերես347,6 կմ²
ԲԾՄ500 մետր
Պաշտոնական լեզուբուրյաթերեն և ռուսերեն
Բնակչություն▼437 514 մարդ (2021)[2]
Ժամային գոտիUTC+8
Հեռախոսային կոդ3012
Փոստային դասիչ670000–670099
Պաշտոնական կայքulan-ude-eg.ru​(ռուս.)
Ուլան Ուդե (Ռուսաստան)##
Ուլան Ուդե (Ռուսաստան)

Արևելյան Սիբիրի (աշխարհագրական մարզ) խոշոր մշակութային, գիտական և արդյունաբերական կենտրոն է։ Վարչականորեն 2018 թվականից պատկանում է Հեռավոր-արևելյան դաշնային օկրուգին, որտեղ բնակչության թվով երրորդ քաղաքն է[9], զիջում է միայն Վլադիվոոստոկին և Խաբարովսկին։

Ստուգաբանություն

խմբագրել

1666 թվականին հիմնադրվել է Ուդինսկ զիմովյեն՝ Սելենգ գետի Ուդա վտակի անունով[Ն 1]։ 1689 թվականին Ուդինսկ զիմովյեն վերափոխվել է Ուդինսկ օստրոգի։ 1735-1773 թվականներին բնակավայրը հիշատակվում է որպես Ուդինսկ արվարձան, 1775 թվականից՝ Ուդինսկի գավառական քաղաք, 1783 թվականից՝ Վերին Ուդինսկ գավառական քաղաք։ Ըստ Ե. Մ. Պոպելովի գնահատմանի՝ քաղաքի վերնագրի վերխնե- ֆորմանտը այս դեպքում չի նշանակում «վերին հոսանքում»[Ն 2], և օգտագործվել է Ուդա գետի վրա գտնվող Նիժնեուդինսկ քաղաքից տարբերելու համար, որը տեղակայված էր Տասեևայի գետի Ուդա վտակի վրա։ 1934 թվականին Վերին Ուդինսկը վերանվանվել է «Ուլան Ուդե»[Ն 3]։

Սիմվոլիկա

խմբագրել
 
Ուլան Ուդեի գերբը (2005)

Ուլան Ուդեի զինանշան

խմբագրել

2005 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Ուլան Ուդեի քաղաքային խորհուրդը հաստատել է Ուլան Ուդե քաղաքի զինանշանի մասին դրույթը։

Աշտարակի թագը ցույց է տալիս Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտի մայրաքաղաք Ուլան Ուդեի կարգավիճակը։ Կենտրոնական զուբկայի վրա պատկերված սոեմբոյի թագը ցույց է տալիս Բուրյաթիայի Հանրապետության պատկանելությունը։ Վահանի ստորին մասում Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանի ժապավեն է՝ ի հիշատակ 1984 թվականին քաղաքի պարգևատրման։

Ուլան Ուդեի դրոշ

խմբագրել

2005 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Ուլան Ուդեի քաղաքային խորհուրդը հաստատել է Ուլան Ուդե քաղաքի զինանշանի և դրոշի մասին դրույթները[11][12]։

Ուլան Ուդեի հիմն

խմբագրել

Քաղաքի հիմնը կոմպոզիտոր Չինգիս Պավլովի և բանաստեղծ Դաշի Դամբաևի հեղինակած երաժշտական-բանաստեղծական ստեղծագործությունն է՝ «Ուլան Ուդե» հեղինակային անվանմամբ։

Հաստատվել է 1999 թվականի նոյեմբերի 12-ին Ուլան-Ուդենի քաղաքային խորհրդի կողմից՝ թիվ 444-50 որոշմամբ[13]։

Վարչական բաժանում

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ուլան Ուդեի վարչական բաժանում

Ուլան Ուդե քաղաքը բաժանվում է 3 քաղաքական շրջանների[14][15]՝:

Ներքաղաքային վարչատարածքային միավորները (շրջանները և դրանց կազմի մեջ մտնող միկրոշրջանները և ավանները) համայնքային կազմավորումներ չեն[16]։ Հանրապետության վարչատարածքային կառուցվածքի շրջանակներում Ուլան Ուդեն հանրապետական նշանակության քաղաք է։ Համայնաքային սարքի շրջանակներում այն կազմում է Ուլան Ուդե քաղաք համայնքային կազմավորումը՝ իր կազմում միակ բնակավայրով։

Տեղական ինքնակառավարման մարմիններ

խմբագրել
 
Ուլան Ուդեի քաղաքապետարանի շենք
  • 1987-1993 - Վիկտոր Կուշինով (1987 թվականի օգոստոսից մինչև 1990 թվականը՝ Քաղաքային գործադիր կոմիտեի նախագահ, 1990 թվականի մայиսից մինչև 1992 թվականի հունվարը՝ քաղաքային խորհրդի նախագահ, 1992 թվականի հունվարից մինչև 1994 թվականի հուլիսը՝ Ուլան Ուդեի քաղաքի վարչակազմի առաջնորդ)

1994 թվականից մինչև 2012 թվականը հանդիսացել է քաղաքապետ՝ միաժամանակ նաև լինելով վարչակազմի առաջնորդ։

  • 1994 թվականի հուլիսից մինչև 1995 թվականի դեկտեմբերը Ալեքսանդր Լուբսանովը զբաղեցրել է Ուլան Ուդե քաղաքի վարչակազմի առաջնորդի պաշտոնը
  • 1995 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1997 թվականի հունվարը Վալերի Շապովալովը եղել է տեղի ինքնակառավարման առաջնորդ՝ Ուլան Ուդեի քաղաքապետ
    • 1997 թվականի հունվարից մինչև 1998 թվականի մարտը Անատոլի Պրեյզները եղել է Ուլան Ուդե քաղաքի վարչակազմի առաջնորդի պաշտոնակատար
  • 1998 թվականի մարտից մինչև 2012 թվականի դեկտեմբերը Գենադի Այդաևը եղել է տեղի ինքնակառավարման առաջնորդ՝ Ուլան Ուդեի քաղաքապետ

2012 թվականին քաղաքապետի լիազորություններից հեռացվել է Ուլան Ուդեի վարչակազմի ղեկավարումը և սահմանվել Ուլան Ուդեի վարչակազմի ղեկավարի պաշտոնը, իսկ քաղաքապետը մնում է Ուլան-Ուդեի քաղաքային օկրուգի ղեկավարը։

  • Ալեքսանդր Գոլկովը 2012 թվականի դեկտեմբերից մինչև 2019 թվականի դեկտեմբերի 20-ը եղել է քաղաքապետ (Ուլան Ուդե քաղաք քաղաքային օկրուգի առաջնորդ)
    • 2012-2015 - Եվգենի Պրոնկինով[17], Ուլան Ուդե քաղաքի վարչակազմի առաջնորդ
    • 26.02.2015-25.02.2016 - Զանդրա Սանգադիև, Ուլան Ուդե քաղաքի վարչակազմի առաջնորդ
    • 23.06.2016-21.02.2019 - Ալեքսանդր Այուշեև, Ուլան Ուդե քաղաքի վարչակազմի առաջնորդ
    • 26.02.2019-8.09.2019 - Իգոր Շուտկենով, Ուլան Ուդե քաղաքի վարչակազմի առաջնորդ։

