Վիքիպեդիա

Մասնակից:Lilit97x/Ավազարկղ Ա

< Մասնակից:Lilit97x


Ավրամ Նոամ Չոմսկին՝ (ծնված 1928 թվականի դեկտեմբերի 7-ին) ամերիկացի լեզվաբան, փիլիսոփա,  գիտնական, պատմաբան, քաղաքական ակտիվիստ և հասարակական քննադատ: Երբեմն համարվելով «ժամանակակից լեզվաբանության հայր»՝ Չոմսկին նաև վերլուծական փիլիսոփայության խոշոր գործիչ է և իմացական գիտության հիմնադիրներից մեկը: Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի (ՄՏԻ) պատվավոր պրոֆեսոր, Արիզոնայի համալսարանի դափնեկիր պրոֆեսոր (laureate professor), ավելի քան 100 գրքերի հեղինակ՝ լեզվաբանության, պատերազմի, քաղաքականության և զանգվածային լրատվության միջոցների մասին:  Հարում է անարխոսինդիկալիզմին և ազատական սոցիալիզմին (libertarian socialism)։


Ծնված լինելով միջին կարգի Աշկենազի հրեա ներգաղթյալների ընտանիքում Ֆիլադելֆիայում՝Չոմսկին վաղուց հետաքրքրություն էր ցուցաբերում անարխիզմի նկատմամբ Նյու Յորքի այլընտրանքային գրախանութներում:Նա սկսեց սովորել Փենսիլվանիայի համալսարանում 16 տարեկանում` անցնելով լեզվաբանության, մաթեմատիկայի և փիլիսոփայության դասընթացներ:1951թ-ից 1955թ.-ը  նա ծառայության անցավ Հարվարդի համալսարանի Հասարակության անդամների միությունում: Հարվարդում նա մշակեց փոխակերպման քերականության տեսությունը: Դրա համար 1955 թ-ին նա արժանացավ դոկտորի կոչման: Չոմսկին սկսեց դասավանդել ՄՏԻ-ում 1957 թ. և լեզվաբանության բնագավառում նշանակալի ցուցանիշ ունեցավ`նշանակալից Շարահյուսություն Կառուցվածքի իր նշանավոր աշխատանքի համար, որը վերափոխեց լեզվի գիտական ուսումնասիրությունը:

1958թ.-ից 1959թ. նա Ազգային գիտական հիմնադրամի աշխատակից  էր Ընդլայնված գիտությունների ինստիտուտում: Չոմսկին համարվում է համընդհանուր քերականության տեսության, գեներատիվ քերականության տեսության և Չոմսկիի հիերարխիայի ստեղծող կամ համահեղինակ: Նա նաև առանցքային դեր է խաղացել վարքագծի անկման մեջ՝ հատկապես քննադատելով Բ. Ֆ. Սքինների աշխատանքը:

Չոմսկին հանդես եկավ վիետնամական պատերազմում Մ.Ն. ներգրավվածության դեմ `հավատալով, որ պատերազմը ամերիկյան կայսերականության ակտ է: 1967թ.-ին նա լայն հանրային ուշադրություն է հրավիրել իր «Մտավորականների պատասխանատվությունը» հակա-պատերազմական շարադրությանը:

Նյու Լեֆթի հետ կապված լինելով՝ նա բազմիցս ձերբակալվել էր իր ակտիվության համար և տեղադրվել Ռիչարդ Նիքսոնի Թշնամիների ցուցակի վրա: 1960 և 1970 թվականների վերջին իր աշխատանքը լեզվաբանության մեջ ընդլայնելիս նա նույնպես ներգրավված էր այսպես կոչված գեներացնող իմաստաբանությամբ լեզվաբանության պատերազմներում:1980-ականներին Չոմսկին օգնեց զարգացնել կառավարության և պարտավորեցնող տեսությունը:Էդուարդ Ս. Հերմանի հետ համագործակցելով՝ Չոմսկին հետագայում գրեց Արտադրության համաձայնություն՝ԶԼՄ-ների քաղաքական տնտեսությունը ,որն արտահայտեց մեդիայի քննադատության քարոզչական մոդելը և աշխատեց բացահայտել Արևելյան Թիմորի ինդոնեզացի օկուպացիան:Բացի այդ, նրա խոսքի ազատության պաշտպանությունը՝ ներառյալ Հոլոքոսթի ժխտողների համար ազատ խոսքը, 1980-ականների սկզբին Ֆորիսոնի գործով զգալի հակասություններ առաջացրեց: 1990-ական թվականներին Չոմսկին սկսեց մինիմալիստական ծրագիրը: Ակտիվ ուսումից հեռանալուց հետո  (դառնալով պատվավոր 2002 թ.)՝Չոմսկին շարունակեց իր քաղաքական ակտիվ գործունեությունն՝ ընդդեմ ահաբեկչության դեմ պայքարին և աջակցելով Զինված շարժմանը:

Պատմության ամենահետաքրքիր գիտնականներից մեկը՝Չոմսկին, ազդեցություն է ունեցել ակադեմիական դաշտերի լայն զանգվածի վրա:Նա լայնորեն ճանաչված է որպես պարադիգմային հերթափոխ,  ով օգնեց մեծ հեղափոխություն առաջ բերել մարդկային գիտությունների մեջ՝նպաստելով լեզվի և մտքի ուսումնասիրման նոր ճանաչողական գաղափարի զարգացմանը: Իր շարունակական գիտական հետազոտություններից բացի, նա շարունակում է մնալ ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության, նեոլիբերալիզմի և ժամանակակից պետական կապիտալիզմի, իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության և հիմնական լրատվամիջոցների առաջատար քննադատող: Նրա գաղափարները խիստ կարևոր նշանակություն են ունեցել հակա-կապիտալիստական և հակա-կայսերական շարժումների մեջ: Նրա քննադատներից ոմանք նրան մեղադրում էին հակաամերիկյանիզմի մեջ:

Վաղ կյանք խմբագրել

Մանկություն՝ 1928-45թթ. խմբագրել

Ավրամ Նոամ Չոմսկին ծնվել է 1928թ. դեկտեմբերի 7-ին,Փենսիլվանիայի Ֆիլադելֆիայի[25] արևելյան Օակ Լեյնի հարևանությամբ: Նրա մայրը՝ Էլսին (nėe Simonofsky) 1906 թ. արտագաղթել է Բելառուսից Միացյալ Նահանգներ, իսկ նրա հայրը՝Ուիլյամ Չոմսկին, 1913 թ. Ուկրաինայից մեկնել է ԱՄՆ:[26] 1924 թ.-ին Ուիլյամը նշանակվել է ֆիլադելֆիայի Գրաթզ քոլեջում:[27] Էլսին նույնպես դասավանդում էր Գրաթզեում: Շատ ավելի ուշ՝ 1955-77թթ., Ուիլյամ Չոմսկին նշանակվել է որպես եբրայերենի դասախոս Դրոպսիի քոլեջում:[28]  

Ի՞նչն էր նպաստում նրա քաղաքական շահերին: Հզոր հետաքրքրասիրություն, տարբեր կարծիքների ենթարկում և անհերքելի կրթություն՝ բոլորն այս հարցի պատասխաններն էին: Նա պարզապես ցնցված էր իր սեփական ընթերցումների և հիմնական մամուլի հրապարակումների միջև ակնհայտ հակասություններից: Այս երկու աղբյուրների կողմից ներկայացված իրողությունների չափումն և գնահատականն այն բանի, թե ինչու այդպիսի բաց գոյություն ունի, մնացին հարց Չոմսկու համար:

Կենսագիր Ռոբերտ Ֆ. Բարսկի, 1997թ.
  Արտաքին տեսաֆայլեր
  Նոամ Չոմսկիի ‹‹Անհամաձայնության կյանքը›› թեմայի վերաբերյալ Ռոբերտ Ֆ. Բարսկիի ներկայացումը, Հուլիսի 19, 1997թթ., C-SPAN

Նոամ Չոմսկի ընտանիքի առաջին երեխա էր: Նրա կրտսեր եղբայրը՝ Դավիթ Էլի Չոմսկին, ծնվել էր հինգ տարի անց՝ 1934 [26][30]թվականին:Եղբայրները մոտ էին, չնայած Դավիթն ավելի հեշտ բնավորություն ուներ, իսկ Նոամը կարող էր շատ մրցունակ լինել:[31] Չոմսկին և նրա եղբայրը մեծացել էին որպես հրեա՝ ուսուցանելով եբրայերեն և պարբերաբար քննարկելով սիոնիզմի քաղաքական տեսությունները. ընտանիքը հատկապես ազդվել էր Ահադ Հայամի ձախ սիոնիստական գրվածքներից:  Որպես հրեա, Չոմսկին հակասեմիտիզմ է ունեցել որպես երեխա, հատկապես Ֆիլադելֆիայում բնակվող իռլանդական և գերմանական համայնքներից:[32]Չոմսկին իր ծնողներին բնութագրել է որպես «նորմալ Ռուզվելտ Դեմոկրատներ», ովքեր կենտրոնամետ ձախ դիրքորոշում ունեին քաղաքական սպեկտրում, նա ենթարկվում էր հեռավոր ձախ քաղաքականությանը ընտանիքի մյուս անդամների կողմից, որոնցից մի քանիսը սոցիալիստներ էին, որոնք ներգրավված էին կանանց միջազգային կարի արտադրության միության մեջ:[33]


Նրա վրա հսկայական ազդեցություն ունեցավ նրա հորեղբայրը, ով ուներ թերթերի կրպակ Նյու-Յորքում, որտեղ որտեղ հրեա ձախերը գալիս էին օրվա հարցերը քննարկելու համար:[34] Ամեն անգամ, երբ Չոմսկին այցելում էր իր հորեղբորը, նա հաճախ էր գնում քաղաքի ձախ և անարխիստական գրախանութներն՝ ագահաբար կարդալով քաղաքական գրականությունը: Հետագայում նա նկարագրեց անարխիզմի իր բացահայտումն որպես «բախտավոր պատահար»,[36]  քանի որ այն թույլ  տվեց  նրան քննադատել ստալինիզմը և մարքսիզմ-լենինիզմի այլ ձևերը:[37]

