Սրբոց Հակոբյանց մայր տաճար

Սրբոց Հակոբյանց մայր տաճար;
	Եկեղեցու ներսում
Հիմնական տվյալներ
Տեսակ	եկեղեցի, վանք և տաճար
Երկիր	Իսրայել
Տեղագրություն	Հայկական Թաղամաս, Երուսաղեմ
Դավանանք	Հայ Առաքելական Եկեղեցի
Թեմ	Առաքելական Աթոռ Սրբոց Յակովբեանց Յերուսաղեմ
Հոգևոր կարգավիճակ	Գործող
Հիմնական ամսաթվերը	1142
Ներկա վիճակ	Կանգուն
Առաջնորդ	Նուրհան արքեպիսկոպոս Մանուկյան
Նվիրված	Հակոբոս առաքյալ
Անվանված	Հակոբոս առաքյալ
Ճարտարապետական տիպ	Գմբեթավոր բազիլիկա
Ճարտարապետական ոճ	Հայկական
Կառուցման ավարտ	12-րդ դար
Հիմնադրված	1142
	Cathedral of St. James, Jerusalem Վիքիպահեստում

Սրբոց Հակոբյանց մայր տաճար, գրաբարյան անվանումը Սրբոց Յակովբեանց Վանք Հայոց, Երուսաղեմի գլխավոր հայկական կրոնական կառույցն է։ Կառուցվել է 12-րդ դարում և նվիրված է Հակոբին՝ Երուսաղեմի առաջին պատրիարքին։

Գտնվում է Երուսաղեմի հարավարևմտյան մասում, Սիոն լեռան բարձունքում։ Սկսել է գործել 5-րդ դարից, երբ հայ եկեղեցին հակադրվել է քաղկեդոնականությանը։ 7-րդ դարի արաբները միաբանության առաջնորդին (վանահորը) տվել են Երուսաղեմի հունաց պատրիարքին հավասար իրավունքներ և միաբանությունը դարձել է պատրիարքական աթոռ՝ տնօրինելով հայ համայնքի, վանքերի և եկեղեցիների իրավունքներն ու գործերը։ Նրա մատենադարանում պահվում են շուրջ 4000 ձեռագիր մատյան, դիվանագիտական փաստաթղթեր, հրովարտակներ, իսկ գանձատանը՝ հայ, մեծ մասամբ կիլիկյան, վարպետների պատրաստած ոսկյա, արծաթյա, փայտյա իրեր, ձեռագրակազմեր, կանթեղներ, վարդապետական և եպիսկոպոսական գավազաններ, այդ թվում՝ Հեթում թագավորի մականը, ձեռագործության հազվագյուտ նմուշներ։ Այստեղ է գտնվում Թորոս Ռոսլինի նկարազարդած ձեռագրերի ստվար մասը։

1833 թվականին հիմնադրվել է տպարանը։ Տպագրվել են հայագիտական, բանասիրական աշխատություններ։ 1843 թվականից գործում է հոգևոր ճեմարանը, որը հայտնի է «ժառանգավորաց վարժարան» անվամբ (հիմնադիր՝ Զաքարիա պատրիարք)։ 1850 թվականից Երուսաղեմաբնակ հայ երեխաների համար հիմնվել է «Թարգմաևչաց վարժարան»-ը։ 1866 թվականից լույս է տեսևում «Սիոն» հանդեսը։

Վանքը իր պատրիարքական աթոռով գործում է ցայսօր։

Պատմություն

Ըստ ավանդության, եկեղեցին կառուցվել է սուրբ Հակոբի սպանության տեղում։ Նախապես այստեղ գտնվել է բյուզանդական եկեղեցի։ 18-րդ դարում եկեղեցին վերանորոգվել է։

