Ոսկան Երևանցի
Ոսկան Երևանցի (նաև՝ Ոսկան Ջուղայեցի, Ղլիճենց, Ոսկան վարդապետ, 1614[1][2], Նոր Ջուղա - 1674[1][2], Մարսել, Ֆրանսիա), հայ արքեպիսկոպոս, տպագրիչ-հրատարակիչ, մշակութային գործիչ, լեզվաբան։
Ոսկան Երևանցի | |
---|---|
Ծնվել է | 1614[1][2] |
Ծննդավայր | Նոր Ջուղա |
Մահացել է | 1674[1][2] |
Մահվան վայր | Մարսել, Ֆրանսիա |
Մասնագիտություն | տպագրիչ, լեզվաբան, վարդապետ և հրատարակիչ |
Աշխատավայր | Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին |
Voskan Yerevantsi Վիքիպահեստում |
Կենսագրություն
խմբագրելՆախնական կրթությունն ստացել է Նոր Ջուղայի ծխատեր քահանայի մոտ, ապա հաճախել Խաչատուր Կեսարացու Ամենափրկիչ վանքի դպրոցը, այնուհետև Երևանում Խաչատուր Կեսարացու և Սիմեոն Ջուղայեցու հետ աշակերտել Մելքիսեդ Վժանեցուն։ Մոտ 1634 թվականին Փիլիպոս Ա Աղբակեցի կաթողիկոսի հրավերով Նոր Ջուղայից եկել է Էջմիածին, Ուշիի Ս. Սարգիս վանքում նշանակվել վանահայր։ Էջմիածնում Ոսկան Երևանցին ծանոթացել է Դոմինիկյան վանական, գիտնական Պաուլո Պիրոմալլիի հետ, որը Հայաստան էր եկել Աստվածաշնչի հայերեն բնագիրը լատիներեն Վուլգատային հարմարեցնելու հանձնարարությամբ։ Ոսկան Երևանցին նրանից սովորել է լատիներեն, փիլիսոփայություն, երկրաչափություն, աստղաբաշխություն, քերականություն, փոխադրել լատիներեն քերականության մի դասագիրք, ապա հարմարեցրել գրաբարին, դարձրել լատիներեն կաղապարով գրաբարի քերականության դասագիրք, լատիներենից կատարել մի շարք թարգմանություններ։
Ոսկան Երևանցին, իր հետ ունենալով Հակոբ Դ Ջուղայեցու հանձնարարականը, 1662 թվականին մեկնել է Եվրոպա՝ Աստվածաշունչը հայերեն հրատարակելու։ Նախ գնացել է Լիվոռնո, ապա՝ Հռոմ, որտեղ ջանացել է Վատիկանից ստանալ Հռոմում կամ Իտալիայի որևէ քաղաքում Աստվածաշունչը տպագրելու թույլտվություն։ Սակայն նրա բոլոր ջանքերն ի դերև են անցել, և նա մեկնել է Ամստերդամ, 1664 թվականի աշնանը ստանձնել Ամստերդամի Սուրբ Էջմիածնի և Սուրբ Սարգսի անվան տպարանի (1660 թվականին հիմնել էր Մատթեոս Ծարեցին) տնօրինությունն ու ձեռնարկել Աստվածաշնչի տպագրության նախապատրաստական աշխատանքները։ Փորագրիչներին պատվիրել է նոտրգիր, նոր տեսակի գլխատառեր և թռչնագրեր, բնագիրը պատրաստել տպագրության ու իր աշակերտներ Կարապետ Անդրիանացու և Օհան Երևանցու հետ սկսել տպագրությունը։ Տպագրության համար իբրև հիմք-բնագիր, ամենայն հավանականությամբ, օգտագործել է Կիլիկիայի Հեթում Բ թագավորի անունով հայտնի գրչագիր Աստվածաշունչը, որը գրվել էր 1295 թվականին՝ Հեթում Բ-ի պատվերով (Մատենադարան, ձեռ. դ 180)։ Այս բնագիրը Ոսկան Երևանցին խմբագրել է ըստ Վուլգատայի, տպագրության ընթացքում թարգմանել և ավելացրել Հին կտակարանի մի քանի գրքեր, որոնք չեն եղել հայերեն Աստվածաշնչում (և նրա կանոնում)։ Տպագրելիս փորձել է միջին դիրք գրավել դասական հայերեն բնագրի և Վուլգատայի միջև, որպեսզի այն ընդունելի լիներ հայոց տարբեր դավանական համայնքների համար, որոնց նա լատիներեն գրքի փոխարեն առաջարկելու էր հայերենն ու հայատառը։
Ոսկանյան Աստվածաշունչը տպագրվել է 2 տարի 7 ամսում (1666 մարտի 11-1668 հոկտեմբերի 13)։ Տպագրությունը կատարված է վարպետորեն։ Անվանաթերթերը կազմված են չորս փայտափորագիր կտորներից, աջ և ձախ զարդանկարների մեջ Հավատ և Հույս խորհրդանշանները ներկայացնող մարդկային կերպարանքներ են։ Աստվածաշունչ բառը թռչնագրով է, կազմը՝ կարմիր կաշեպատ, հաստ տախտակից։ Բանիմացորեն կիրառված են հայկական առոգանության գրեթե բոլոր հիմնական նշանները, գործածված են յոթ տեսակ տպագրատառեր (խոշոր և փոքր զարդագիր, խոշոր և փոքր գլխագիր, խոշոր և փոքր բոլորգիր, Ոսկանի նոտրգիր)։ Գրեթե բոլոր նկարները գերմանացի Քրիստոֆել վան Զիխեմ կրտսերի փորագրություններն են, որոնք կատարվել են Ռաֆայելի, Ալֆրեդ Դյուրերի, Հենդրիկ Գոլցիուսի և եվրոպական ուրիշ նշանավոր վարպետների հայտնի նկարներից։
