Մաշտոց ծիսարան
Մաշտոց (Մաշտոց ծիսարան կամ Ծիսարան), Հայ Առաքելական Եկեղեցու ծիսական գիրք։ Պարունակում է քրիստեոնեական ծիսակարգի կանոններ, նաև հատուկ աղոթքներ, օրհնություններ։
Անվանում
խմբագրելԱնվան ծագումը կապվում է կամ Մեսրոպ Մաշտոցի, Կիրակոս Գանձակեցու կարծիքով՝ Մաշտոց Ա Եղիվարդեցի կաթողիկոսի անվան հետ (հայագիտության մեջ առավել հավանական է համարվում 2-րդ վկայությունը)։
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ծիսական արարողակարգերի կանոնակարգմամբ զբաղվել է Սահակ Պարթև կաթողիկոսը, և ոչ թե Մեսրոպ Մաշտոցը՝ ուսումնասիրողների մի մասը կարծում է, որ Մաշտոց կաթողիկոսն է կարգավորել նախորդ հայրապետների (Գրիգոր Ա Լուսավորչից սկսած) կողմից տարբեր ժամանակներում Հայոց եկեղեցու ծիսական համակարգ ներմուծված կանոնները, ամոփել է դրանք մեկ ժողովածուի մեջ։ Այդ պատճառով նրա անունով էլ ժողովածուն կոչվել է Մաշտոց։
Պատմություն
խմբագրելՁևավորվել է 4-5-րդ դարերից՝ պահպանելով հեթանոսական Հայաստանում տարածված մի շարք հնագույն ծեսերի հետքեր՝ նվիրված կյանքի հիմնական հանգուցակետերին (մկրտություն, պսակ, թաղում), ջրի պաշտամունքին (ջրօրհնեք, խաչալվա, ոտնլվա, ջրհորի օրհնություն), բուսականության և պտղաբերության (սերմ, կալ, հնձան և այլն), ընտանիքի (տան, սեղանի, աղի և այլն) պաշտամունքներից բխող օրհնություններ։ Ընդգրկում է նաև սկզբնապես հմայական ու ոգեկոչման գործողությունների հետ կապված ծեսեր (դիվահարի, լուսնոտի, մատաղի, հացի օրհնությունները և այլն)։ Ժողովածուի կազմավորմանն ու հարստացմանը մասնակցել են Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, Սահակ Ա Պարթևը, Հովհաննես Ա Մանդակունին, Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին, Գրիգոր Բ Վկայասերը, Ներսես Շնորհալին, Գրիգոր Տաթևացին և ուրիշներ։ Ծիսարան են ներմուծվել նաև Բարսեղ Կեսարացու, Գրիգոր Նազիանզանցու, Եփրեմ Ասորու, Կյուրեղ Երուսաղեմացու ամբողջական կանոնների, որոշ քարոզների և աղոթքների թարգմանություններ, հայ հեղինակների ծիսական բովանդակության ինքնուրույն նյութեր։
Լինում են Փոքր կամ Առձեռն (բովանդակում է քահանայի խորհուրդներն ու արարողությունները՝ մկրտություն, դրոշմ և այլն), Մայր (եպիսկոպոսական արարողություններ՝ ձեռնադրություն, գավազանի ընծայություն, եկեղեցու օծում և այլն), Հայր (կաթողիկոսին պատկանող արարողություններ՝ կաթողիկոսի օծում, մյուռոնօրհնեք և այլն) Մաշտոցներ։ Հարուստ և բազմազան է Մաշտոցի երաժշտական բաղադրիչը, որը պայմանավորված է երաժշտածիսական գրքերի կենցաղավարման համակարգում նրա առանձնահատուկ դերով։ Ի տարբերություն այլ եկեղեցական գրքերի՝ Մաշտոցն սկզբնապես նախատեսվել է նաև արտաեկեղեցական կենցաղավարման համար։ Ձեռագիր Մաշտոցներում կանոնների ընթերցվող նյութերում ընդմիջարկվում են խազագրված սաղմոսներով, շարականներով, գանձերով ու տաղերով։
Ուշ միջնադարում երևան են եկել խառը տիպի ժողովածուներ՝ Մաշտոց-Գանձարաններ, Մաշտոց-Տաղարաններ, որտեղ աշխարհականացման ոգին դրսևորված է ոչ միայն երաժշտաբանաստեղծական նյութի առավել շեշտադրումով, այլև աշխարհիկ և ժողովրդական տաղերի ու ողբերի երևան գալով։ Կանոնագրված և չկանոնագրված երգասացությունների առկայությունը Մաշտոցի երաժշտական շարքերում, դրանց «բաց ձևի» միտումը ժողովածուի հիմնական տարբերությունն են այլ երաժշտածիսական գրքերից։
Հայ գրիչներն ստեղծել են մի շարք Մաշտոցներ, որոնցից հիշատակելի են Մատենադարանի № 1001, Վենետիկի Սբ. Ղազար վանքի մատենադարանի № 457, Երուսաղեմի Սբ Հակոբյանց վանքի մատենադարանի № 2027 ձեռագրերը և այլն։
Առաջին տպագիր Մաշտոցը լույս է տեսել 1667 թվականին Ամստերդամում՝ Ոսկան Երևանցու նախաձեռնությամբ։
Տեսակներ և բովանդակություն
խմբագրելՄաշտոց ծիսագրքի երեք տեսակ գոյություն ունի.