Բացի եկեղեցական արարողություններից, եկեղեցու մետրանոց պատերի շնորհիվ, այն երբեմն օգտագործվել է որպես ապաստարան տեղի հայ համայնքի համար։ Վերջին անգամ այդպես եղավ 1948 թ-ին՝ քաղաքի ռմբակոծման ժամանակ, երբ այստեղ ապաստան էին գտել քաղաքի մոտ 1000 հայ։

Ճարտարապետություն

Արևմտյան հատվածում կա հիանալի զարդարված, 17-րդ դարի փայտյա դուռ։ Եկեղեցում է նաև գտնվում 94-րդ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի` Կյուրեղ Իսրայելյանի և Սալահ ադ Դինի ժամանակակցի` Աբրահամի գերեզմանները։

Եկեղեցու մոտ կա երեք փոքր զանգակատուն։ Առաջինում թաղված է 4-րդ դարի Երուսաղեմի պատրիարքը՝ Մակարիան, իսկ երրորդ զանգակատունը գտնվում է Հակոբի թաղման վայրում։

Եկեղեցում գտնվում է երեք զոհասեղան, որոնցից կենտրոնականը նվիրված է Հակոբին, աջը - Հովհաննես Մկրտչին, իսկ ձախը - Մարիամ Աստվածածնին։ Զոհասեղանից ոչ հեռու գտնվում է աթոռ-գահ - ավելի համեստ զարդարվածը՝ Պատրիարքի համար, իսկ ավելի լավ զարդարվածը՝ անձամբ Հակոբին։

Սբ. Հակոբյանց հայկական տաճարը և նրա շրջակայքը

Սուրբ Հակոբյանց վանքը Երուսաղեմի եկեղեցական կառույցներից է, որը երբեք պատշաճ կերպով չի ուսումնասիրվել։ Գտնվելով Սիոն լեռան վրա, Հայկական թաղամասում՝ Հին քաղաքի պարիսպների մեջ, Սուրբ Հակոբյանց վանքը ծառայում է որպես Երուսաղեմի գլխավոր հայկական եկեղեցի^[1]։

Վանքի կապը հայերի հետ փաստագրված է 12-րդ դարից։ Առաջինը Եվրոպացի ճանապարհորդը, ով հիշատակել է հայկական գործունեությունը Սբ. Հակոբյանցում, Հովհաննես Վուրցբուրգիցն էր 1165 թվականին։ Եկեղեցու ամենավաղ հայերեն արձանագրությունները թվագրվում են 1151–1153 թվականներին։ Երկուսն էլ մակագրված են հուշաքարային խաչերի վրա, որոնք հայտնաբերվել են 1835 թվականի վերանորոգման ժամանակ։ 2016 թվականին հայտնաբերվել է ավելի վաղ խաչքար, որը ներառված է վերին հարկի պատի մեջ և թվագրվում է 1112 թվական։ Փաստաթուղթը, որը հաստատում է Սալահի կողմից հայ համայնքին տրված վանքի իրավունքները պահվում է պատրիարքարանի արխիվում։ Սակայն ներկայիս կառույցը իբր կապված է վրաց համայնքի գործունեության հետ և թվագրվում է մոտ մեկ դար առաջ՝ 11-րդ դարի վերջին քառորդ։ Վանքը վերակառուցվել է հայերի կողմից 12-րդ դարում, այնուհետև վերանորոգվել 17-րդ և 18-րդ դդ. որոշ կառուցվածքային փոփոխություններով։ Համալիրը պահպանում է նաև մի քանի բյուզանդական մնացորդներ^[2]։

Կառույցի ամենահին հատվածը հայտնի Սուրբ Մենաս փոքրիկ մատուռն է, որը այսօր հայտնի է որպես Սբ. Սարգիսի մատուռ։ Այն կցված է Սբ. Հակոբյանցի տաճարին։ Սբ. Բասսայի կողմից 5-րդ դարում կառուցված վանքը հիշատակվում է բյուզանդական աղբյուրներում։ Ք. Քենյոնի հնագիտական արշավախմբի աշխատանքների ընթացքում 1960-ական թվականներին տարածքում հայտնաբերվել է բյուզանդական բազիլիկ եկեղեցի՝ երեք աբսիդներով (ներկայիս Հայկական թաղամասի ավտոկայանատեղում)։ Գտածոները ներառում էին զարդարված խճանկարային հատակ ծաղկային նախշեր, նապաստակ, այլ կենդանիներ և հունարեն ձոնագրություն։