Ամստերդամում Ոսկան Երևանցին հրատարակել է 14 անուն գիրք՝ Նոր կտակարան (1668), Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց» (1669), «Տօնացոյց» (1669), Շարակնոց (1664–65, 1669) և այլն։ Նա մտադրվել էր Ֆրանսիայի որևէ քաղաքում տպարան հիմնել։ Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XIV-ը տվել է նրան այդ իրավունքը՝ պայմանով, որ հրատարակվելիք գրքերը հակառակ չլինեն կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքին։ Սակայն Ոսկան Երևանցին չի հաշտվել այն մտքին, որ պետք է «սրբագրվեր» իր Ժամագիրքը, Մաշտոցը՝ «հռոմեական կրոնի վարդապետությանը» հակառակ չերևալու համար։ Նա Ֆրանսիայից անցել է Իտալիա, կանգ առել Լիվոռնոյում, այնտեղ տպագրել «Պարտէզ հոգևոր» (1670) և Ռոբերտոս Բելարմինոսի «Վարդապետութիւն քրիստոնէական» (1670) թարգմանական գրքերը։ Այստեղ նյութական աջակցություն չգտնելով՝ տպարանը փոխադրել է Մարսել՝ ընկերանալով քահանա Համազասպյանի հետ, որը, սակայն, հետագայում մեծ անախորժություններ է պատճառել նրան։ Տեղի կաթոլիկ հոգևոր իշխանությունը Հռոմից կարգադրություն է ստացել հետևել Ոսկան Երևանցու հրատարակություններին։ Նրանից պահանջել են հաերեն ու լատիներեն գրված «հավատո դավանության» գրություն և հայտնել, որ գրաքննվելու են նրա տպարանում հրատարակվող գրքերը։ Չնայած այդ ամենին, նա որոշել է «Հայաստանեայց եկեղեցու ծեսերուն» հակառակ որևէ բան չտպագրել։ Բայց նրա գործընկեր Համազասպյան քահանան այդ մասին տեղեկացրել է իշխանությանը։ Սկսվել է գործի քննություն։ Ոսկան Երևանցին հուսալքված անկողին է ընկել ու մահացել։ Ոսկանյան տպարանը գործել է քառորդ դար։ Այդ ընթացքում Ամստերդամում, Լիվոռնոյում, Մարսելում տպագրվել են 40 անուն կրոնաեկեղեցական և աշխարհիկ բարձրորակ տպագրությամբ հայերեն գրքեր[3][4]։
Իր ինքնակենսագրությունը՝ «Պատմութիւն Վարդապետին Ոսկանայ Երևանցւոյ և կենցաղավարութիւն նորին» վերնագրով ժամանակին հրատարակել է իր ձեռքով Առաքել Դաւրիժեցու «Գիրք Պատմութեան» (Ամստերդամ, 1669) աշխատության վերջում, որպէս գրքի ԾԷ գլուխ։ 1666-1668 թթ. Ամստերդամում տպագրել է հայերեն Աստվածաշունչ մատյանը, որը համարվում է հայ հին տպագրության լավագույն նմուշներից մեկը։ Մինչև 1669 թ. լույս է ընծայում Մովսես Խորենացու «Աշխարհացույց»-ը, Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեան»-ը, Վարդան Այգեկցու առակները և այլն։ Տպագրական գործունեություն է ծավալել նաև Լիվոռնոյում և Մարսելում։
Աշխատություններ
խմբագրել- Ոսկան Երևանցու հրատարակություն՝ Աստուածաշունչ, Ամստերդամ, 1666։ Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine
- Կտակ Ոսկան վարդապետ Երեւանցու
- Միրզոյան Գ. Կ., Ոսկան Երևանցու «Յաղագս միութեան եւ միավորութեան. նոյնք են եթէ զանազանք » փիլիսոփայական աշխատությունը - Պատմա-բանասիրական հանդես, 1971, № 3, стр. 165-173
Ոսկան Երևանցու տպագրած գրքերը
խմբագրել- Շարակնոց, Յամսդէլօտամ, 1664-1665։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
- Քերականութիւն, Ամստէրդամ, 1666։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
- Աստուածաշունչ, Ամստերդամ, 1666։(չաշխատող հղում)
- Մաշտոց, Յամսթէլօտամ, 1667։(չաշխատող հղում)
- Գիրք աշխարհաց և առասպելաբանութեանց, Յամսթէլօտամ, 1668։(չաշխատող հղում)