2019 թվականին վերացվել է Ուլան Ուդեի վարչակազմի ղեկավարի պաշտոնը։ Վարչակազմի ղեկավարի և քաղաքային օկրուգի ղեկավարի լիազորությունները միավորվել և անցել է Ուլան Ուդեի քաղաքապետին։

  • 9.09.2019 - Իգոր Շուտկենով[18], Ուլան Ուդեի քաղաքապետ

Աշխարհագրություն

խմբագրել

Ուլան Ուդեն գտնվում է Արևմտյան Զաբայկալայում, Սելենգա Ուդա գետի միախառնման տեղում, Բայկալից հարյուր կիլոմետր արևելք, Մոսկվայից 5532 կմ հեռավորության վրա։ Քաղաքը բաժանվում է Իվոլգինո-Ուդինյան խորշով, որն իրենից ներկայացնում է սարերի միջև ընկած է թեթև լեռնային հարթավայր, հարավ-արևմուտքից հյուսիս-արևելք ձգվող և հյուսիս-արևմուտքից սահմանափակված է Խամար-Դաբան լեռնաշղթայի ժայռերով, հյուսիսից՝ Ուլան-Բուրգասի լեռնաշղթայով, հարավ-արևելքից՝ Գանզուրինսկի և Ցագան-Դաբան լեռնաշղթաներով[19][20]։

Կամար-Դաբանայի ժառերը քաղաքամերձ կանաչ գոտում հասնում են 1114 մ բացարձակ բարձրության և գտնվում են Սելենգա գետի հովտից 500-700 մ բարձրության վրա։ Ուլան-Բուրգասի լեռնաշղթայի բարձրություններն ունեն 800-1000 մ միջին բարձրություն։ Ցագան-Դաբանայի հյուսիսային ժայռերի ամենամեծ բարձրությունը, որոնք հարում են անմիջապես քաղաքին, կազմում է 813 մ, ինչը 310 մ բարձր է Ուդայի հովտի մակարդակից։ Քաղաքի տարածքում բարձրադիր նիշերը տատանվում են 500-800 մ-ի սահմաններում:

 
Ուլան Ուդեի համայնապատկերը


Ուլան Ուդեն մտնում է աշխարհի տասներկու զույգ քաղաք-անտիպոդների կազմի մեջ. նրա անտիպոդն է հանդիսանում Չիլիի Պուերտո Նատալես քաղաքը ։

Քաղաքը Ուլան Ուդեի ագլոմերացիայի կենտրոնն է, որը ներառում է Բուրյաթիայի Հանրապետության 4 մունիցիպալ շրջաններ, որոնք հարակից են մայրաքաղաքին՝ Իվոլգինսկի, Անդրբայկալյանի, Զաիգրաևսկի, Տարբագատայսկի։

Հողեր

խմբագրել

Ռելիեֆի ձևերի բազմազանությունը ստեղծում է Ուլան Ուդեի զգալի գունային հողային ծածկույթ։ Քաղաքի լեռնային մասում գերակշռում են տորֆ-անտառային և գերխոնավ հողերը, Սելենգի և Ուդայի գետերի հովտի ցածրադիր վայրերը զբաղված են թեթև մեխանիկական բաղադրության մարգագետնային հողերով[21]։ Ցածր վայրերում ջրհեղեղները հանդիպում են ճահճային և մարգագետնային ճահճային հողերի փոքր տարածքներ։ Անտառային և տափաստանային լանդշաֆտները, որոնք զբաղեցնում են քաղաքի արևելյան մասում գտնվող տարածքը, Սելենգի ձախ ափին, ինչպես նաև Ուդայի աջ ափին, բնորոշ են շագանակ, աղի հողերի[22][23]։

Ջրագրություն

խմբագրել

Ուլան Ուդե քաղաքի սահմաններում հոսում են երկու խոշոր գետեր՝ Սելենգա (Զաբոկա, Ստեպնայա, Պոսելսկայա և այլ վտակներով) և Ուդա։

Սելենգայի ամենամեծ վտակը Բայկալն է (բոլոր գետերի 50% արտահոսքը իր ավազանում է)։ Քաղաքի տարածքում գետը ձևավորում է մի քանի խոշոր կղզիներ։ Դրանցից բնակեցված են այն կղզիները, որոնք կից են ձախ ափին՝ Կոննիին (Ձախ ափ միկրոշրջան), Հասարակական և Պոսելսկի։ Խոշոր կղզիները հիմնական հոսքից դեպի աջ են գտնվում՝ Բոգոդորսկի (բնակեցված մասամբ ծայրամասային կոոպերատիվով) և Սպասկի։ Անցքերի միջով անցնում են ավտոմոբիլային կամուրջները։ Գետի հիմնական հունի միջով գոյություն ունի միակ ավտոմոբիլային կամուրջը Խորհրդային շրջանում, որը կենտրոնը կապում է օդանավակայանի և «Բայկալ» դաշնային մայրուղու հետ։

Ուդան Սելենգայի աջ վտակն է։ Քաղաքի սահմանագծում տրամվայի գծերով երկու ավտոմոբիլային կամուրջներ և Տրանսսիբիրյան մայրուղի երկաթուղային կամուրջներ են անցնում գետի վրայով։ Գետի հունը բնական սահման է հյուսիսում Խորհրդային և Երկաթուղային (մասամբ) շրջանների և հարավում քաղաքի Հոկտեմբերյան շրջանի միջև։

Այլ գետեր և առուներ։ Սելենգայի վտակներ՝ Նիժնեբերյոզովսկայա, Սուժա, Ուդայի վտակներ՝ Վերին Բերյոզովկա, Վորովկա, Բայդանով առու և այլն;

 
Սելենգա գետ


Ժամային գոտի

խմբագրել
 
Իրկուտսկի ժամային գոտի, Ռուսաստանի քարտեզ

Ուլան Ուդեն տեղակայված է UTC+5 ժամային գոտում[24]։

Կլիմա

խմբագրել
 
Ձմեռային Ուլան Ուդե

Քաղաքի կլիման չափավոր կտրուկ մայրցամաքային չոր է, ինչը բացատրվում է մեծ ջրամբարներից նրա հեռավորությամբ (մասնավորապես՝ Բայկալ լիճը քաղաքից բաժանում են Համար-Դաբան և Ուլան-Բուրգասի լեռնաշղթաները), քաղաքի միջլեռնային խորշում և ծավալուն եվրասիական մայրցամաքի կենտրոնում գտնվելով[25]։ Քաղաքի կլիմայական ձմեռը տևում է ավելի քան հինգ ամիս, սկսած հոկտեմբերի վերջից և ավարտված ապրիլի սկզբին։ Արևելյան Սիբիրում տարվա ցուրտ ժամանակահատվածում գերակշռում է սիբիրյան հակացիկլոնի զարգացումը, որը տեղի է ունենում հոկտեմբերին և անհետանում ապրիլին։ Դրա հետևանքով քաղաքում ձմեռային շրջանը բնութագրվում է արևոտ օրերի մեծ քանակությամբ և թույլ քամիներով։ Քամիների բացակայության պատճառով Իվոլգինո-Ուդինսկի միջլեռնային խորքում օդը սառչում է, ինչի հետևանքով օդի ձմեռային ջերմաստիճանը բավական ցածր է լինում, սակայն օդի ցածր խոնավության շնորհիվ համեմատաբար հեշտ է փոխանցվում։ Այս ժամանակահատվածում տեղումների քանակը համեմատաբար փոքր է, հիմնական ձյունը ընկնում է ձմռան առաջին կեսին (նոյեմբեր-դեկտեմբեր)։