Չոմսկու  նախնական կրթությունը եղել է Օակ Լեյն Քանթրի Դեյ դպրոցում՝ մի անկախ Դյուիթ հաստատությունում, որը կենտրոնացած էր  այն բանի վրա, որ իր աշակերտներին թույլ տար սեփական շահերը հետապնդել ոչ մրցակցային մթնոլորտում:[38] Դա այնտեղ էր, երբ 10 տարեկան հասակում նա գրեց իր առաջին հոդվածը ֆաշիզմի տարածման մասին, որին հետևեց Բարսելոնայի անկումը, Ֆրանցիսկոյի Ֆրանկոյի ֆաշիստական բանակի իսպանական քաղաքացիական պատերազմում:[39] 12 տարեկանում Չոմսկին տեղափոխվեց միջնակարգ կրթության կենտրոնական ավագ դպրոց, որտեղ նա միացավ տարբեր ակումբների և հասարակությունների: Նա առաջադիմում էր ուսման մեջ,  սակայն անհանգստացած էր հիերարխիկ և վարչահրամայական ուսուցման մեթոդներով:[40] Նույն ժամանակահատվածում Չոմսկին հաճախել է Գրաթզի քոլեջի հրեական ավագ դպրոցը: 12-ից 13 տարեկան հասակում նա ավելի լիովին բացահայտեց անարխիստական քաղաքականությունը:[41]

Ուսանողական տարիներ՝1945–55թթ. խմբագրել

1945 թ.-ին 16 տարեկան հասակում Չոմսկին սկսեց սովորել Փենսիլվանիայի համալսարանում, որտեղ նա ուսումնասիրեց փիլիսոփայություն, տրամաբանություն, լեզուներ և զարգացրեց արաբերեն սովորելու հիմնական հետաքրքրություն:[42]  Ապրելով տանը՝ նա ֆինանսավորում էր իր բակալավրի աստիճանի ուսման համար եբրայերեն սովորեցնելով:[43] Նա հիասթափված էր համալսարանում ունեցած իր փորձից, նա մտադրված էր դուրս գալ և տեղափոխվել քիբբուց՝ Պաղեստին,[44] սակայն նրա ինտելեկտուալ հետաքրքրասիրությունն անթնացավ ռուս լեզվաբան Զելլիգ Հարիսի հետ զրույցներից, ում նա առաջին անգամ հանդիպեց քաղաքական շրջանակներում 1947 թ.:

Հարրիսը ներկայացրեց Չոմսկուն տեսական լեզվաբանության դաշտն և համոզեց նրան խոշոր հաշվով:[45] Չոմսկի Բ. Ա.-ի պատվավոր թեզը վերնագրված էր «Ժամանակակից եբրայերենի մորֆոհնչյունաբանությունը» և ներգրավեց Հարրիսի լեզվի  կիրառելու մեթոդները:[46]  Չոմսկին վերանայեց իր հումանտար ոլորտում վարպետի այս թեզը, որը նա ստացել է Փեննում 1951թ.-ին: Այն հետագայում հրապարակվեց որպես գիրք:[47]  Նա նաև զարգացրեց հետաքրքրություն փիլիսոփայության մեջ համալսարանում, մասնավորապես, Նելսոն Գուդմանի խնամակալության ներքո:[48]

1951-1955թթ.-ին Չոմսկին նշանակվեց Հարվարդի համալսարանում Երիտասարդների հասարակություն, որտեղ նա հետազոտություն էր կատարում այն բանի շուրջ, թե ինչ կդառնա իր դոկտորական դիսերտացիան:[49] Գուդմանի կողմից խրախուսված լինելով՝[50] Չոմսկին մեծ տպավորություններ ուներ Հարվարդից մասամբ այն պատճառով, որ այնտեղ էր գտնվում փիլիսոփա Ուիլարդ Վան-Օրման Քվինը: Եվ Քվինը, և այցելող փիլիսոփան՝ Օքսֆորդի համալսարանի Ջ.Լ.. Օսթինը, մեծապես ազդել են Չոմսկու վրա:[51]

 1952 թ.-ին Չոմսկին հրապարակեց իր առաջին ակադեմիական հոդվածը՝ «Շարահյուսական վերլուծության համակարգերը», որը հայտնվեց ոչ թե լեզվաբանության ամսագրում, այլ «Սիմվոլիկ տրամաբանության ամսագրում»:[50] Խիստ քննադատելով լեզվաբանության մեջ ձևավորված վարքագծային հոսանքները՝ 1954 թ. նա ներկայացրեց իր գաղափարները դասախոսություններով Չիկագոյի համալսարանում և Յալեի համալսարանում:[52] Չորս տարվա ընթացքում նա Փենսիլվանիայի համալսարանում գրանցված չի եղել որպես ուսանող, բայց 1955 թ-ին նա ներկայացրեց մի թեզ, որը սահմանեց իր գաղափարները փոխակերպման քերականության վերաբերյալ: Նա պարգևատրվել է փիլիսոփայության դոկտորի աստիճանին դրա համար, և այն մասնավորապես տարածվել է միկրոֆիլմերի մասնագետների շրջանում մինչև 1975թ. լույս տեսնելը՝ որպես լեզվական տեսության տրամաբանական կառուցվածքի մի մաս:[53]

Փիլիսոփայության դոկտորի պրոդեսորը զինված ուժերում ազգային ծառայություն անցնելու իր պահանջը չեղյալ հայտարարեց, որը հակառակ դեպքում պետք է սկսեր 1955 թվականին:[54] Հարվարդի պրոֆեսոր Ջորջ Արմիտաժ Միլերը կարդաց փիլիսոփայության դոկտոր Չոմսկու թեզը և տպավորված մնաց: Նա Չոմսկու հետ միասին տպագրել է մի շարք տեխնիկական փաստաթղթեր մաթեմատիկական լեզվաբանության մեջ:[55]

   
Անարխո-սինդիկալիստ Ռուդոլֆ Ռոքերի (ձախ) եւ ժողովրդավարական սոցիալիստ Ջորջ Օռուելի (աջ) աշխատանքը զգալիորեն ազդել է երիտասարդ Չոմսկու վրա:

1947 թ.-ին Չոմսկին ռոմանտիկ հարաբերությունների մեջ էր մտել Քերոլ Դորիս Շատզի հետ, ում նա ճանաչում էր երեխա եղած ժամանակից ի վեր, և նրանք ամուսնացան 1949 թվականին:[56] Այն բանից հետո, երբ Չոմսկին դարձավ Հարվարդի անդամ, զույգը տեղափոխվեց Բոստոնի Ալլսթոնի շրջանում գտնվող բնակարան: Նրանք այնտեղ մնացին մինչև 1965 թ., այնուհետև նրանք տեղափոխվեցին Լեքսինգթոնի ծայրամաս:[57] 1953 թ.-ին զույգը Հարվարդի ճանապարհորդական տոմս  էր ստացել Եվրոպա այցելելու համար՝ Միացյալ Թագավորությունից ճանապարհորդելով Ֆրանսիա, Շվեյցարիա և Իտալիա:[58] Այս ուղևորության ընթացքում նրանք նաև վեց շաբաթ անցկացրեցին Իսրայելում` Հաշոմեր Հաթիզիրի Հայզորա Կիբբուցում: Չնայած նա վայելում էր ճանապարհորդությունը՝Չոմսկին սարսափահար էր հրեական ազգայնամոլությունից և արաբական ռասիզմից, որը հանդիպում էր Իսրայելում, ինչպես նաև ստալինյան միտումից, որը, ինչպես նա հայտնաբերեց, ներթափանցել էր քիբբուցի ձախ համայնք:[59]

Նյու-Յորք կատարած այցերի ժամանակ Չոմսկին շարունակել է հաճախել Ֆրի Արբեյթեր Ստիմ իդիշական  անարխիստական ամսագրի գրասենյակ՝ հիացած մնալով Ռուդոլֆ Ռոքեր հեղինակի գաղափարներով, որոնց աշխատանքը ներկայացրեց նրան անարխիզմի և դասական լիբերալիզմի միջև կապը:[60]  Այլ քաղաքական մտավորականների աշխատանքները, որոնք կարդում էր ՉՈՄՍԿԻՆ, ընդգրկում էին անարխիստ Դիեգո Աբադ դե Սանտիլանի, ժողովրդավարական սոցիալիստներ Ջորջ Օռելելի, Բերտրան Ռասելի, Դուիտ Մաքդոնալդի և Կարլ Լիեբքնետտի, Կարլ Կորշի և Ռոզա Լյուքսեմբուրգի ստեղծագործությունները:[61]

Նրա ընթերցումները համոզում էին նրան անարխո-սինդիկիստական հասարակության ցանկալիության մասին, և նա հիացած  մնաց իսպանական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ ստեղծված անարխո-սինդիկիստական համայքներով, որոնք փաստագրված էին Օռուելի «Կաթոլոնիա» կոչման մեջ (1938):[62]  Նա ագահորեն կարդաց ձախ լրագրողական քաղաքականությունը` նշելով, որ այն «պատասխանեց և զարգացրեց» նրա հետաքրքրությունը անարխիզմի նկատմամբ,[63] ինչպես նաև պարբերական «Կենդանի մարքսիզմը»՝ հրատարակված խորհրդական կոմունիստ Պոլ Մաթիկի կողմից: Թեև մերժելով նրա մարքսիստական հիմքը՝ Չոմսկին մեծապես ազդել էր խորհրդային կոմունիզմի վրա՝ ագահորեն ընթերցելով Անտոնիո Փանեկուկի «Կենդանի մարքսիզմի» հոդվածները:[64]