Ձեռաց Մաշտոց
խմբագրելԿոչվում է նաև Հասարակ կամ Փոքր Մաշտոց և պարունակում է քահանայի կողմից կատարվող խորհուրդներն ու օրհնությունները.
- Կանոն ի Տաճար ընծայման նախքան զՄկրտութիւնն
- Կանոն կենդանարար Սուրբ Մկրտութեան
- Կանոն դրոշմ կատարելոյ
- Կարգ քառասնօրէին
- Կանոն նշան օրհնելոյ
- Կանոն կուսի պսակի
- Կանոն երկրորդ պսակի
- Կանոն թաղման ննջեցելոց աշխարհականաց
- Տան կարգն
- Եկեղեցւոյ կարգն
- Գերեզմանի կարգն
- Վերջին աղօթք ի տանն ննջեցելոյն
- Կանոն մեծի այգուց կատարելոյ
- Կանոն մեծի եօթն աւուր կամ քառասնօրեայ և կամ տարեմուտ կատարելոյ
- Կանոն տղայաթաղ կատարելոյ
- Տան կարգն
- Եկեղեցւոյ կարգն
- Գերեզմանի կարգն
- Վերջին աղօթք ի տանն ննջեցելոյն
- Կանոն տղայի այգուց կատարելոյ
- Կանոն տղայի եօթն աւուր կամ քառասնօրեայ և կամ տարեմուտ կատարելոյ
- Կանոն աղ օրհնելոյ
- Կանոն օրհնութեան մատաղի
- Կանոն եկեղեցւոյ զգեստ և այլ սպասս օրհնելոյ
- Կանոն նոր գիրք օրհնելոյ
- Կանոն սկիհ և մաղզմայ օրհնելոյ
- Կանոն ջրհոր օրհնելոյ
- Կանոն զարտորայս, զսերմանիս զարմտիս և զհնձան օրհնելոյ
- Աղօթք վասն երաշտի
- Կանոն նորակերտ բնակութիւն և տուն օրհնելոյ
- Կանոն նորոգ սափրելոյ զհերս պատանւոյն
- Կանոն խաչալուայ առնելոյ որ կոչի Խաչահանգիստ
- Կանոն դժուարածին յղի կնոջ
- Կանոն գիշերային ժամու աղոթից
- Կանոն վասն այսահարաց և լուսնոտից Սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ յաղօթամատոյց գրոց (բան ՂԱ)
- Աւետարանք բժշկութեան
- Աղօթք Սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ վասն բժշկութեան (բան ԺԸ)
- Տնօրհնէք ի Սուրբ Ծննդեան
- Տնօրհնէք ի Սուրբ Զատկի
Մայր Մաշտոց
խմբագրելՊարունակում է այն խորհուրդները, որոնք կատարվում են եպիսկոպոսի կողմից.
- Ձեռնադրութիւն
- Գաւազանի տուչութիւն
- Եկեղեցւոյ օծում
- Քահանայաթաղ
Հայր Մաշտոց
խմբագրելՊարունակում է.
- Կաթողիկոսի օծում
- Միւռոնի օրհնութիւն
Աղբյուրներ
խմբագրել- Մաշտոց, Էջմիածին, 2001,
- Մ. արք. Օրմանեան, Ծիսական բառարան, Մոնթրէալ 2001,
Գրականություն
խմբագրել- Պողարեան Ն., Ծիսագիտութիւն, Նիւ Եորք, 1990։
- Արևշատյան Ա., «Մաշտոց» ժողովածուն որպես հայ միջնադարյան երաժշտական մշակույթի հուշարձան, Ե., 1991:
- Conybeare Fr., Rituale Armenorum, Oxf., 1905.
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Ձեռաց Մաշտոց, առցանց տարբերակ(չաշխատող հղում)
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է «Հայ երաժշտության հանրագիտարանից», որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|