5-րդ դարով թվագրված եկեղեցական կառույցը նույնականացվել է որպես Բասայի կուսանոց, որը հայտնի է բյուզանդական աղբյուրներից։

Մ. Բրոշիի կողմից իրականացված պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են բյուզանդական շերտեր Հայկական ճեմարանի և օսմանյան քաղաքից դուրս գտնվող Հայկական թաղամասի տարածքում։

Վերջերս փոքրածավալ պեղումներ են իրականացվել Հայկական թաղամասի պատերի ներսում` IAA-ի կողմից՝ հայտնաբերվել է մոնումենտալ շինության մի հատված, որը ըստ կերամիկական գտածոների թվագրվում է 5–7-րդ դարեր։ Հին Երուսաղեմի գրավոր աղբյուրներում պահվում են Սբ. Մենաս եկեղեցում իրականացվող ծառայությունների վերաբերյալ տեղեկություններ։

Հնագույն մատուռի մակերեսային ուսումնասիրությունը բերեց Լ.Հ.Վինսենթին և Ֆ.-Մ. Աբելին այն եզրահանգմանը, որ հայկական տաճարում պահվել են բյուզանդական նահատակ Սուրբ Մենասի մնացորդներ թվագրված 5–6-րդ դարեր։

Սուրբ Մենասի մատուռ

Վինսենթի և Աբելի արձանագրությունների համաձայն, սկզբնական մատուռի հատակագիծը գրեթե քառակուսի է` դրսից 7,05 x 7,15 մ, երկու փոքր փորագրված աբսիդներով։ Սինայի Սուրբ Եկատերինա եկեղեցու մատուռի ճակատին կա գրառում, որ այն կատարվել է Սինայում Հուստինիանոս կայսրի կողմից 548-565 թվականներին։ Կրաքարե շերտը, հավանաբար դեռ ծածկված է եղել 1920-ական թվականներին, և, հետևաբար, Դոմինիկյան հայրերի կողմից չի նշվում, զարդարված է tabula ansata-ով։ Այն չի կրում մակագրության նշաններ, հնարավոր է ջնջվել են, բայց կողքերին կան զարդարված երկու խաչեր^[3]։

Մատուռի ներքին չափ

Գալուստյանի արձանագրած՝ 4,65 x 3,75 մ էականորեն տարբերվում է Վինսենթի և Աբելի չափումներից` մոտ 1.5մ-ով։ Երեք տարածքներ են պեղվել՝ մատուռի հնագույն հիմքերը բացահայտելու համար նրա հյուսիսային, արևմտյան և հարավային պատերին մոտ։ Արևելյան կողմը մնացել է անձեռնմխելի, զոհասեղանը չվնասելու համար։ Հյուսիսային պատի հիմքը ներկայիս մակարդակից 1,8 մ ցածր է, այն կառուցված է մշակված խոշոր քարերով ։ Այդ հատվածներում հայտնաբերվել են ցրված խճանկարներ։ Հարավային պատի տակ, որը սահմանակից է Սբ Դամբարանի մատուռին, հայտնաբերվել են միայն դրա հիմքերը (հնարավոր է, հնագույն հարավային մուտք)։ Ավելի խորը պեղելով՝ բանվորները գտել են գունավոր գաջի և խճանկարի բազմաթիվ բեկորներ՝ մեծ և միջին չափերի սպիտակ, կարմիր և սև գույնի խորանարդներ։ Պեղումները շարունակվել է մոտ 15–20 սմ ավելի խորության վրա, մինչև հասել են «ոսկորների մնացորդների շարքերին»։ Այս փուլում որոշվել է դադարեցնել պեղումները, ապագայում՝ 2011 թվականին, պատշաճ հնագիտական աշխատանքները շարունակելու հույսով։