Նա նաև մեծ հետաքրքրություն էր ցուցաբերում Լենինի Լիգայի մարլենիտյան գաղափարների նկատմամբ՝ հակաստալինյան  մարքսիստ-լենինիստական խմբին՝ կիսելով իրենց տեսակետները, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը կազմակերպվել էր արևմտյան կապիտալիստների և Խորհրդային Միության «պետական կապիտալիստների» կողմից, որպեսզի խորտակեն եվրոպական պրոլետարիատը:[65]

Վաղ կարիերա՝1955–66թթ. խմբագրել

Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտում (ՄՏԻ) Չոմսկին ծանոթացավ երկու լեզվաբանների՝ Մորիս Հալլեի և Ռոման Յակոբսոնի հետ, որոնցից վերջինը 1955-ին նրա համար ապահովել էր դոցենտի պաշտոն (assistant professor): ՄՏԻ-ում Չոմսկին իր ժամանակի մի մասն անցկացրեց մեքենայական թարգմանության նախագծի, իսկ մյուս մասը՝ լեզվաբանություն և փիլիսոփայություն դասավանդելու վրա: [66]ՄՏԻ-ի շարքերը համալրել է ազդեցիկ գիտնական Ջերոմ Վիսների շնորհիվ, որը ևս ներգրավված էր ԱՄՆ-ի միջուկային հրթիռային զենքի ծրագրի ստեղծման մեջ:[67]


Նման հրթիռային հետազոտությունը բերելով ՄՏԻ՝ Վիսները, նախքան ինստիտուտում հետազոտական նախագծերն իրականացնելը, դարձավ ԱՄՆ երկու նախագահների՝ Էյզենհաուերի և Քենեդու միջուկային ռազմավարության խորհրդատուն:[68] Չնայած իր ռազմական ներգրավվածությանը՝ Չոմսկին նկարագրում էր, որ «ՄՏԻ-ն բավականին ազատ և բաց վայր էր, որը բաց էր փորձի համար և առանց խստապահանջ պահանջների էր: Դա պարզապես կատարյալ էր իր անձնական շահերի և աշխատանքի համար»:[69] 1957 թ. ՄՏԻ-ին նրան նշանակեց  դոկտորի պրոֆեսորի պաշտոնին, և 1957թ.-ից 1958թ. նա նույնպես աշխատում էր Կոլումբիայի համալսարանում`որպես պրոֆեսոր:[70] Այդ նույն տարում ծնվեց Չոմսկու առաջին երեխան՝ Ավիվա անունով մի դուստր,[71]  և նա հրապարակեց իր առաջին գիրքը լեզվաբանության վերաբերյալ՝ Շարահյուսական Կառույցները, որը արհեստականորեն հակազդեց գերիշխող Հարիս Բլումֆիլդի միտումներին:[72] Չոմսկու գաղափարների պատասխանը տատանվում է անտարբերությունից դեպի թշնամանք, և նրա աշխատանքը եղավ բաժանարար և «զգալի ցնցում» առաջացրեց կարգապահության մեջ:[73]Լեզվաբան Ջոն Լիոնսը այնուհետև պնդեց, որ այն «հեղափոխական է հեղափոխակություն մտցրեց լեզվի գիտական ուսումնասիրության մեջ»:[74] 1958թ.-ից 1959թ. Չոմսկին Ազգային գիտական հիմնադրամի անդամ էր Նյու Ջերսիի Պրինկետոն քաղաքում խորացված ուսումնասիրությունների ինստիտուտում:[75]

1959 թ. Չոմսկին հրապարակել է Բ. Ֆ. Սքինների 1957 թ. «Բանավոր վարքաբանություն» ակադեմիական ամսագրի լեզվով գրքի վերանայում, որտեղ նա դեմ է արտահայտվել Սքինների լեզվի նկատմամբ:[76] Հաշվի առնելով, որ Սքինները անտեսել էր լեզվաբանության մեջ մարդկային ստեղծագործության դերը՝ նրա վերլուծությունը օգնեց նրան դառնալ «ճանաչված մտավորական»,[77]  և նա սկսեց հիմնադրել ՄՏԻ-ում Մագիստրատուրայի լեզվաբանության ծրագիրը Հալլեի հետ: 1961 թ. նրան պարգևատրեցին գիտական կոչում՝ դարձնելով ժամանակակից լեզուների և լեզվաբանության ամբիոնի պրոֆեսոր:[78]

Նա 1962 թ.-ին Մասաչուսեթսում Քեմբրիջում անցկացված Լեզվաբանների Իններորդ միջազգային կոնգրեսում լիագումար նիստի դահլիճում նշանակվեց որպես  ամերիկյան լեզվաբանության դե ֆակտո մամուլի քարտուղար:[79] Նա շարունակեց իր լեզվական գաղափարները տասնամյակի ընթացքում, ներառյալ «Շարահյուսության տեսության» (1966), «Գեներատորային քերականության տեսության» (1966), «Կարտեզիան լեզվաբանության» թեմաները՝ «Ռացիոնալիստական մտածողության պատմության մեջ» գլուխը (1966): [80] Հալլիի հետ միասին նա նաև խմբագրեց Հարփեր և Ռոուի համար գրքերի շարքերի ուսումնասիրություններն[81] և  ընդարձակեց գեներացվող քերականության տեսությունը հնչյունաբանության մեջ, Անգլիայի ձայնային օրինակով (1968):[82]  Նա շարունակում էր ստանալ ակադեմիական ճանաչում և հարգանք իր աշխատանքի համար, 1966 թ.-ին այցելելով տարբեր կալիֆորնիական հաստատություններ՝ նախ` Կալիֆորնիայի համալսարանում որպես Ամերիկայի լեզվաբանական միության պրոֆեսոր, այնուհետև Բեքկելի Կալիֆորնիայի համալսարանում որպես Բեքման պրոֆեսոր:[83] Նրա Բեքման դասախոսությունները հավաքվել և հրատարակվել  էին որպես Լեզու և  Միտք 1968 թ.-ին:[84] Այս ժամանակահատվածում ռազմական գիտնականներին հետաքրքրում էր նաև Չոմսկիի լեզվաբանությունը: Ինչպես հայտարարել էր նախկին ռազմաօդային ուժերի գնդապետ Էնթոնի Դեբոնսը. «ՄՏԻ-ում Չոմսկու և նրա գործընկերների կողմից կատարված հետազոտությունների մեծ մասն ուղղակի դիմում էր ռազմական գիտնականների կողմից ձեռնարկվող քայլերին զարգացնելու համար --- լեզուներ ռազմական հրամանատարության և հսկողության համակարգերում համակարգչային գործողությունների համար»:[85] 1963 և 1965 թթ., Չոմսկին խորհրդատու էր ռազմական հովանավորվող «ստեղծել բնական լեզու որպես օպերատիվ լեզու  հրամանատարության և հսկողության համար» նախագծի համար: Չոմսկու ուսանողներից մեկը, ով նույնպես աշխատում էր այդ նախագծի վրա, Բարբարա Պարթին ասում էր, որ այդ հետազոտությունը արդարացված էր զինված ուժերի համար՝ հիմք ընդունելով, որ «միջուկային պատերազմի դեպքում գեներալները կարող էին գտնվել ստորգետնյա որոշ համակարգիչներով՝ փորձելով կառավարել ինչ-որ բաներ և, հավանաբար, ավելի հեշտ կլիներ համակարգիչ սովորեցնել անգլերեն հասկանալու համար, քան գեներալներին սովորեցնել նախագիծը»:[86] Այս գիտնականները, ի վերջո, գտան, որ Չոմսկու տեսությունները չեն գործում իրենց համակարգչային համակարգերի համար: Տեսություններիի հետ կապված հետագա դժվարությունները հանգեցրին Չոմսկու և նրա քննադատների միջև տարբեր բանավեճերի, որոնք հայտնի էին որպես «լեզվաբանության պատերազմներ», թեև նրանք հիմնականում պտտվում էին փիլիսոփայական հարցերի շուրջ, այլ ոչ թե լեզվաբանության:[87]

Կյանքի ուշ շրջան խմբագրել

1967–75 Վիետնամական պատերազմում ԱՄՆ-ի ներգրավվածության դեմ բողոքի ակցիաներ և վերելքը`1967–75թթ. խմբագրել

Չի պահանջվում շատ մեծ մասնագիտացված գիտելիքներ ընկալելու համար, որ Միացյալ Նահանգները ներխուժում էին Հարավային Վիետնամ: Եվ, փաստորեն, վերացնելու համար պատրանքների և խաբեության համակարգը, որը գործում էր կանխարգելելու ժամանակակից իրականության ըմբռնումը, խնդիր չէր, որը պահանջում էր բացառիկ հմտություն կամ ընկալում: Այն պահանջում էր թերահավատություն և պատրաստակամություն կիրառելու համար իր վերլուծական հմտությունները, որոնք գրեթե բոլոր մարդիկ ունեն և կարող են իրականացնել:

Չոմսկին Վիետնամի պատերազմի մասին

Չոմսկին առաջին անգամ ներգրավեց 1962 թվականին Վիետնամի պատերազմում ԱՄՆ ներգրավվածության դեմ ակտիվ քաղաքական բողոքի ակցիաներին` խոսելով թեմայի մասին եկեղեցում և տներում փոքր հավաքների ժամանակ:[89] 1967թ.-ին նա մտավ ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ հանրային քննարկումների մեջ: [90]Փետրվարին նա հրատարակեց «Նյու Յորքի մտավորականների պատասխանատվությունը» գրքերում էսսե, որտեղ նա քննադատում էր երկրի ներգրավվածությունը հակամարտության մեջ: Էսսեն հիմված էր զրույցի վրա, որը նա անցկացրել էր Հարվարդի հրեական ճամբարի կյանքի համար:[91] Նա ընդարձակեց իր փաստարկն պատրաստելու համար   իր առաջին քաղաքական գիրքը՝ Ամերիկյան իշխանությունն և Նոր Մանդարինները, որը լույս տեսավ 1969 թվականին և շուտով նրան հաստատեց որպես ամերիկյան դիվանագիտության առաջատար:[92]  Ժամանակի ընթացքում նրա քաղաքական այլ գրքերն ընդգրկեցին «Պատերազմին Ասիայում» (1971), «Սենյակի տղաները» (1973), «Պետության պատճառների համար» (1973 թ.) և  «Խաղաղություն Մերձավոր Արևելքում» (1975 թ.) գրքերը, որոնք հրատարակված էին Պանթեոն գրքերի կողմից:[93] Կապված լինելով ամերիկյան Նյու Լեֆթ շարժման հետ՝ այնուամենայնիվ, նա քիչ էր մտածում Նյու Լեֆթ նշանավոր մտավորականների մասին,[94] ինչպիսիք էին Հերբերտ Մարկուսն և Էրիկ Ֆրոմը, և նախընտրում էր ակտիվիստների ընկերակցությունը մտավորականներին:[95] Չնայած Նյու Յորքի Գրքի ակնարկը հրատարակել էր 1938թ.-ից 1973 թ. Չոմսկու և այլ ձախերի ներդրումները, մի խմբագրական փոփոխություն դադարեցրեց այն:[96] Նա գրեթե անտեսված էր մնացել 1960-ականների վերջերին և 1970- ականների սկզբին:[97]

Իր գրվածքների հետ միասին, Չոմսկին ակտիվորեն ներգրավվեց նաև ձախ ակտիվության մեջ: Հրաժարվելով վճարել իր հարկերի կեսը՝ նա հրապարակայնորեն աջակցում էր այն ուսանողներին, ովքեր հրաժարվում էին այդ նախագծից, և ձերբակալվեց Պենտագոնի[98] սահմաններից դուրս հակամարտական ուսուցանում տալու համար: Այս ընթացքում Միտչել Գուդմանի, Դենիս Լևերտովի, Վիլյամ Սլոան Կոֆինի և Դուիտ Մաքդոնալդի հետ միասին Չոմսկին նույնպես հիմնադրեց հակամարտական կոլեկտիվի դիմադրություն:[99] Թեև նա կասկածի տակ է դնում 1968 թ. ուսանողական ցույցերի նպատակները,[100] Չոմսկին շատ դասախոսություններ էր տվել ուսանողական ակտիվիստական խմբերին, բացի այդ, նա և նրա գործընկեր Լուիս  Քամպֆը սկսեցին քաղաքականության մասին դասընթացներ անցկացնել ՄՏԻ-ում, անկախ պահպանողական գերիշխող քաղաքական գիտությունների բաժիններից:[101]

Այս ժամանակահատվածում ՄՏԻ-ում տարբեր ստորաբաժանումներն ուսումնասիրում էին Վիետնամում պատերազմի ուղղությամբ ուղղաթիռները, ռումբերը և հակահամաճարակային մեթոդները, և, ինչպես ասում է Չոմսկին, «հրթիռային ուղղորդման լավ տեխնոլոգիան մշակվել է հենց ՄՏԻ-ի տարածքում»:[102] Ինչպես Չոմսկինէ պարզաբանում,  «[ՄՏԻ-ի] մոտավորապես 90% էր Պենտագոնի ֆինանսավորմամբ: Եվ ես անձամբ ճիշտ էի այդ հարցում, ես ռազմական լաբորատորիայում էի ... Էլեկտրոնիկայի գիտահետազոտական ​​լաբորատորիայում»:[103] 1969թ.-ին ուսանող ակտիվիստները ակտիվ քարոզարշավ էին կազմակերպել ՄՏԻ - ում «պատերազմի դադարեցման համար»:[104] Չոմսկին համակրում էր ուսանողներին, բայց նաև կարծում էր, որ լավագույնն այն է, որ նման հետազոտություն անցկացվի համալսարանում և առաջարկեց, որ այն պետք է սահմանափակվի « զուտ պաշտպանական և խանգարող բնույթ ունեցող համակարգերի» վրա: [105]ՄՏԻ-ի հակապատերազմական ուսանողական ակտիվիստներից վեցը բանտարկվեց: Չոմսկին ասում է, որ ՄՏԻ-ի ուսանողները տառապում էին այնպիսի բաներով, որոնք «չպետք է տեղի ունենային», այլ նաև մեկնաբանեց, որ ՄՏԻ-ն «շատ լավ գրառումներ ունի քաղաքացիական ազատությունների մասին»:[106] 1970թ.-ին նա այցելեց Հանոյ, որտեղ դասախոսություն կարդաց Հանոյի գիտության և տեխնոլոգիաների համալսարանում, այս ուղևորության ընթացքում նա նաև շրջագայեց Լաոս`այցելելու պատերազմի ընէացքում ստեղծված փախստականների ճամբարները,և 1973 թ. նա եղավ  կոմիտեների այն առաջատարների շարքում, որոնք հիշատակելու էին պատերազմի դիմադրողականների լիգայի 50-ամյակը:[107]

 
Նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը Չոմսկիին ընգրկեց իր «թշնամիների ցանկ»:

Իր հակամարտական ակտիվության պատճառով Չոմսկին բազմիցս ձերբակալվել էր, և նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնը նրան ընդգրկեց «Թշնամիների ցանկի» վարպետի տարբերակում:[108] Նա տեղյակ էր իր քաղաքացիական անհնազանդության հնարավոր հետևանքների մասին, և նրա կինը սկսեց ուսումնասիրել լեզվաբանություն իր սեփական դոկտորի աստիճանի համար, որպեսզի աջակցի ընտանիքին Չոմսկու բանտարկության կամ աշխատանքի կորստի դեպքում:[109] Սակայն չնայած նրան հեռացնելու ճնշումներին՝ ՄՏԻ-ն մերժեց, լեզվաբանության մեջ նրա նշանավորության շնորհիվ:[110] Նրա աշխատանքը այս ոլորտում շարունակում էին միջազգային ճանաչում ձեռք բերել: 1967թ.-ին նա ստացավ  պատվավոր դոկտորի կոչում Լոնդոնի համալսարանից և Չիկագոյի համալսարանից:[111]  1970թ.-ին Լոյոլա համալսարանը և Սուորթմո քոլեջը նրան շնորհեցին պատվավոր դոկտորի կոչում, ինչպես նաև 1971 թ.-ին նույնն արեցին Բարդ քոլեջում, 1972 թ.-ին Դելիի համալսարանում և Մասաչուսեթսի համալսարանում 1973 թվականին:[112]

1971 թ.-ին Չոմսկին Քեմբրիջի համալսարանում Բերտրանդ Ռասելի հիշատակարանի դասախոսություն տվեց, որը լույս  տեսավ այդ տարի որպես գիտելիքների և ազատության հիմնախնդիրներ: Նա նաև տվեց թաքնված դասախոսություններ Մակմաստեր համալսարանում, Նիդերլանդների Լեյդեն համալսարանում, Ուդբրիջի մասին դասախոսություններ Կոլումբիայի համալսարանում և Կանտի մասին դասախոսություններ Ստենֆորդի համալսարանում:[113]  

1971թ. նա մասնակցեց հեռուստատեսային բանավեճում ֆրանսիացի փիլիսոփա Միշել Ֆուկոլի հետ հոլանդական հեռուստատեսությամբ, որը կոչվում էր «Մարդու բնություն. Արդարություն ընդդեմ իշխանության»: [114]Թեև Ֆուկոլթի գաղափարների հետ համամասնորեն համաձայնվելով՝       նա քննադատում էր հետմոդեռնիզմն ու ֆրանսիական փիլիսոփայությունը՝ հավատալով, որ հետխորհրդային ձախ փիլիսոփաների «անպարկեշտ լեզուն» քիչ բան է արել աշխատող դասերի համար, ինչպես նաև գրաքննադատել Ֆրանսիան`որպես «բարձրագույն տառատեսակ և հրաշալի անգրագետ մշակույթ»: Չոմսկին շարունակեց լայնորեն հրապարակել լեզվաբանությունը՝ հրատարակելով ուսումնասիրություններ Գեներատիվ քերականության իմաստաբանության վերաբերյալ (1972),[110] Լեզվի և մտքի մասին լայնածավալ հրատարակությունը (1972), Լեզուների մասին մտածողությունները (1975):[117] 1974 թ.-ին նա դարձավ բրիտանական ակադեմիայի համապատասխան աշխատակից:[113]

Էդվարդ Հերման և Ֆաուրիսոնի գործը ՝1976–80թթ. խմբագրել

Տես նաև Կամբոջայի ցեղասպանության ժխտումը, Չոմսկին և Հերմանը, և Ֆաուրիսոնի գործը

 
Նոամ Չոմսկի (1977թ.)