Գարունը քաղաք է գալիս ապրիլի առաջին օրերին։ Սիբիրյան հակացիկլոնի փլուզումից, մթնոլորտային ճնշման համապատասխան նվազեցումից և Սիբիրի հյուսիսից սառը օդային զանգվածների քաղաքի և հանրապետության տարածք ժամանելուց հետո առաջացած սիբիրյան հակացիկլոնի հաճախակի վերադարձնժերն են։ Այդ ժամանակ եղանակն անկայուն է լինում, տեղումները՝ քիչ։

Կլիմայական ամառը տևում է երկու ամսից ավելի քիչ։ Հուլիսի վերջին-օգոստոսի սկզբին Խաղաղ օվկիանոսի ափերից ցիկլոններ են գալիս քաղաքի տարածք, ինչի հետևանքով հաճախակի անձրևներ են լինում։ Այս ժամանակ ընկնում է առավելագույն չափի տեղումներ։ Միևնույն ժամանակ, հունիսին և հուլիսին եղանակը հիմնականում չոր և տաք է։

Աշունը փոխանակում է ամռանն աննկատ, ի տարբերություն եվրոպական Ռուսաստանի կլիմայի, որտեղ աշնանը հաճախ անձրևներ են գալիս, տարվա նույն ժամանակահատվածում Ուլան Ուդեում բնութագրվում է փոքր քանակությամբ տեղումներ։ Բնորոշ են օդի ջերմաստիճանի կտրուկ օրական տատանումները և վաղ գիշերային ցրտահարությունները։

.Օդի միջին տարեկան ջերմաստիճանը -0,1 °C է։ Օդի միջին օրական ջերմաստիճանը հունվարին -23,3 °C է, նվազագույն արժեքը գրանցվել է 1931 թվականի հունվարի 6-ին, և դա եղել է օդերևութաբանական դիտարկումների պատմության միակ օրը, երբ օդի ջերմաստիճանը իջել է -55-ի նշագծից. 21-րդ դարում ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 42,6 °C 2001 թվականի փետրվարի 4-ին, 40 աստիճան նիշից ցածր օդի ջերմաստիճանը իջել է միայն 2001 թվականի հունվարին, 2001/2006/2010 թվականների փետրվարին։ Հուլիսն ամենաշոգ ամիսն է, օդի միջին օրական ջերմաստիճանը՝ + 19,8 °C, սակայն առավելագույն ջերմաստիճանը՝ + 40,0 °C, 2010 թվականի հունիսի 22-ին նշվում է ամառային արևադարձի օրը։

Քաղաքի համար բնորոշ է արեգակնային ճառագայթման բարձր մակարդակը, տարեկան ժամերի թիվն այստեղ շատ բարձր է (ավելի քան 2400 ժամ), և այս ցուցանիշով քաղաքը մոտավորապես համապատասխանում է Ռուսաստանի այնպիսի հարավային քաղաքների, ինչպիսիք են Անապան կամ Նախոդկան։ Օդի միջին խոնավությունը նոյեմբեր-հունվար ամիսներին կազմում է 76-77 %, մայիսին՝ 49%, որը համարվում է նվազագույն ցուցանիշը։ Տարվա ընթացքում լինում են տեղումներով 155 օր։ Մեկ տարվա ընթացքում Ուլան Ուդե քաղաքի տարածքում ընկնում է միջինը 265 մմ տեղումներ, դրանց հիմնական քանակն ընկնում է ամռանը։ Առավելագույն տեղումներ են թափվում օգոստոսին (68 մմ), նվազագույնը (3 մմ)՝ փետրվար-մարտ ամիսներին։

  • Միջին տարեկան ջերմաստիճանը՝ −0,1 °C:
  • Քամու միջին տարեկան արագությունը՝ 2,0 մ/վ։
  • Օդի միջին տարեկան խոնավությունը՝ 67 %:
  • Արևափայլ՝ 2424 ժ։
Ուլան Ուդեի կլիմայական տվյալները
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F) −0.4
(31.3) 		7.9
(46.2) 		18.4
(65.1) 		28.7
(83.7) 		35.6
(96.1) 		40.0
(104) 		40.6
(105.1) 		39.7
(103.5) 		32.2
(90) 		24.7
(76.5) 		11.3
(52.3) 		5.2
(41.4) 		40.6
(105.1)
Միջին բարձր °C (°F) −17.9
(−0.2) 		−10.9
(12.4) 		−0.3
(31.5) 		9.8
(49.6) 		18.7
(65.7) 		24.5
(76.1) 		26.6
(79.9) 		23.6
(74.5) 		16.5
(61.7) 		6.9
(44.4) 		−5.0
(23) 		−14.5
(5.9) 		6.5
(43.7)
Միջին օրական °C (°F) −23.3
(−9.9) 		−18.0
(−0.4) 		−7.4
(18.7) 		2.4
(36.3) 		10.6
(51.1) 		16.9
(62.4) 		19.8
(67.6) 		17.1
(62.8) 		9.6
(49.3) 		0.7
(33.3) 		−10.1
(13.8) 		−19.3
(−2.7) 		−0.1
(31.8)
Միջին ցածր °C (°F) −27.6
(−17.7) 		−24.0
(−11.2) 		−13.7
(7.3) 		−3.7
(25.3) 		3.6
(38.5) 		10.5
(50.9) 		14.2
(57.6) 		11.8
(53.2) 		4.3
(39.7) 		−4.0
(24.8) 		−14.3
(6.3) 		−23.2
(−9.8) 		−5.5
(22.1)
Ռեկորդային ցածր °C (°F) −54.4
(−65.9) 		−44.9
(−48.8) 		−40.4
(−40.7) 		−28.0
(−18.4) 		−15.1
(4.8) 		−3.9
(25) 		1.2
(34.2) 		−4.0
(24.8) 		−11.4
(11.5) 		−27.9
(−18.2) 		−38.0
(−36.4) 		−48.8
(−55.8) 		−54.4
(−65.9)
Տեղումներ մմ (դյույմ) 5
(0.2) 		3
(0.12) 		3
(0.12) 		6
(0.24) 		18
(0.71) 		43
(1.69) 		65
(2.56) 		68
(2.68) 		28
(1.1) 		8
(0.31) 		10
(0.39) 		9
(0.35) 		265
(10.43)
Միջ. անձրևոտ օրեր 0 0.04 1 6 10 14 16 15 13 7 1 0 83
Միջ. ձնառատ օրեր 15 11 9 8 2 0.03 0 0 1 8 17 18 89
% խոնավություն 77 75 66 53 49 57 64 69 68 68 76 78 67
Միջին ամսական արևային ժամ 115 155 225 248 287 288 270 247 211 167 113 92 2418
Աղբյուր #1: Եղանակ և կլիմա[26]
Աղբյուր #2: NOAA[27]
Ուլան Ուդեում կլիմայական սեզոններ[28]
Սեզոնի անվանում Ձմեռ Գարուն Ամառ Աշուն
Սեզոնի սկզբի միջին ամսաթիվ 20 հոկտեմբերի 8 ապրիլի 10 հունիսի 22 օգոստոսի
Սեզոնում օրերի քանակ 170 63 73 59
Սեզոնի հարաբերական տևողություն (% ամբողջ տարուց) 47 17 20 16
Արևափայլ, ժամեր ամսվա ընթացքում[29].
Ամիս Հուն Փետ Մարտ Ապր Մայ Հուն Հուլ Օգոս Սեպ Հոկ Նոյ Դեկ Տարի
Արևափայլ, ժամ 115 155 226 249 288 288 270 248 210 167 114 93 2424
Ուլան Ուդեում արևոտ օրերի ցուցանիշներ[30]
Ցուցանիշ Նշանակություն Ամսաթիվ
օրվա ամենաքիչ տևողությունը (ձմեռային հավասարաչափություն) 7 ժ 45 րոպե 54 վ 22 դեկտեմբերի
օրվա ամենաերկար տևողությունը (ամառային հավասարաչափություն]) 16 ժ 42 րոպե 10 վ 21 և 22 հունիսի
օրվա տևողությունը, որը ամենամոտն է գարնանային հավասարաչափությանը 11 ժ 59 րոպե 42 վ 18 մարտի
օրվա տևողությունը, որը ամենամոտն է աշնանային հավասարաչափությանը 11 ժ 59 րոպե 28 վ 26 սեպտմեբերի
ամենաշուտ արևամուտը 04 ժ 31 րոպե 14 վ 17 և 18 հունիսի
ամենաուշ արևածագը 08 ժ 58 րոպե 24 վ 30 և 31 դեկտեմբերի
ամենաշուտ արևածագը 16 ժ 40 րոպե 13 վ 14 դեկտեմբերի
ամենաշուտ արևամուտը 21 ժ 14 րոպե 12 վ 25 հունիսի
 