- Առաքել Դավրիժեցի, Գիրք պատմութեանց, Յամսթէլօտամ, 1669։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
- Շարակնոց, Յամսդէլօտամ, 1669։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
- Գիրք Սաղմոսաց Դաւթի, Մարսիլիա, 1673։ Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine
Գրականություն
խմբագրել- Զարբհանալյան Գ., Պատմութիւն հայկական տպագրութեան, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1895։
- Քոլանջեան Ս. Ե., Հեթում Բ.ի ձեռագիրը և Ոսկանին հրատարակութիւնը,- «Էջմիածին», 1966, թ. 11-12, էջ 98-129։
- Գալայճեան Ա., Ոսկան Երևանցի հայ տպագրութեան մեծ երախտաւորը,- «Սիոն», 1966, թիւ 2-3, էջ 89-104։
- Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Ոսկանի «Մաշտոցը», - «Բազմավէպ», 1966, թիւ 11-12, էջ 284-291։
- Հ. Պօղոս Անանեան, Ոսկան Վրդ.ի նամականին,- «Բազմավէպ», 1966, թիւ 11-12, էջ 293-308, 1967, թիւ 6-8, էջ 130-134։
- Կարապետ եպս. Ամատունի, Ոսկան վրդ. Երևանցի և իր ժամանակը. Լուսաւոր էջ մը ԺԷ. դարու հայ եկեղեցական պատմութենէն, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1975 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» թիւ 9)։
- Հ. Սահակ Ճեմճեմեան, Հայ տպագրութիւնը և Հռոմ (ԺԷ դար), Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1989 (Հայագիտական մատենաշար «Բազմավէպ» թիւ 29)։
- Ղուկասյան Հովհաննես, Ոսկան Երևանցի. Պատմավեպ։ Երևան, Սովետ. գրող, 1988.-544 էջ[5]։
- Ն. Ա. Ոսկանյան, Ք. Ա. Կորկոտյան, Ա. Մ. Սավալյան, Հայ գիրքը 1512-1800 թվականներին. Հայ հնատիպ գրքի մատենագիտություն, Երևան, 1988։
- Ռաֆայել Իշխանյան, Հայ գրքի պատմություն, հատոր 1, Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երևան, 2012։
- Raymond H. Kévorkian, Le livre imprimé en milieu arménien ottoman aux XVIe-XVIIIe siècles,- Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 19994 87-88/septembre, pp. 173-185.
- Raymond H. Kévorkian, Catalogue des «incunables» arméniens, 1511-1695 ou Chronique de l'imprimerie arménienne, avec Jean-Pierre Mahé, Genève: P. Cramer. 1986.
- Raymond H. Kévorkian, Le livre arménien à travers les âges, avec Jean-Pierre Mahé, Catalogue de l'Exposition Marseille 1985.
- Lane, John A., The Diaspora of Armenian Printing 1512-2012, Amsterdam: Special Collections of the University of Amsterdam, 2012.
- Vrej Nersessian, Catalogue of Early Armenian Books, 1512-1850, The British Library, 1980. ISBN 0904654354
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Faceted Application of Subject Terminology
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Հայաստանի գրադարանների համահավաք գրացուցակ
- ↑ ««Ոսկան Երևանցի | armenianreligion.am»». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 23-ին.
- ↑ «Ով ով է։ Հայեր» հանրագիտարան, հատոր երկրորդ, գլխավոր խմբագիր Հովհաննես Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, Երևան, 2007թ.:
- ↑ Ոսկան Երևանցի
Արտաքին հղումներ
խմբագրել- Ո՞վ էր Ոսկան Վարդապետը
- 12-13 Հոկտեմբեր 1668ին, Ամսթերտամի մէջ, աւարտեցաւ առաջին տպագրութիւնը հայերէն Աստուածաշունչին Արխիվացված 2014-01-03 Wayback Machine
- Արամայիս Միրզախանյան, Հայ տպագրության 500–ամյակը և Նոր-Ջուղայի հայոց տպարանի դերը(չաշխատող հղում)
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո: |
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ոսկան Երևանցի» հոդվածին։ |