1970-ականների վերջին և 1980-ական թվականների ընթացքում Չոմսկու հրապարակումները ընդլայնեցին և պարզաբանեցին նրա ավելի  վաղ աշխատանքը` անդրադառնալով նրա քննադատներին և թարմացնելով նրա քերականական տեսությունը: [118]Նրա հրապարակային ելույթները հաճախ առաջացնում էին զգալի հակասություններ, հատկապես երբ նա քննադատում էր Իսրայելի կառավարության և զինված ուժերի գործողությունները, [119] և նրա քաղաքական հայացքները հարձակման էին ենթարկվում իրավապաշտպան և կենտրոնական գործիչների կողմից, որոնցից ամենաազդեցիկն Ալան Դեյնջերսն էր: Չոմսկին Դեյշեվիզին համարում էր Դեյնջերսին «լիակատար ստախոս» և մեղադրանք էր ներկայացրել նրան, որ ակտիվորեն խեղաթյուրում է իր դիրքորոշումը հարցերի վերաբերյալ:[120] 1970-ականների սկզբին Չոմսկին սկսեց համագործակցել Էդուարդ Ս. Հերմանի հետ, ով նաև հրապարակել էր Վիետնամում ԱՄՆ-ի պատերազմի քննադատությունները:[121] Միասին նրանք ստեղծեցին հակահեղափոխական բռնություն. Փաստեր և քարոզչություն, որը քննադատում է ԱՄՆ-ի զինվորական գիրքը Հարավարևելյան Ասիայում և ընդգծեցին, թե ինչպես էին հիմնական լրատվամիջոցները անտեսում այն: Ուորներ Մոդուլարն ընդունեց այն, և այն  հրատարակվեց 1973 թվականին, սակայն Ուորներ Մոդուլարի ընկերությունը՝ Ուորներ Քմյունիքեյշնսը, հավանություն չտվեց գրքի բովանդակությանը և կարգադրեց ոչնչացնել բոլոր օրինակները:[122]

Չնայած հիմնական հրապարակման ընտրանքները խուսափողական էին, Չոմսկին աջակցություն ստացավ Մայքլ Ալբերտի «Սաութ ընդ Փրես»-ի ակտիվիստների վրա հիմնված հրատարակչական ընկերության կողմից:[123]

1979 թ.-ին Չոմսկին և Հերմանը վերանայեցին հակահեղափոխական բռնությունը և հրապարակեցին այն «Սաութ ընդ Փրես»-ի կողմից `որպես երկնիշ ծավալով Մարդու Իրավունքների Քաղաքական Տնտեսություն: [124]Դրանով նրանք համեմատեցին ԱՄՆ լրատվամիջոցների արձագանքը Կամբոջայի ցեղասպանության և Արևելյան Թիմորի Ինդոնեզիայի բռնազավթման հետ: Նրանք պնդում էին, որ քանի որ Ինդոնեզիան ԱՄՆ դաշնակից էր, ԱՄՆ-ի ԶԼՄ-ները անտեսում էին Արևելյան Թիմորեսի իրավիճակը, երբ կենտրոնանում էին Կամբոջայում տեղի ունեցող իրադարձություններին, ԱՄՆ-ի թշնամուն:[125][126] Արևելյան Թիմորում տիրող իրավիճակի վերաբերյալ հատուկ հետաքրքրություն ներկայացնող Չոմսկին ՄԱԿ-ի 1978 և 1979 թթ. Միացյալ Նահանգների Հատուկ կոմիտեի առջև ցուցմունք տվեց և 1979 թ. Լիսաբոնում [127]տեղի ունեցած օկուպացիայի վերաբերյալ կոնֆերանսին մասնակցեց: Հաջորդ տարի մարքսիստական ​​ակադեմիկոս Սթիվեն Լուկեսը հոդված գրեց Թայմս Հայըր Էդյուքեյշն Սփլինեմնթի համար՝մեղադրելով Չոմսկուն իրանարխիստական​​ գաղափարները դավաճանելու և Կամբոջական առաջնորդ Փոլ Փոթի կողմնակից լինելու համար:[128] Լաուրա Ջ. Սամերսը և Ռոբին Վուդսվորդ Կարլսենը պատասխանեցին հոդվածին` պնդելով, որ Լուկեսը լիովին սխալ է հասկացել Չոմսկու և Հերմանի աշխատանքը: Վեճը վնասեց նրա  հեղինակությունը, և Չոմսկին պնդում էր, որ իր քննադատները գիտակցաբար ստեր էին տպագրվել նրա մասին, որ դատապարտեն նրան:[130]

Թեև Չոմսկին երկար ժամանակ հրապարակայնորեն քննադատում էր նացիզմն և տոտալիտարիզմը, խոսքի ազատության հանձնառությունը հանգեցրեց այն բանին, որ նա պաշտպանի ֆրանսիացի պատմաբան Ռոբերտ Ֆաուրիսոնի իրավունքը հոլոքոստի հերքումը բնութագրող լայն դիրքորոշում քարոզելու համար: Առանց Չոմսկու իմանալու նրա պատմաբանի խոսքի ազատության մասին միջնորդությունը հրապարակվեց որպես Ֆաուրիսիոյի 1980 թ. գրքի նախաբան, որը կոչվում էր «Mémoire en défense contre ceux qui m'accusent de falsifier l'histoire»:[131] Չոմսկուն դատապարտեցին Ֆաուրիսոնին պաշտպանելու համար, [132]և Ֆրանսիայի հիմնական մամուլը մեղադրում էր Չոմսկուն Հոլոքոստի նկատմամբ ժխտողական լինելու մեջ, ով հրաժարվում է  իր մեղադրանքները հրապարակելուց:[133] Քննադատելով Չոմսկու դիրքորոշումը՝ սոցիոլոգ Վեռներ Քոնը ավելի ուշ հրապարակեց   «Գործընկերների ատելության» վերնագրով գործի վերլուծությունը. Նոամ Չոմսկին և Հոլոքոստի ժխտողները:[134] Ֆաուրիսոնի գործն ունեցել է երկարատև, վնասակար ազդեցություն Չոմսկու կարիերայի վրա:[135] Չոմսկին չայցելեց Ֆրանսիա, որտեղ նրա քաղաքական գրականության թարգմանությունը գրեթե 30 տարի[137] հետաձգվեց մինչև 2000-ական թվականները:[136]  


Ռեյգանի ժամանակաշրջանը և գործունեությունը լրատվամիջոցներում՝ 1980-89թթ. խմբագրել

Հանրապետական Ռոնալդ Ռեյգանի ընտրությունը ԱՄՆ նախագահության ժամանակ 1980 թ. բերեցին Կենտրոնական Ամերիկայում ուժգնացած ռազմական միջամտության  ժամանակաշրջան:[138]  1985 թ. Նիկարագուայի կոնտրա պատերազմի ժամանակ, որին ԱՄՆ-ն աջակցեց Սանդինիտայի կառավարության դեմ հակահարձակմանը: Չոմսկին մեկնեց Մանագուա հանդիպելու աշխատողների կազմակերպությունների և հակամարտության փախստականների հետ՝հանրային դասախոսություններ տալով քաղաքականության և լեզվաբանության վերաբերյալ:[139]  «Իշխանություն և գաղափարախոսության» մասին այս դասախոսություններից շատերը լույս են տեսել 1987թ. «Մանագուայի դասախոսությունները»:[140]

1983-ին նա հրատարակեց «Ճակատագրական եռանկյունը», Իսրայել-Պաղեստինյան հակամարտության մասին՝ պնդելով, որ ԱՄՆ-ն շարունակաբար օգտագործել է հակամարտությունը իր նպատակների համար:[141] 1988թ.-ին, Չոմսկին այցելեց պաղեստինյան տարածքներ, որպեսզի ականատես լինի Իսրայելի ռազմական օկուպացիայի ազդեցությանը:[142]

1988թ.-ին, Չոմսկին և Հերմանը հրապարակեցին «Արտադրական համաձայնություն. Զանգվածային լրատվության միջոցների քաղաքական տնտեսություն», որտեղ ընդգծեցին իրենց քարոզչական մոդելը հիմնական լրատվամիջոցների ընկալման համար: Նրանք պնդում էին, որ նույնիսկ առանց պաշտոնական գրաքննության երկրներում  լուրերը ենթարկվում են գրաքննություն չորս ֆիլտրերի միջոցով, որոնք մեծ ազդեցություն են ունենում այն բանի վրա, թե ինչ պատմություններ են տեղեկացվում և թե ինչպես են դրանք ներկայացվում:[143]

Գիրքը ադապտացվել է 1992թ. և ստեղծվել է ֆիլմ՝ «Արտադրության համար համաձայնություն. Նոամ Չոմսսկին և ԶԼՄ-ն», որը ղեկավարվում էր Մարկ Աչբարի և Պիտեր Վինտոնիկի կողմից:[144] 1989 թ. Չոմսկին հրատարակեց «Անհրաժեշտ պատրանքները. Մտքի վերահսկողություն ժողովրդավարական հասարակություններում», որտեղ նա քննադատեց այն, ինչ նա տեսնում էր որպես արևմտյան կապիտալիստական պետությունների կեղծ-ժողովրդավարական բնույթ:[145]

1980-ական թվականներին Չոմսկու մի քանի  աշակերտներ իրենց սեփական իրավունքով լեզվաբանական առաջատար մասնագետներ դարձան՝ ընդլայնելով և վերանայելով  Չոմսկու գեներացնող քերականության գաղափարները:[146]

Քաղաքական գործունեության ակտիվությունը՝ 1990-ից առ այսօր խմբագրել

1990-ական թվականներին Չոմսկին քաղաքական ակտիվությունն ավելի խորն էր ընկալում, քան նախկինում:[147]

1995 թ. նա այցելեց Ավստրալիա` Արևելյան Թիմորական օգնության ասոցիացիայի և Արևելյան Թիմորի ինքնապաշտպանության ազգային խորհրդի խնդրանքով խոսելու համար:[148] Դասախոսությունները, որ նա տվեց այս թեմայով, լույս տեսան 1996 թ. որպես լիազորություններ և հեռանկարներ:[148]

Միջազգային հրապարակայնության արդյունքում, որն ունեցել էր Չոմսկին, նրա կենսագիր Վոլֆգանգ Սփերլիչը կարծում էր, որ նա ավելին էր արել Արևելյան Թիմորի անկախության համար, քան որևէ մեկը, իսկ հետաքննող լրագրող Ջոն Պիլջերը [149]Արևելյան Թիմորի անկախության ձեռքբերումից հետո, որը ձեռք բերվեց 1999 թվականին, Ավստրալիայի գլխավորած Միջազգային ուժը Արևելյան Թիմորի համար որպես խաղաղապահ ուժ եկավ: Չոմսկին քննադատում էր այդ մասին` հավատալով, որ այն նախագծված էր ապահովելու համար Արևելյան Թիմորի նավթային և գազային պաշարների Ավստրալիայի մուտքը Թիմոր Գապի պայմանագրի տակ:[150] Չոմսկու գիրքը շահառուների շրջանում. «Նեոլիբերալիզմ և գլոբալ կարգադրությունը» 1999 թ. Բոստոնի Գլոբ և Վիլիջ Վոյս Լիթըթըրի Սափլիմենթ բեսթսելլերն 1999 թ. էր:

Չոմսկին դուրս եկավ ստացիոնար ուսումից, թեև որպես արժանավոր,[151] այնուամենայնիվ, շարունակեց հետազոտություններ և սեմինարներ անցկացնել ՄՏԻ-ում:[152] 2001 թ. սեպտեմբերի 11-ի հարձակումներից հետո Չոմսկուն հարցաքննեցին, հավաքեցին նրա հարցազրույցներն և հրատարակեցին հոկտեմբերին Յոթ Իրադարձությունների մամուլում:[153] Չոմսկին պնդում էր, որ ահաբեկչության դեմ պատերազմը ոչ թե նոր զարգացում է, այլ ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության շարունակություն և համընկնող հռետորություն, որը հետապնդվում էր՝ սկսած առնվազն Ռեյգանի դարաշրջանից:[154]

2003թ.-ին նա հրատարակեց «Հեգեմոնիան կամ Գոյատևումն», որում նա ամփոփեց այն, ինչ կոչում էր Միացյալ Նահանգների «կայսերական գլխավոր ռազմավարություն» և քննադատեց Իրաքի պատերազմն և ահաբեկչության պատերազմի այլ ասպեկտները:[155]


Այս ժամանակահատվածում Չոմսկին շրջագայել է միջազգայնորեն ավելի կանոնավոր:[156] 2001 թ. նա տվեց Դ.Տ. Լակդալայի հիշատակարանի դասախոսություն[157] Հնդկաստանում՝ Նյու Դելիում, իսկ 2003 թվականին նա այցելեց Կուբա `Սոցիալական գիտնականների լատինաամերիկյան միության հրավերով:[156] 2002 թվականին Չոմսկին այցելեց Թուրքիա մասնակցելու հրատարակչի դատավարությանը, որը մեղադրվում էր դավաճանության մեջ Չոմսկու գրքերի տպագրման համար: Չոմսկին պնդում էր որ ինքը պատասխանատու էր,  և միջազգային ԶԼՄ-ների խիստ ուշադրության տակ գտնվող Անվտանգության դատարանները առաջին օրվա ընթացքում դադարեցրին քրեական հետապնդումը:[158] Այդ ուղևորության ընթացքում Չոմսկին այցելեց Թուրքիայի քրդական տարածքներ և խոսեց քրդերի իրավունքների օգտին:[158] Լինելով համաշխարհային սոցիալական ֆորումի աջակից՝ նա մասնակցեց 2002 և 2003 թթ. Բրազիլիայում կայացած գիտաժողովներին, ինչպես նաև մասնակցեց Հնդկաստանի ֆորումի միջոցառմանը:[159]

 
Չոմսկին խոսում է ի աջակցություն Զինվորական շարժմանը 2011թ.-ին:

Չոմսկուն գրավեց «Զինվորական շարժման» էներգիան և ակտիվությունը, երբ նա զեկույցներ տվեց ճամբարներում և ստեղծեց երկու աշխատանք, որոնք մեծ ազդեցություն ունեցան 2012 թ.-ին, հետո  2013 թ.-ին,  «Շրջափակել»,«Մտորումներ  պատերազմի, ապստամբության և համերաշխության մասին»: Երկուսն էլ տպագրվել են Զուկոտտի Փարք մամուլում: Նրա վերլուծությունը ներառում էր քննադատություն, որը վերաբերում էր «Շրջափակել»-ի աճին`Դեմոկրատական կուսակցության կողմից աշխատանքային կարգի շահերի ընկալման պատճառով:[160]

2014 թ. մարտին Չոմսկին միացավ «Միջուկային շրջանի խաղաղության հիմնադրամի» խորհրդատվական խորհուրդին՝ որպես ավագ գիտաշխատող:[162]

2015 թ. վերջում Չոմսկին հայտարարեց իր աջակցությունը Վերմոնթի ԱՄՆ սենատոր Բերին Սանդերին 2016թ.  կայացած Միացյալ Նահանգների նախագահական ընտրություններում:[163] 2016 թ. սկզբին Չոմսկին հրապարակավ սաստվեց Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի կողմից այն բանից հետո, երբ նա բաց նամակ ստորագրեց՝ դատապարտելով Էրդողանին հակաքրդական ռեպրեսիաների և ահաբեկչության կրկնակի չափանիշների համար:[164] Չոմսկին մեղադրեց Էրդողանին կեղծավորության մեջ՝ նշելով, որ Էրդողանը սատարում է «Ալ-Քաիդայի» սիրիական մասնաճյուղին,[165] «Ալ-Նուսրա ճակատին»:[164] Չոմսկին նաև քննադատեց ԱՄՆ-ի Սաուդյան Արաբիայի հետ սերտ կապերը և ԱՄՆ-ի ներգրավվածությունը Սաուդյան Արաբիայի գլխավորությամբ միջամտությունը Յեմենում՝ ընդգծելով, որ Սաուդիան ունի «մարդու իրավունքների ամենաանհեթեթ գրառումներից մեկը աշխարհում »:[166] 2016 թ-ին ցուցադրվել էր վավերագրական ռեքվիեմը Ամերիկյան երազանքի համար ՝ ամփոփելով կապիտալիզմի և տնտեսական անհավասարության վերաբերյալ իր տեսակետները «75 րոպեանոց դասավանդման» միջոցով:[167] Ամերիկյան երազանքների ռեքվիեմը հրատարակվել էր որպես գիրք «Յոթ իրադարձությունների մամուլի» կողմից 2017 թվականին:[168] Ալ Ջազեերայի հետ հարցազրույցի ժամանակ Չոմսկին Դոնալդ Թրամփին անվանեց «անգրագետ, բարակամաշկ, որը տառապում է իր փառքի մեծությամբ» և որը «ավելի մեծ չարիք» է, քան Հիլարի Քլինթոնը: Այն հարցին, թե Ռուսաստանը միջամտել էր արդյոք ԱՄՆ նախագահական ընտրություններին խարդախությամբ, Չոմսկին պատասխանեց. «Հնարավոր է, բայց դա մի տեսակ տարօրինակ բողոք է ԱՄՆ-ում: ԱՄՆ-ն տասնամյակներ շարունակ միջամտում և խախտում է ընտրությունները ամբողջ աշխարհում և հպարտանում է դրանով»:[169]  2017թ. օգոստոսին 88 տարեկանում և 2002 թ.-ից թոշակի անցնելով՝  Չոմսկին  դուրս եկավ ՄՏԻ-ից և միացավ Թուքսոնում գտնվող Արիզոնայի համալսարանի լեզվաբանության բաժնին՝[170][171] պաշտոնապես մի քանի շաբաթ անց սկսելով և դասավանդելով 2018 թ.-ի  գարնանը:[172] Նրա աշխատավարձը փակվում էր  բարեգործական միջոցներով: Չոմսկին գրասենյակ ուներ Քեմբրիջում:


2018 թ. հուլիսին Չոմսկին «Դեմոկրատիա հիմա»-ում տված հարցազրույցում ասաց,  որ «դժվար է մտածել ավելի դաժան և սադիստական քաղաքականության մասին», քան Թրամփի վարչակազմի ընտանիքի բաժանման քաղաքականությունն է:[[1]] Նույն հարցազրույցում նա ասաց, որ Ալեքսանդրիա Օկասիո-Կորտեսի հաղթանակը դեմոկրատական առաջնությունում «շատ տպավորիչ և նշանակալի իրադարձություն էր»:[[2]]

Լեզվաբանական տեսությունը խմբագրել

Այն, ինչ սկսվեց որպես զուտ լեզվական հետազոտություն, հանգեցրեց քաղաքական գործերի ներգրավվածության և ավելի վաղ փիլիսոփայական ավանդույթների բացահայտմանը, ոչ պակաս, քան մարդկային ընդհանուր տեսություն ձևակերպելու փորձին: Դրանց արմատները դրսևորվում են լեզվական տեսության մեջ ... Մարդկանց համար ընդհանուր ճանաչողական կառույցների հայտնաբերումը, բայց միայն մարդկանց (կոնկրետ տեսակների), բավականին հեշտությամբ հանգեցնում է այն մտքին, որն բնորոշ է մարդկային հատկանիշներին:

Էդվարդ Մարկոթը Չոմսկու լեզվական տեսության մասին

Լեզվաբանության ոլորտում Մքգիլվրեն Չոմսկուն է վերագրում «ճանաչողական հեղափոխության»[177] մեկնարկը: Մքգիլվրեն նաև գովում  է նրան որպես ֆորմալ, բնական գիտություն ստեղծող `այն հեռացնելով 20-րդ դարի կեսերին տիրող կառուցվածքային լեզվաբանության ընթացակարգային ձևից:[179] Որպես այդպիսին, ոմանք նրան անվանել են «ժամանակակից լեզվաբանության հայր»:[180][181][182][183] Չոմսկու լեզվական տեսության հիմքում ընկած է բիալեզվագիտությունը, որը ենթադրում է, որ լեզվի կառուցվածքի հիմքում ընկած սկզբունքները կենսաբանորեն որոշված են մարդկային մտքում և գենետիկորեն փոխանցվում են:[184]  Ուստի նա պնդում է, որ բոլոր մարդիկ կիսում են միևնույն լեզվաբանական կառուցվածքը՝ անկախ սոցիոլոգիական տարբերություններից:[185]Այս տեսակետը ընդունելով՝ Չոմսկին մերժում է Բ. Ֆ. Սքինների արմատական վարքագծային հոգեբանությունը, որը դիտարկում է միտքը որպես տաբուլա ռասա («դատարկ շերտ») և այդպիսով լեզվին վերաբերում որպես ձեռք բերված վարքագիծ:[186]