Կլիմայական դիագրամ

Պատմություն

խմբագրել
 
Հուշարձան քաղաքի մուտքի մոտ
 
Հիմնական հոդված՝ Ուլան Ուդեի պատմություն

Քաղաքի պատմությունը սկսվել է 1666 թվականին, Ուդինսկի զիմովյայի կազակներից, որը կառուցվել է տեղական տունգուսյան ցեղերից՝ յասակի հավաքման համար[31], և գտնվում է Ուդա գետի աջ ափին՝ գետաբերանի մոտ[32][33]։

1678 թվականից հայտնի է որպես Ուդինսկի օստրոգ։

1689 թվականին վերածվել է Վերին Ուդինսկի բերդի։ 1690 թվականին օստրոգը ստացել է քաղաքի կարգավիճակ և Ուդինսկ անվանումը, 1735 թվականին բնակավայրը վերանվանվել է Վերին Ուդինսկ։

1775 թվականի ստացել է քաղաքի կարգավիճակ և զինանշան՝ համաձայն «Եկատերինա II-ի քաղաքների ազատության» վկայականի համաձայն, 1783 թվականից՝ Իրկուտսկի մարզի գավառական քաղաքը։ 18, 19, 20 դարերի սկզբին եղել է Վերին Ուդինսկի վարչական, ռազմական, մշակութային, առևտրաարդյունաբերական կենտրոն։

1917 թվականից հետո Վերին Ուդինսկ-Անդրբայկալի նահանգի կենտրոնն է, 1920 թվականի ապրիլից մինչև հոկտեմբերը եղել է Հեռավոր Արևելյան Հանրապետության մայրաքաղաքը, 1923 թվականի մայիսի 30-ին եղել է Բուրյաթ-Մոնղոլական ՀԽՍՀ-ի մայրաքաղաքը։

1934 թվականի հուլիսի 27-ին ԽՍՀՄ կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահության որոշմամբ վերանվանվել է Ուլան Ուդե (բուրյաթերեն՝ Ուլաան Ուդե՝ Կարմիր Ուդա)[34][35][36][37]։

1957 թվականի հուլիսի 7-ից հանրապետության անվանափոխությամբ դարձել է Բուրյաթիայի ՀԽՍՀ մայրաքաղաքը։

1971 թվականի հոկտեմբերի 5-ին Անդրբայկալի ավանը հանձնվել է Ուլան Ուդե քաղաքի Հոկտեմբերյան շրջանի վարչական ենթակայությունից Ուլան Ուդեի շրջան։

1992 թվականի մարտի 27-ից Ուլան Ուդեն Ռուսաստանի Դաշնության Բուրյաթիայի Հանրապետության սուբյեկտի մայրաքաղաքն է։

Բուրյաթիայի Հանրապետության 2010 թվականի մարտի 9-ի «Բուրյաթիայի Հանրապետությունում սահմանների հաստատման, կրթության և համայնքային կազմավորումների կարգավիճակ տալու մասին» Բուրյաթիայի Հանրապետության օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին Զարեչնի, Բազոլ, Զաբայկալսկի, Իստոկ, Սոլդատսկի, Ստեպնոյ, Տուլունժա, Մոստովոյ կայարանին կից բնակավայրերը հանվել են բնակավայրերի թվից և ընդգրկվել Ուլան Ուդե քաղաքի կազմում[38]։

Բնակչություն

խմբագրել
Բնակչությունն ըստ թվականների
Թվական Բնակչության թիվ
1695 1981
1770[39] 4706
1820[40] 3000
1829 2024
1835 2972
1851 3544
1856[41] 3746
1860[40] 3400
1882 4032
1890[42] 4130
1897[41] 5123
1915 5123
1917 21582
1923 22401
1926[43] 29000
1931[44] 44001
1933[45] 55800
1939[46] 125690
1956[47] 158000
1959[48] 175172
1960[49] 179700
1961[49] 187300
1962[49] 196100
1963[49] 200400
1964[49] 209000
1965[49] 214900
1966[49] 221100
1967[49] 229600
1968[49] 238500
1969[49] 246300
1970 253000
1971[49] 258900
1972[49] 265300
1973[49] 272400
1974[49] 278800
1975[50] 289000
1976[49] 289200
1977[49] 289700
1978[49] 297600
1979[50] 300370
1980[49] 303200
1981[49] 300700
1982[49] 311500
1983[49] 316200
1984[49] 322000
1985[49] 327000
1986[51] 333000
1987[51] 351000
1988[50] 345200
1989[50] 352530
1990[51] 358000
1991[49] 363700
1992[52] 366000
1993[52] 365000
1994[52] 365000
1995[49] 363300
1996[49] 364600
1997[53] 370000
1998[53] 366000
1999[53] 371400
2000[53] 370400
2001[54] 368900
2002[54] 374854
2003[49] 359300
2004[55] 366500
2005[55] 352600
2006[49] 347800
2007[55] 343000
2008[55] 340800
2009[49] 340247
2010[56] 404426
2011[56] 405799
2012[56] 411646
2013[56] 416079
2014[56] 421453
2015[56] 426650
2016[49] 430550
2017[55] 431922
2018[55] 434869
2019[53] 431496
2020[55] 439120