Գալուստյանը եզրակացնում է, որ հնագույն մատուռը ավերվել է երկրաշարժից կամ «բարբարոսների» կողմից, և որմնադրության վերին շարքերը փլուզվել են՝ փշրելով խճանկարի հատակը։ Միջնադարյան վերանորոգումների ժամանակ այս հին կառույցը չի ապամոնտաժվել, այլ ընդգրկվել է նոր եկեղեցու մեջ. բարձրացվել են պատերը և կառուցվել նոր հատակ։ Խեցեղենի, խճանկարի և որմնանկարների բեկորները պահվում էին Հայոց պատրիարքարանում այլ փոքրիկ գտածոների հետ միասին^[3]։

Պեղումներ գլխավոր եկեղեցու ներսում

Շնորհք եպիսկոպոսը գլխավոր տաճարի տարածքում հայտնաբերել է հավելյալ հնագույն մնացորդներ, որտեղ փոխարինվել են հատակները։ Ընդհանուր առմամբ պեղվել է 1–1,3 մ խորությամբ երեք հատված։ Փորվել է հարավային պատին զուգահեռ եկեղեցին և Սուրբ Էջմիածին մատուռի շեմքը՝ բացահայտելով վեց թաղված մադկանց կմախքներ, այդ թվում՝ երեխայի կմախք և յոթ գերեզման^[3]։

Ծանոթագրություններ

↑ Bishop Shnorhk (Kaloustian). “Salargum Surp Hagopay Dajarin yev badahagan beghumner ayt artiv” (Pavement Works at St. James Cathedral and Excavations on that Occasion). {{cite book}}: line feed character in |title= at position 67 (օգնություն)
↑ Dikran Sawalaneants, Badmut‘iwn Erusaghēmi (1931). from Classical Armenian by Mesrob Nshanean. Jerusalem: St. James Press.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Yana Tchekhanovets, Fr. Pakrad Berjekian. https://www.academia.edu/36932690/Excavating_the_Armenian_Cathedral_of_St_James_in_Jerusalem_The_Unknown_report_from_the_1950_s_JSAS_26_2017_pp_119_134. {{cite book}}: External link in |title= (օգնություն)

Պատկերներ

Մուտք դեպի Հայկական Թաղամաս
Գմբեթը ներսից
Եկեղեցին ներսից
Պատրիարք Աբրահամի գերեզմանը
Զոհասեղանն է տաճարի Սուրբ James

Եկեղեցու հայկական խաչասալերը

Արտաքին հղումներ

Սուրբ Հակոբյանց եկեղեցի Արխիվացված 2010-06-23 Wayback Machine (անգլ.)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 644)։

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Սրբոց Հակոբյանց մայր տաճար կատեգորիայում։

[1] Bishop Shnorhk (Kaloustian). “Salargum Surp Hagopay Dajarin yev badahagan beghumner ayt artiv” (Pavement Works at St. James Cathedral and Excavations on that Occasion). {{cite book}}: line feed character in |title= at position 67 (օգնություն)

[2] Dikran Sawalaneants, Badmut‘iwn Erusaghēmi (1931). from Classical Armenian by Mesrob Nshanean. Jerusalem: St. James Press.

[:0-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Yana Tchekhanovets, Fr. Pakrad Berjekian. https://www.academia.edu/36932690/Excavating_the_Armenian_Cathedral_of_St_James_in_Jerusalem_The_Unknown_report_from_the_1950_s_JSAS_26_2017_pp_119_134. {{cite book}}: External link in |title= (օգնություն)

[1]

[2]

[3]