Ըստ այդմ, նա պնդում է, որ լեզուն մարդկային տեսակների եզակի էվոլյուցիոն զարգացում է և տարբեր է այլ կենդանիների օգտագործած հաղորդակցության ձևերից:[187][188] Չոմսկու լեզվի ներքին տեսքը համապատասխանում է «ռացիոնալիզմ»-ի փիլիսոփայական դպրոցին և հակադրվում է լեզվի հակաբնական, արտաքին տեսակետին, որը համահունչ է «էմպիրիզմ»-ի փիլիսոփայական դպրոցին:[189][176]

Ունիվերսալ քերականություն խմբագրել

Հիմնական հոդվածը՝ Ունիվերսալ քերականություն

1960-ական թվականներից ի վեր Չոմսկին հավաստիացրել է, որ սինթետիկ գիտելիքը մասամբ բնածին է, ինչը ենթադրում է, որ երեխաները պետք է սովորեն միայն իրենց մայրենի լեզուների որոշ առանձնահատկությունները: Նա հիմնեց իր փաստարկը մարդկային լեզուների ձեռքբերման վերաբերյալ դիտարկումների վրա `նշելով, որ գոյություն ունեն լուրջ խանգարումներ լեզվական խթանների միջև, որոնց ենթարկվում են երեխաները և հարուստ լեզվական գիտելիքներ են ձեռք բերում («խթանման աղքատությունը» փաստարկ): Օրինակ, չնայած երեխաները ենթարկվում են միայն առաջին լեզվով թույլատրելի բառապաշար տարբերակների վերջնական ենթաբազմությանը, նրանք ինչ-որ կերպ հասկանում են անծանոթ նախադասություններ, այդ թվում նաև այնպիսի բառեր, որոնք նախկինում չեն հնչել:[190] Դա բացատրելու համար Չոմսկին հիմնավորեց, որ առաջնային լեզվական տվյալները (ԱԼՏ) պետք է լրացվեն բնածին լեզվական կարողություններով: Բացի այդ, օրինակ, երբ մարդը և կատուն ունեն ինդուստրիալ մտածողություն, եթե նրանք ենթարկվում են նույն լեզվական տվյալներին, ապա մարդը միշտ էլ կկարողանա հասկանալ և արտադրել լեզուն, իսկ կատուն երբեք չի կարողանա ձեռք բերել այդ ունակություններից ոչ մեկը: Չոմսկին նշեց մարդու ցանկացած համապատասխան կարողությունը, որը կատուն չունի,  լեզվի ձեռքբերման սարք (ԼՁՍ) և առաջարկեց, որ լեզվաբանության խնդիրներից մեկը պետք է լինի որոշել, թե ինչ է ԼՁՍ-ն և ինչ սահմանափակումներ են դրվում հնարավոր մարդկային լեզուների տիրույթում: Համընդհանուր առանձնահատկությունները, որոնք կարող են առաջանալ այդ սահմանափակումներից, կազմում են «ունիվերսալ քերականությունը»:

Չոմսկու տեսլականը մտքի ներսում գտնվող բարդ տիեզերքի մասին, որը ղեկավարվում է անհամար կանոններով և արգելքներով,և դեռևս անսահման է իր ստեղծագործական ներուժի մեջ, բացում է հեռանկարներ, հնարավոր է, այնքան կարևոր, որքան Էնշտեյնի տեսությունները:

Դանիել Երգին«Նյու-Յորք Թայմզ»ամսագրում

Փոխակերպական գեներատիվ քերականության խմբագրել

Հիմնական հոդվածը՝Փոխակերպական գեներատիվ քերականություն

Սկսած Շարահյուսական կառույցներից (1957 թ.), նրա Լեզվաբանական տեսության տրամաբանական կառուցվածքի ցանկից (1955 թ.)՝ Չոմսկին մարտահրավեր է նետում կառուցվածքային լեզվաբանությանը և ներկայացնում է փոխակերպման քերականությունը:[194]

Չոմսկու տեսությունը պնդում է, որ լեզուն բաղկացած է ինչպես խորքային կառույցներից, այնպես էլ մակերևութային կառույցներից: Մակերևութային կառուցվածքը «բախվում է» և ներկայացված է խոսակցական խոսքերով, իսկ խորը կառուցվածքը «ներսում» է և արտահայտում է բառերի և հայեցակարգային իմաստների միջև ընկած հարաբերությունները: Փոխակերպման քերականությունը հանդիսանում է գեներացնող քերականություն (որը թելադրում է, որ մակերևութային կառույցների շարադրանքը կամ բառի կարգը պահպանում են որոշակի սկզբունքներ և պարամետրեր), որոնք բաղկացած են մաթեմատիկական նշագրով արտահայտված սահմանափակ կանոնների շարքից, որոնք խորը կառույցները վերածում են լավ ձևավորված մակերևույթին կառուցվածքների: Այսպիսով, փոխակերպման քերականությունը վերաբերում է իմաստին և ձայնին:[176][195]

 
Չոմսկիի Հիերարխիայի կողմից բնութագրված ներառված դասակարգերը

Չոմսկու հիերարխիան խմբագրել

Հիմնական հոդվածը՝ Չոմսկիի հիերարխիան

Չոմսկու հիերարխիան, որը երբեմն կոչվում է Չոմսկու-Շյութսենբերգերի հիերարխիա, ֆորմալ քերականությունների դասերի ըմբռնման հիերարխիան է: Այն ստեղծում է տրամաբանական կառուցվածք տարբեր լեզուների դասերի գծով և հիմք է տալիս հասկանալու գաղափարների միջև հարաբերությունները (սարքերը, որոնք հաշվում են իրական նախադասությունները լեզվի մեջ):Արտահայտիչ ուժը մեծացնելու համար այն ներառում է կանոնավոր (կամ Տեսակ-3) քերականությունը, համատեքստային (կամ Տեսակ-2) քերականությունը, համատեքստի զգայուն (կամ Տեսակ-1) քերականությունը, և ռեկուրսիվ հաշվելի (կամ Տեսակ-0) քերականությունը: Յուրաքանչյուր դասակարգը վերը նշված դասի խիստ ենթաբաժինն է, այսինքն, յուրաքանչյուր հաջորդական դասը կարող է առաջացնել ավելի լայն լեզուների շարքեր տողերի (տողերի անսահմանափակ բաժինները կազմված լինելով նշանների սահմանափակ բաժիններից, կամ այբուբեններից):

[196] Չոմսկու հիերարխիան նույնպես կարևոր է տեսական համակարգչային գիտության մեջ, հատկապես ծրագրավորման լեզվական տեսության, համակարգչի կառուցման և ավտոմատացված տեսության մեջ:[198]

Մինիմալիստական ծրագիրը խմբագրել

Հիմնական հոդվածը՝ մինիմալիստական ծրագիրը


1990-ական թվականներից ի վեր՝ Չոմսկու հետազոտության հիմնական մասը կենտրոնացել է այն բանի վրա, թե ինչ է նա անվանում Մինիմալ ծրագիր (ՄԾ), որտեղ նա հեռանում է իր անցյալի շատ ուսումնասիրություններից և փոխարենը փորձում է հեշտացնել լեզվուն մի համակարգի մեջ, որը վերաբերում է իմաստին և ձայնին՝ օգտագործելով նվազագույն հնարավոր կարողությունները՝ հաշվի առնելով որոշակի արտաքին պայմաններ, որոնք կապում են մեզ վրա:Չոմսկին հրաժարվում է այնպիսի գաղափարներից, ինչպիսիք են «խորքային կառուցվածք» և «մակերեսային կառուցվածք» հասկացությունները, և փոխարենը շեշտը դնում է ուղեղի նյարդային սխեմաների պլաստիկության վրա, որոնցով գալիս են հասկացությունների անսահման թվեր կամ «տրամաբանական ձևեր»:[188] Լեզվաբանական տվյալների ազդեցության տակ լսողի/խոսակցի ուղեղը շարունակում է կապել ձայնը և իմաստը,և այն քերականության կանոնները,  որոնք մենք դիտում ենք,  ըստ էության, միայն լեզուների ձևի հետևանքներն են կամ կողմնակի ազդեցությունները:Այսպիսով, չնայած Չոմսկու նախորդ հետազոտությունների մեծ մասը կենտրոնացած  է եղել լեզվի կանոնների վրա, այժմ նա կենտրոնանում է այն մեխանիզմների վրա, որոնք ուղեղը օգտագործում է այդ կանոնները ստեղծելու համար:[188][199]

Քաղաքական հայացքներ խմբագրել

Հիմնական հոդվածը՝Նոամ Չոմսկիի քաղաքական դիրքերը

Երկրորդ խոշոր բնագավառը, որտեղ Չոմսկին ներդրումներ է արել, և որն առավել հայտնի է իր լսարանում ընգրկված մարդկանց թվի տեսանկյունից և Չոմսկիի գրվածքների ու ասածների հասկացության ունակությամբ, սոցիալ-քաղաքական վերլուծության վերաբերյալ իր գործունեությունն է՝ քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական պատմությունը, և ներկայիս քաղաքական հանգամանքների քննադատական գնահատականը: Չոմսկիի կարծիքով, նրանք, որոնք կարող են, կամ փորձում են թաքցնել իրենց մտադրությունները և արդարացնել իրենց գործողությունները քաղաքացիներին ընդունելի լինելու համար, ամեն ոք, որը պատրաստ է քննադատական դիքորոշում ցուցաբերել և հաշվի առնել փաստերը, կարող է հասկանալ նրանց նկատառումները:

Չոմսկին կառուցել է « քաղաքական դիսանտի հեղինակություն»: [201][202][203]Նրա քաղաքական հայացքները փոքր-ինչ փոխվել են նրա մանկությունից ի վեր,[204] երբ նրա  վրա ազդեցություն էր ունեցել քաղաքական գործելակերպը, որը հրեական աշխատանքային կարգի ավանդույթ է դարձել:[205] Նա սովորաբար ներկայանում է որպես անարխո-սինդիկալիստ կամ ազատարար սոցիալիստ:[206]Նա այդ դիրքորոշումները դիտում է ոչ թե որպես հստակ քաղաքական տեսություններ, այլ իդեալներ, որոնք նա համարում է լավագույնը բավարարելու մարդկային կարիքները `ազատություն, համայնք և միավորման ազատություն:[207] Ի տարբերություն որոշ այլ սոցիալիստների, ինչպիսիք են մարքսիստները, Չոմսկին գտնում է, որ քաղաքականությունն ընկած է գիտության սահմաններից դուրս,[208] սակայն դեռևս արմատավորում է իր գաղափարները իդեալական հասարակության մասին`փորձագիտական տվյալների և էմպիրիկորեն արդարացված տեսությունների մասին:[209]

Չոմսկու կարծիքով, քաղաքական իրողությունների մասին ճշմարտությունը սիստեմատիկորեն խեղաթյուրված է կամ ճնշվում է էլիտար կորպորատիվ շահերի միջոցով, որոնք օգտագործում են կորպորատիվ լրատվամիջոցները, գովազդները և ուղեղի կենտրոնները նպաստելու համար իրենց քարոզչությանը: Նրա աշխատանքը փորձում է հայտնաբերել նման մանիպուլյացիաները և այն ճշմարտությունը, որը նրանք անտեսում են:[210] Նա կարծում է, որ «ողջախոհությունը» այն է, ինչը պահանջվում է կոտրել կեղծիքի ցանցի միջոցով և տեսնել ճշմարտությունը, եթե դա (ողջախոհությունը) օգտագործվում է՝ կիրառելով և քննադատական մտածողություն, և դերի գիտակցում, որոնք անձնական հետաքրքրվածությունն և ինքնախաբեությունը կատարում են թե իրենց, և թե ուրիշների համար:[211] Նա կարծում է, որ մտավորականների բարոյական պատասխանատվությունն է պատմել ճշմարտությունն աշխարհի մասին, բայց այնքան քչերն  են դա անում, քանի որ նրանք վախենում են հեղինակության և ֆինանսավորման կորստից:[212] Նա պնդում է, որ որպես այդպիսի մտավորական, իր պարտքն է օգտագործել իր արտոնությունը, ռեսուրսները և վերապատրաստումը ժողովրդավարական շարժումների իրենց պայքարում օգնելու համար:[213] Թեև նա միացել էր բողոքի երթերին և կազմակերպված ակտիվիստական խմբերին, նա բացահայտում է իր առաջնային քաղաքական ելքը՝ կրթությունը, անվճար դասեր և դասախոսություններ առաջարկելով`խրախուսելու ավելի լայն քաղաքական գիտակցությանը:[214] Նրա քաղաքական գրքերն ընդգրկել են մի շարք թեմաներ, սակայն ունեն մի քանի հիմնական թեմաներ:[215] Նա Համաշխարհային միջազգային միության արդյունաբերական աշխատողների անդամ էր,[216] և նստում էր հասարակության միջազգային կազմակերպության ժամանակավոր խորհրդատվական կոմիտեում:[217]


  1. ↑ McGilvray, 2014, էջ 12

Աղբյուրներ խմբագրել

«AI's Hall of Fame» (PDF). IEEE Intelligent Systems. 26 (4): 5–15. 2011. doi:10.1109/MIS.2011.64.
Barsky, Robert F. (1997). Noam Chomsky: A Life of Dissent. Cambridge, MA: MIT Press. ISBN 978-0-262-02418-1. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Changeux, Jean-Pierre; Courrége, Philippe; Danchin, Antoine (1973). «A Theory of the Epigenesis of Neuronal Networks by Selective Stabilization of Synapses». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 70 (10): 2974–2978. doi:10.1073/pnas.70.10.2974. PMC 427150. PMID 4517949. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Chomsky, Noam (1959). «Reviews: Verbal behavior by B. F. Skinner». Language. 35 (1): 26–58. JSTOR 411334. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Cohn, Werner (1995) [1985]. Partners in Hate: Noam Chomsky and the Holocaust Deniers. Cambridge, MA: Avukah Press. ISBN 978-0-9645897-0-4. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Evans, N.; Levinson, S. C. (2009). «The myth of language universals: Language diversity and its importance for cognitive science» (PDF). Behavioral and Brain Sciences. 32 (5): 429–448. doi:10.1017/S0140525X0999094X. PMID 19857320. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Everett, Daniel L. (2008). Don't Sleep, There Are Snakes: Life and Language in the Amazonian Jungle. New York: Pantheon Books. ISBN 978-0-375-42502-8. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Gardner, R. A.; Gardner, B. T. (1969). «Teaching Sign Language to a Chimpanzee» (PDF). Science. 165 (3894): 664–672. CiteSeerX 10.1.1.384.4164. doi:10.1126/science.165.3894.664. JSTOR 1727877. PMID 5793972. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Gardner, R. A.; Gardner, B. T.; Van Cantfort, Thomas E. (1989). Teaching Sign Language to Chimpanzees. Albany, NY: SUNY Press. ISBN 978-0-88706-965-9. Արխիվացված է օրիգինալից July 21, 2014-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ ref duplicates default (link)
Laurence, Stephen (2003). «Is Linguistics a Branch of Psychology?». In A. Barker (ed.). Epistemology of Language. Oxford: Oxford University Press. էջեր 69–106. {{cite book}}: External link in |chapterurl= (օգնություն); Invalid |ref=harv (օգնություն); Unknown parameter |chapterurl= ignored (|chapter-url= suggested) (օգնություն)
Lehmann, Christian (1982). «On some current views of the language universal». In René Dirven and Günter Radden (ed.). Issues in the Theory of Universal Grammar. Tübingen: Gunter Narr. էջեր 75–94. ISBN 978-3-87808-565-2. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Lyons, John (1978). Noam Chomsky (revised ed.). Harmondsworth: Penguin. ISBN 978-0-14-004370-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
McGilvray, Janes (2014). Chomsky: Language, Mind, Politics (second ed.). Cambridge: Polity. ISBN 978-0-7456-4989-4. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Miles, H. Lyn White (1990). «The cognitive foundations for reference in a signing orangutan». In Sue Taylor Packer and Kathleen Rita Gibson (ed.). "Language" and intelligence in monkeys and apes: Comparative developmental perspectives. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 511–539. ISBN 978-0-521-38028-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Nevin, Bruce (2010). «Noam and Zellig». In Douglas A. Kibbee (ed.). Chomskyan (R)evolutions. Amsterdam and Philadelphia, PA: John Benjamins Publishing Company. էջեր 103–168. ISBN 978-90-272-1169-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Nishida, T. (1968). «The social group of wild chimpanzees in the Mahali Mountains» (PDF). Primates. 9 (3): 167–224. doi:10.1007/BF01730971. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Patel, Aniruddh D. (2008). Music, Language, and the Brain. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512375-3. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Patterson, Francine; Linden, Eugene (1981). The Education of Koko. New York, NY: Holt, Rinehart & Winston. ISBN 978-0-03-046101-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Plooij, F. X. (1978). «Some basic traits of language in wild chimpanzees?». In A. Lock (ed.). Action, Gesture and Symbol: The Emergence of Language. London: Academic Press. էջեր 111–131. ISBN 978-0-12-454050-7. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Poole, Geoffrey (2005). «Noam Chomsky». In Siobhan Chapman and Christopher Routledge (ed.). Key Thinkers in Linguistics and the Philosophy of Language. Edinburgh: Edinburgh University Press. էջեր 53–59. ISBN 978-0-7486-1757-9. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Posner, Richard A. (2003). Public Intellectuals: A Study of Decline (Revised ed.). Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01246-2. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Premack, D. (1985). «'Gavagai!' or the future history of the animal language controversy». Cognition. 19 (3): 207–296. doi:10.1016/0010-0277(85)90036-8. PMID 4017517. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Rabbani, Mouin (2012). «Reflections on a Lifetime of Engagement with Zionism, the Palestine Question, and American Empire: An Interview with Noam Chomsky». Journal of Palestine Studies. 41 (3): 92–120. doi:10.1525/jps.2012.XLI.3.92. Արխիվացված է օրիգինալից August 3, 2012-ին. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն); Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
Rai, Milan (1995). Chomsky's Politics. Verso. ISBN 978-1-85984-011-5. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Savage-Rumbaugh, S.; Rumbaugh, D. M.; McDonald, K. (1985). «Language learning in two species of apes». Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 9 (4): 653–665. doi:10.1016/0149-7634(85)90012-0. {{cite journal}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Savage-Rumbaugh, S.; McDonald, K.; Sevcik, R. A.; Hopkins, W. D.; Rubert, E. (1986). «Spontaneous Symbol Acquisition and Communicative Use By Pygmy Chimpanzees (Pan paniscus)» (PDF). Journal of Experimental Psychology: General. 115 (3): 211–235.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ ref duplicates default (link)
Sheffield, Cory (2013-03-04). «A new species of Megachile Latreille subgenus Megachiloides (Hymenoptera, Megachilidae)». ZooKeys (անգլերեն). 283 (283): 43–58. doi:10.3897/zookeys.283.4674. ISSN 1313-2970. PMC 3677363. PMID 23794841.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
Sperlich, Wolfgang B. (2006). Noam Chomsky. London: Reaktion Books. ISBN 978-1-86189-269-0. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
Tattersall, Ian, "At the Birth of Language" (review of Robert C. Berwick and Noam Chomsky, Why Only Us: Language and Evolution, MIT Press, 215 pp.), The New York Review of Books, vol. LXIII, no. 13 (August 18, 2016), pp. 27–28.
Terrace, Herbert S. (1987). Nim: A Chimpanzee who Learned Sign Language. New York, NY: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-06341-8. {{cite book}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Lilit97x/Ավազարկղ_Ա&oldid=6222183» էջից