2019 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ քաղաքը գտնվում էր 46-րդ տեղում՝ Ռուսաստանի Դաշնության 1115 քաղաքներից[57]։

Ազգային կազմ

Ռուսներ՝ 70,0 %, բուրյաթներ՝ 28,0 % (2018 թվական)[58]։

Մշակույթ

խմբագրել

Թատերական-համերգային կազմակերպություններ

խմբագրել

Առաջին սիրողական ներկայացումները Վերին Ուդինսկում սկսել են բեմադրվել 1870-ական թվականներին։ 1880-ական թվականներին Ն. Ս. Նելյուբովի շրջանի ուսումնարանի հաստիքային հսկիչը սիրողական թատրոն է ստեղծել։ Թատրոնը բեմադրել է Ա. Օստրովսկու «Եկամտաբեր տեղը» և «Անտառը» պիեսները։

1920-ականների սկզբին Անդրբայկալի ժողովրդական համալսարանի դասախոս Վիկտոր Նիկոլաևիչ Դոբրոնավովը փորձել է ստեղծել գեղարվեստական պրոլետարական թատրոն։ Կազմակերպվել է դրամատիկական ստուդիան, որի մանկավարժներն էին Իրկուտսկի պրոֆեսիոնալ դերասաններ Դ. Դ. Լելսկին և Պ. Ն. Մարգեր-Մերեցկայան։ Մասնագիտական թատրոնը չի ստեղծվել ֆինանսավորման բացակայության պատճառով։

1928 թվականի դեկտեմբերի 22-ին Մոսկվայի շրջիկ դրամատիկական թատրոնը «Պորտֆելով մարդը» ներկայացումը տվել է Ա.Ֆայկոյին, ինչը կարելի է համարել Բուրյաթիայում մասնագիտական թատերական գործունեության սկիզբ։

Ուլան Ուդեում գործում է 7 թատրոն[59]՝

  1. Բուրյաթիայի Հոցա Նամսարաևի անվան դրամատիկական պետական ակադեմիական թատրոն։
  2. Բուրյաթիայի օպերայի և բալետի պետական ակադեմիական թատրոն։
  3. Բուրյաթիայի «Բայկալ» երգի-պարի պետական ազգային թատրոն։
  4. Բուրյաթիայի «Ուլգեր» տիկնիկային հանրապետական պետական թատրոն։
  5. Ն. Ա. Բեստուժևի անվան պետական ռուսական դրամատիկական թատրոն։
  6. Երիտասարդական գեղարվեստական թատրոն։
  7. «Զաբավա» ժողովրդական երաժշտության և պարի թատրոն[60]
  •  
    Բուրյաթիայի Ք. Ցիդինժապովայի անվան օպերայի և բալետի պետական ակադեմիական թատրոն
  •  
    Ն. Ա. Բեստուժևի անվան պետական ռուսական դրամատիկական թատրոն
  •  
    Բուրյաթիայի Հոցա Նամսարաևի անվան դրամատիկական պետական ակադեմիական թատրոն

Գրադարաններ

խմբագրել
 
Բուրյաթիա Հանրապետության ազգային գրադարան

1881 թվականի նոյեմբերի 1-ին Ն. Ս. Նելյուբովի նախաձեռնությամբ քաղաքում սկսել է աշխատել առաջին հանրային գրադարանը։ 2005 թվականին քաղաքում աշխատել է ընդհանուր առմամբ 27 գրադարան։

Ներկայումս քաղաքում գործում են հետևյալ գրադարանները՝

  1. Բուրյաթիայի Հանրապետության ազգային գրադարան,
  2. Բ. Աբիդուևի անվան պետական հանրապետական մանկական գրադարանը,
  3. Դ. Ռ. Բատոժաբայայի անվան պետական հանրապետական պատանեկան գրադարան,
  4. Համայնքային հաստատություն «Ուլան Ուդե քաղաքի կենտրոնացված գրադարանային ցանց»։ Ներկայումս այդ հաստատությունը բաղկացած է 18 գրադարններից՝ կենտրոնական քաղաքային գրադարանից և 17 գրադարան-մասնաճյուղերից։

Թանգարաններ

խմբագրել

1911 թվականի փետրվարի 10-ին Վերին Ուդինսկայայի քաղաքային դուման որոշել է բացել Վերին Ուդինսկի թանգարան։ Թանգարանի համար մեկ սենյակ է հատկացվել Ժողովրդական տանը։ Ցուցանմուշների հսկողությունը և նյութերի հավաքումը հանձնարարվել է քաղաքային տեխնիկ Ա. Ս. Կոտովին։ Ա. Ս. Կոտովի հեռանալուց հետո թանգարանը դադարեցրել է աշխատանքը. նոր թանգարաններ չեն ստեղծվել Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով ։

1919 թվականի մայիսի 9-ին տեղի է ունեցել Անդրբայլկալի ուսումնասիրման հասարակության առաջին նիստը։ Հասարակության կողմից ստեղծվել է հայոց ցեղասպանության թանգարան՝ այժմ պատմության թանգարան։ Ընկերության անդամները կազմակերպել են երկրամասի տնտեսության, աշխարհագրության, պատմության և ազգագրության վերաբերյալ նյութերի հավաք և ձեռնամուխ են եղել գրադարանի և թանգարանի ձևավորմանը։ 1921 թվականի հունիսին Վերին Ուդինսկում կոոպերատիվների միավորված Անդրբայկալի միության կողմից լիազորված համագումարի ժամանակ բացվել է ցուցահանդես։ Ցուցահանդեսից հետո որոշում է կայացվել բացել Անդրբայկալի մարզային թանգարանը։

1920-ական թվականներին Վերին Ուդինսկում մանկավարժական թանգարանի աշխատանքն է սկսել, որի խնդիրը մանկավարժական գիտելիքների քարոզչությունն էր։ Իր թանգարանը Ստորին Բերյոզովկայում ունեցել է 5 առանձին կուբանային հեծելազոր բրիգադ։ Կարմիրբանակայինները ցուցանմուշներ են հավաքել Մոնղոլիայում և Տրոիցկոսավսկում[61]։

1933 թվականին քաղաքում ստեղծվել է հակակրոնական թանգարան Օդիգիտրիևյան տաճարի շենքում։ 1937 թվականին թանգարանը վերածվել է պատմա-հեղափոխական թանգարանի։ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ թանգարանը փակ էր այցելության համար։ 1946 թվականին ընդունվել է ԲՄԱՍՍՐ-ի նախարարների խորհրդի որոշումը՝ երկրագիտական և հակակրոնական թանգարանները երկրագիտական թանգարանում միավորելու մասին[62]։

2017 թվականի ապրիլին Ուլան Ուդեում բացվել է առաջին մասնավոր թանգարան-պատկերասրահը (փող. Նաբերեժնայա, 14 կ4)։ Նրա հիմնադիրը գործարար Լև Բարդամովն է[63]։

Ներկայումս քաղաքում գործում են հետևյալ թանգարանները՝

  1. Երկրաբանական թանգարան,
  2. Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի գիտական կենտրոնի Բույրաթիայի թանգարան,
  3. Լև Բարդամովի թանգարան,
  4. Բուրյաթիայի պատմության թանգարան,
  5. Ուլան Ուդե քաղաքի պատմության թանգարան,
  6. Հովա Նամսարաևի անվան Բուրյաթիայի գրականության թանգարան
  7. Բուրյաթիայի բնության թանգարան,
  8. Կապի թանգարան,
  9. Ց Սամպիլովայի անվան գեղարվեստական թանգարան,
  10. Անդրբայկալի ժողովուրդների ազգագրական թանգարան։
  •  
    Բուրյաթիայի գրականության թանգարան
  •  
    Անդրբայկալի ժողովուրդների ազգագրական թանգարան
  •  
    Ուլան Ուդե քաղաքի պատմության թանգարան
  •  
    Ասիայի ժողովուրդների արվեստների պատկերասրահ

Կինոթատրոններ

խմբագրել

Ուլան Ուդեն Ռուսաստանի եզակի քաղաքներից մեկն է, որի կինոթատրոններում կան 4D և 5D դահլիճներ[64]։

  • Capital Mall, 8 դահլիճ, այդ թվում՝ 5D,
  • People’s Cinema, 5 դահլիճ, այդ թվում IMAX և 4D[65],
  • «ԵվրաԳոտի», 5 դահլիճ[66],
  • «Պիոներ», 6 դահլիճ, այդ թվում՝ 4D[67]:

Կրոն

խմբագրել

2009 թվականի հոկտեմբերի 10-ից Ուլան Ուդեն ռուս ուղղափառ եկեղեցու Ուլան Ուդեի թեմի կենտրոնն է[68]։

Ուլան Ուդեն 2015 թվականի մայիսի 5-ին դարձել է ռուս ուղղափառ եկեղեցու բուրյաթական միտրոպոլիայի կենտրոնը[69]։

Սուրբ Ծննդյան մայր տաճարը Ուլան Ուդեում ռուսական հին հարավսլավական եկեղեցու Սիբիրյան միտրոպոլիայի կենտրոնն է։

Խամբին սումեի դացանում գտնվում է Պանդիտո Խամբո լամայի՝ Ռուսաստանի բուդդայական ավանդական սանգխայի ղեկավարի երկրորդ նստավայրը[70]։

Սպորտ

խմբագրել
 
Ֆիզկուլտա-սպորտային համալիր
 
Կենտրոնական մարզադաշտ

Պատմություն

խմբագրել

1915 թվականի հուլիսի 31-ին Բազարնայա հրապարակում (այժմ՝ Հեղափոխության հրապարակ) տեղի է ունեցել առաջին ֆուտբոլային հանդիպումը «Սպարտակ» և «Գլադիատոր» թիմերի միջև[71]։

1936 թվականի հոկտեմբերի 21-ին հեղափոխության հրապարակից մեկնարկել է «Ուլան Ուդե - Մոսկվա» դահուկային անցումը։ Հինգ դահուկորդներ ավարտել են 1937 թվականի մարտի 6-ին Մոսկվայի «Դինամո» մարզադաշտում՝ 93 վազք, օրվա ընթացքում անցնելով 6045 կմ։ 1937 թվականի մարտի 9-ի ԽՍՀՄ ԿԸՀ-ի որոշմամբ անցման բոլոր մասնակիցները պարգևատրվել են «Պատվո նշան» շքանշանով[72]։

Ուլան Ուդեում մեծ ժողովրդականություն է վայելում թիմային մարզաձևերի շրջանում մինի ֆուտբոլը։ Տարբեր մակարդակի մրցումներին մասնակցում է ավելի քան 60 թիմ։ Ամենահետաքրքիրը «քաղխորհրդի գավաթ» մինի-ֆուտբոլի միջազգային մրցաշարն է, որն անցկացվում է ամանորյա տոների օրերին՝ մեծ թվով հանդիսականների դեպքում։ Մրցաշարին ամեն տարի մասնակցում են ուժեղագույն խաղացողներ և թիմեր Մոսկվայից, Սիբիրի քաղաքներից, ինչպես նաև թիմեր՝ Մոնղոլիայից և Չինաստանից։ 2018 թվականին մրցաշարն անցկացվել է 12-րդ անգամ, հաղթողը «Լարա» մինի-ֆուտբոլային ակումբն է, որը արժանացել է մրցաշարի գլխավոր մրցանակի՝ «Քաղխորհրդի գավաթի» 5-ակի հաղթող։

Սպորտային կառույցներ

խմբագրել

Ուլան Ուդեում են գտնվում ավելի քան 400 սպորտային կառույցներ, որոնցից խոշորագույնն են՝

  • Հանրապետական մարզադաշտը,
  • Մշակութա-սպրոտային համալիրը,
  • «IceМетр» սառցե դաշտը[73]։ Բացվել է 2018 թվականի հոկտեմբերի 1-ին,
  • Բուրյաթիայի Հանրապետության կենտրոնական մարզադաշտ։ Բացվել է 2011 թվականի հունիսի 30-ին,
  • Ֆիզկուլտուրային-սպորտային համալիր։ Բացվել է 2012 թվականի փետրվարի 22-ին։ Սիբիրում ամենամեծը ներառում է 50 մետրանոց լողավազան և 2500 հոգու համար մարզա-համերգային դահլիճ։ ԱԴԾ-ում տեղակայված էր «Հարա Մորին» կանանց վոլեյբոլի ակումբը»։

Միջազգային հարաբերություններ

խմբագրել

Դիվանագիտական ներկայացուցչություններ

խմբագրել
  1.   Մոնղոլիայի գլխավոր հյուպատոսություն

Քույր քաղաքներ

խմբագրել

Քույր քաղաքների ցանկ[74]՝

  1.   Անյան (Հարավային Կորեա) (1997 թվականից)
  2.   Բերքլի (ԱՄՆ) (1992 թվականից)[75].
  3.   Դարհան (Մոնղոլիա) (1967 թվականից)
  4.   Դոնեցկ (2011 թվականից)
  5.   Յոնվոլ (Հարավային Կորեա)[76] (2014 թվականից)
  6.   Լանչժոու (Չինաստան) (2016 թվականից)
  7.   Մանգեյմ (Գերմանիա)
  8.   Մանչժուրիա (Չինաստան) (1993 թվականից)
  9.   Ռումոի (Ճապոնիա) (1971 թվականից)[77]
  10.   Թայբեյ (Թայվան) (1996 թվականից)
  11.   Ուլան Բատոր (Մոնղոլիա) (2000 թվականից)
  12.   Ուլանչաբ (Չինաստան) (2018 թվականից)
  13.   Հուլուն Բուիր (Չինաստան) (2015 թվականից)
  14.   Հուհ Հոտո (Չինաստան) (2000 թվականից)
  15.   Հեջու (Հյուսիսային Կորեա) (2012 թվականից)
  16.   Չանչուն (Չինաստան) (2000 թվականից)
  17.   Չիտա (Ռուսաստան)
  18.   Էլիստա (Ռուսաստան)
  19.   Էրդենեթ (Մոնղոլիա) (2002 թվականից)
  20.   Էռլյան (Չինաստան) (2011 թվականից)
  21.   Յալթա[78] (Ղրիմ)
  22.   Յամագատա (Ճապոնիա) (1992 թվականից)

Ժամականավոր կանգնեցված քույր քաղաքներ

խմբագրել
  1.   Դնեպր[79] (2011 թվականից մինչև 2016 թվականի սեպտեմբերի 7[80])
  2.   Կիև (մինչև 2015 թվականի դեկտեմբերի 11-ը[81])

Նշումներ

խմբագրել
  1. ↑ էվենկիերենից, թարգմանաբար, «ուդա» նշանակում է «հանգիստ, հանգիստ հոսանք»
  2. ↑ Քաղաքը գտնվում է Ուդայի գետաբերանում, այսինքն՝ հոսանքի ներքևի մասում
  3. ↑ Բուն իմաստով՝ «Կարմիր Ուդա»՝ «Ուլաան» բուրյաթերեն՝ «կարմիր», «Ուդա»՝ Ուդա գետի բուրյաթական անվանումը[10]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ OKTMO (ռուս.)
  2. ↑ https://web.archive.org/web/20210502131349/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/MZmdFJyI/chisl_%D0%9C%D0%9E_Site_01-01-2021.xlsx
  3. ↑ «Запрос к Базе данных показателей муниципальных образований». www.gks.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  4. ↑ «Историческая справка с сайта Администрации г. Улан-Удэ». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ մայիսի 18-ին. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 17-ին.
  5. ↑ «ОБ АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ УСТРОЙСТВЕ РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯ (с изменениями на: 07.07.2017), Закон Республики Бурятия от 10 сентября 2007 года №2433-III». docs.cntd.ru. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  6. ↑ «О Реестре административно-территориальных единиц и населенных пунктов Республики Бурятия (с изменениями на 15 августа 2019 года), Постановление Правительства Республики Бурятия от 18 ноября 2009 года №431». docs.cntd.ru. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 22-ին.
  7. ↑ «ОБ УСТАНОВЛЕНИИ ГРАНИЦ, ОБРАЗОВАНИИ И НАДЕЛЕНИИ СТАТУСОМ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ОБРАЗОВАНИЙ В РЕСПУБЛИКЕ БУРЯТИЯ (с изменениями на: 07.07.2017), Закон Республики Бурятия от 31 декабря 2004 года №985-III». docs.cntd.ru. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  8. ↑ «Устав муниципального образования «город Улан-Удэ»». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  9. ↑ «Исторические предпосылки формирования современной этнической структуры г.Улан-Удэ». Ethonet.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.
  10. ↑
  11. ↑ «Положение о гербе города». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 26-ին.
  12. ↑ «Положение о флаге города». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 26-ին.
  13. ↑ «О гимне города». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 26-ին.
  14. ↑ ОКАТО 81401
  15. ↑ Устав города Улан-Удэ
  16. ↑ «Устав городского округа «Город Улан-Удэ»». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  17. ↑ «Мэр Улан-Удэ Геннадий Айдаев проиграл выборы сити-менеджера». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  18. ↑ Выборы мэра Улан-Удэ выиграл Игорь Шутенков https://www.baikal-daily.ru/news/19/372732/
  19. ↑ Природа г. Улан-Удэ
  20. ↑ Платов В.С. и др. Государственная геологическая карта Российской Федерации масштаба 1:200 000, серия Селенгинская, лист M-48-VI. Объяснительная записка. — Изд-е 2-е. — Москва: Московский филиал ВСЕГЕИ, 2013. — С. 72. — 156 с.
  21. ↑ Убугунова В.И., Убугунов В.Л., Корсунов В.Н., Балабков П.Н. Аллювиальные почвы речных долин бассейна Селенги. — Улан-Удэ: БНЦ СО РАН, 1998. — 255 с. с.
  22. ↑ Ишигенов И.А. Агрономическая характеристика почв Бурятии. — Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1972. — 211 с. с.
  23. ↑ Гынинова А.Б., Сымпилова Д.П. Почвы лесостепного ландшафта зелёной зоны г.Улан-Удэ // Проблемы географии Байкальского региона : Сб.науч.тр.конф. / Отв.ред. А.К.Тулохонов, Б.Л.Раднаев. —Улан-Удэ, 1997. — С. 110—115.
  24. ↑ «Время в Улан-Удэ, Республика Бурятия, Россия. Сколько сейчас времени в Улан-Удэ» (ռուսերեն). dateandtime.info. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  25. ↑ «Географическое положение и климат». egov-buryatia.ru. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 29-ին.
  26. ↑ «Climate Ulan-Ude». Pogoda.ru.net. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 15-ին.
  27. ↑ «ULAN-UDE/MUHINO 1961–1990». NOAA. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 15-ին.
  28. ↑ «Погода и Климат - Климатический монитор: погода в Улан-Удэ». www.pogodaiklimat.ru. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 29-ին.
  29. ↑ «Гонконгская обсерватория». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  30. ↑ «Время восхода и захода Солнца на сегодня и завтра (погода, календарь, график). Продолжительность светового дня (долгота дня сегодня)». voshod-solnca.ru. Վերցված է 2016 թ․ փետրվարի 29-ին.
  31. ↑ Бураева О. В. Новое в истории Удинского зимовья/острога.
  32. ↑ История Бурятии. В 3 т. Т. II. XVII — начало XX в. — Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2011.
  33. ↑ «На Батарейной горе стояли Обоо — Коллективный блог Газета РБ». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 31 (օգնություն)
  34. ↑ История города Улан-Удэ / Под ред. Г.А. Айдаева и др.. — Кемерово: Кузбассвузиздат, 2012. — 160 с. — ISBN 978-5-202-01114-6
  35. ↑ Улан-Удэ — сердце Российской Азии / под ред. Г.А. Айдаева, М.Б. Бадмацыреновой, С.М. Тучкова. — Улан-Удэ: Экос, 2011. — 208 с. с. — ISBN 978–5-905013–07–2
  36. ↑ История города Արխիվացված 2014-11-22 Wayback Machine на сайте Улан-Удэнского муниципалитета
  37. ↑ От Верхнеудинска до Улан-Удэ Արխիվացված 2013-03-03 Wayback Machine на сайте республиканского агентства по туризму
  38. ↑ Закон Республики Бурятия от 9 марта 2010 года № 1313-IV «О внесении изменений в Закон Республики Бурятия „Об установлении границ, образовании и наделении статусом муниципальных образований в Республике Бурятия“»
  39. ↑ На конец XVIII века (1770-е года). Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
  40. ↑ 40,0 40,1 В источнике: 1820-е года. Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
  41. ↑ 41,0 41,1 Народная энциклопедия «Мой город». Улан-Удэ. Дата обращения 12 октября 2013. 12 октября 2013 года.
  42. ↑ Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
  43. ↑ Российский статистический ежегодник. 2011 год. Дата обращения 26 мая 2016. 26 мая 2016 года.
  44. ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. Արխիվացված 2012-10-14 Wayback Machine — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
  45. ↑ «Административно-территориальное деление Союза ССР. На 15 июля 1934 года» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հոկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  46. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам. Дата обращения 30 ноября 2013. 30 ноября 2013 года.
  47. ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. Արխիվացված 2014-07-16 Wayback MachineДата обращения 26 октября 2013. 26 октября 2013 года.
  48. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам. Дата обращения 30 ноября 2013. 30 ноября 2013 года.
  49. ↑ 49,00 49,01 49,02 49,03 49,04 49,05 49,06 49,07 49,08 49,09 49,10 49,11 49,12 49,13 49,14 49,15 49,16 49,17 49,18 49,19 49,20 49,21 49,22 49,23 49,24 49,25 49,26 49,27 49,28 49,29 Численность населения Республики Бурятия в разрезе районов (погрешность 50 человек). Արխիվացված 2016-03-05 Wayback MachineДата обращения 25 февраля 2015. 25 февраля 2015 года.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 Население в Республике Бурятия, по данным данного года Արխիվացված 2016-03-05 Wayback MachineДата обращения 25 февраля 2015. 25 февраля 2015 года.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 Населание по перечне районов Республики Буриятия Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine Дата обращения 25 февраля 2015. Архивировано 25 февраля 2015 года.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 Российский статистический ежегодник. 1994. Արխիվացված 2016-06-24 Wayback MachineДата обращения 18 мая 2016. 18 мая 2016 года.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 Российский статистический ежегодник. 2000 год. Արխիվացված 2021-05-18 Wayback MachineДата обращения 13 июня 2016. 13 июня 2016 года.
  54. ↑ 54,0 54,1 В источнике: 1820-е года. Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170 Народная энциклопедия «М
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 55,3 55,4 55,5 55,6 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. Дата обращения 17 октября 2020. [1] 17 октября 2020 год
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 56,4 56,5 Российский статистический ежегодник. 2015. Արխիվացված 2016-06-24 Wayback MachineДата обращения 18 мая 2016. 18 мая 2016 года.
  57. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. Таблица «21. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2019 года» Արխիվացված 2019-07-16 Wayback Machine (RAR-архив (1,0 Мб)). Федеральная служба государственной статистики.
  58. ↑ «Перепись-2018» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2019 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 22-ին.
  59. ↑ Республиканские учреждения культуры и искусства, подведомственные Министерству культуры Республики Бурятия
  60. ↑ «| Муниципальное автономное учреждение «Театр народной музыки и танца «Забава»». http://tmtzabava.ru/o-teatre. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)
  61. ↑ А. Реутов. Жизнь Красной Армии // Бурят-Монгольская правда. Верхнеудинск, № 112, 17 января 1924 года, стр. 3.
  62. ↑ Найдакова Г. В. Создание первых музеев в г. Улан-Удэ // Улан-Удэ в прошлом и настоящем. — Улан-Удэ, 1996.
  63. ↑ В Улан-Удэ открылась частная галерея - новости Бурятии и Улан-Удэ
  64. ↑ «KinoBum.Ru - афиша г. Улан-Удэ». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  65. ↑ «Сайт кинотеатра «People's Cinema»». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 27-ին.
  66. ↑ «Сайт кинотеатра «ЕвроЗона»». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 27-ին.
  67. ↑ «Сайт кинотеатра «Пионер»».
  68. ↑ Бурятская епархия // Патриархия.Ru
  69. ↑ ЖУРНАЛЫ заседания Священного Синода от 5 мая 2015 года / Официальные документы / Патриархия.ru
  70. ↑ «Дацаны Сангхи». sangharussia.ru. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 25-ին.
  71. ↑ Алексей Туробов. История бурятского футбола 17.08.2007 Արխիվացված 2009-08-31 Wayback Machine
  72. ↑ Тыхеева С. А. 95 незабываемых дней: документальная повесть. — Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1984.
  73. ↑ «| Байкал Daily - Новости Бурятии и Улан-Удэ в реальном времени». https://www.baikal-daily.ru/news/45/344600/. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)
  74. ↑ Зарубежные города-побратимы Արխիվացված 2016-07-22 Wayback Machine — сайт администрации города Улан-Удэ
  75. ↑ «Sister Cities - City of Berkeley, CA». www.ci.berkeley.ca.us. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 9-ին.
  76. ↑ Байкал Медиа Консалтинг (6 НОЯБРЯ, 13:16). «Улан-Удэ и Енгволь установили побратимские отношения». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
  77. ↑ Палхаева Е. Н. Становление и развитие самоуправления в г. Верхнеудинске — Улан-Удэ (1917—1989 ГГ.) // Вестник БГУ . 2009. № 7.
  78. ↑ «Города-побратимы - Правительство Республики Крым». yalta.rk.gov.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  79. ↑ «Днепропетровск». www.ulan-ude-eg.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 13-ին.
  80. ↑ «Днепр разорвал побратимские отношения с городами России». Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
  81. ↑ ««Москаль нам не брат»: в Киеве приняли решение по российским городам-побратимам». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 28-ին.
Քաղվածելու սխալ՝ «Поспелов—2002——430-431» անվանումով <references>-ում սահմանված <ref> թեգը սկզբնական տեքստում չի օգտագործվել:

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել

Աղբյուրներ

խմբագրել
  • Правительство Республики Бурятия. Постановление №431 от 18 ноября 2009 г. «О реестре административно-территориальных единиц и населённых пунктов Республики Бурятия», в ред. Постановления №573 от 13 ноября 2015 г. «О внесении изменений в Постановление Правительства Республики Бурятия от 18.11.2009 №431 "О реестре административно-территориальных единиц и населённых пунктов Республики Бурятия"». Вступил в силу 18 ноября 2009 г. Опубликован: "Бурятия", №216, Официальный вестник №120, 21 ноября 2009 г. (Government of the Republic of Buryatia. Resolution #431 of November 18, 2009 On the Registry of the Administrative-Territorial Units and the Inhabited Localities of the Republic of Buryatia, as amended by the Resolution #573 of November 13, 2015 On Amending Resolution #431 of November 18, 2009 of the Government of the Republic of Buryatia "On the Registry of the Administrative-Territorial Units and the Inhabited Localities of the Republic of Buryatia". Effective as of November 18, 2009.).
  • Народный Хурал Республики Бурятия. Закон №985-III от 31 декабря 2004 г. «Об установлении границ, образовании и наделении статусом муниципальных образований в Республике Бурятия», в ред. Закона №1411-V от 14 октября 2015 г. «О внесении изменений в Закон Республики Бурятия "Об установлении границ, образовании и наделении статусом муниципальных образований в Республике Бурятия"». Вступил в силу со дня официального опубликования. Опубликован: "Бурятия", №1, Официальный вестник №1, 12 января 2005 г. (People's Khural of the Republic of Buryatia. Law #985-III of December 31, 2004 On Establishing the Borders, Creating, and Granting a Status to the Municipal Formations in the Republic of Buryatia, as amended by the Law #1411-V of October 14, 2015 On Amending the Law of the Republic of Buryatia "On Establishing the Borders, Creating, and Granting a Status to the Municipal Formations in the Republic of Buryatia". Effective as of the day of the official publication.).
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուլան Ուդե» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ուլան_Ուդե&oldid=9953963» էջից