Մահանալու արվեստ (լատին․՝ Ars moriendi), լատիներեն երկու հարակից տեքստեր, որոնք թվագրվում են մոտավորապես 1415 և 1450 թվականներով, որոնք խորհուրդներ են տալիս լավ մահվան արձանագրությունների և ընթացակարգերի վերաբերյալ՝ բացատրելով, թե ինչպես կարելի է «լավ մահանալ»՝ համաձայն ուշ միջնադարի քրիստոնեական ցուցումների։ Այն գրվել է «Սև մահվան» սարսափներից 60 տարի առաջ և 15-րդ դարի սոցիալական ցնցումների հետևանքների պատմական համատեքստում։ Ամենավաղ տարբերակները, ամենայն հավանականությամբ, կազմվել են հարավային Գերմանիայում[1]։ Այն շատ տարածված է եղել, թարգմանվել է մի շարք արևմտաեվրոպական լեզուներով և առաջին ուղեցույցն է եղել արևմտյան գրական ավանդույթում, որը առաջնորդել է դեպի մահ։ Մոտ 50․000 օրինակ տպագրվել է մինչև 1501 թվականը՝ ինկունաբուլաների ժամանակաշրջանում, իսկ հետագա հրատարակությունները տպագրվել են 1501 թվականից հետո[2][3][4]։ Նրա ժողովրդականությունը նվազեց, քանի որ 1533 թվականի Էրազմ Ռոտերդամցու «Մահվան նախապատրաստման մասին» տրակտատը (De praeparatione ad mortem) դարձել է ավելի հայտնի։

Հոգու Հպարտությունը մահամերձ մարդու հինգ գայթակղություններից մեկն է։ Նկարում դևերը՝ Մարիամի, Քրիստոսի և Աստծո ներկայությամբ, գայթակղում են մահամերձ մարդուն թագերով (ըստ միջնադարյան այլաբանության՝ երկրային հպարտություն) Նիդեռլանդներ, մոտավորապես. 1460 թվական։

Ի սկզբանե եղել է «երկար տարբերակ», իսկ ավելի ուշ հայտնվել է «կարճ տարբերակ», որը պարունակել է տասնմեկ փորագրանկարներ՝ որպես ուսուցողական պատկերներ, որոնք կարելի էր հեշտությամբ բացատրել և անգիր անել։ Այս պատկերները շրջանառվել են ինչպես տպագիր, այնպես էլ փայտի վրա անհատական փորագրություններով։ Դրանք հեշտությամբ կարելի էր ամրացվել պատին դիտելու համար[1]։

Երկու տեքստերի հեղինակներն անհայտ են, բայց ենթադրվում է, որ դոմինիկյան եկեղեցականներ են եղել, քանի որ դրանք կրկնում են Ժան դե Ժերսոնի «Opusculum Tripartitu»-ի հրատարակութունը՝, որը պարունակում էր «Մահանալու արվեստ» անունով բաժինը։ Ժերսոնը կարող է ազդվել տասներեքերորդ դարից թվագրվող «հավատքի համառոտագրության» նախկին հղումներից, սակայն բովանդակությունը եզակիորեն իրենն էր[5]։

Երկար տարբերակ

խմբագրել

Բնօրինակ «երկար տարբերակը», որը կոչվում է «Tactatus ( կամ Speculum) artis bene moriendi,» կազմել է մի դոմինիկյան վանական 1415 թվականին, հավանաբար Կոնստանսի խորհրդի խնդրանքով Գերմանիայում (1414-1418)[6]։ Սա լայնորեն ընթերցվել և թարգմանվել է արևմտաեվրոպական լեզուներով, և շատ տարածված է եղել Անգլիայում, որտեղ մահվան վերաբերյալ մխիթարական գրականության ավանդույթը գոյատևել է մինչև 17-րդ դար։ Անգլիական ավանդույթներով ստեղծագործությունները ներառել են «Լավ մահանալու ճանապարհը» և «Հիվանդ Մաննես Սալվը»։ 1650 թվականին «Սուրբ Ապրելն ու Սուրբ մահը» դարձել է «Մահանալու արվեստով» սկսած ավանդույթի «գեղարվեստական գագաթնակետը»[7]։

«Մահանալու արվեստը» նաև եղել է շարժական տիպով տպագրված առաջին գրքերի շարքում և լայնորեն տարածվել է 1500 թվականից առաջ գրեթե 100 հրատարակություններում, հատկապես Գերմանիայում։ Երկար տարբերակը պահպանվել է մոտ 300 ձեռագրով, և միայն մեկն է նկարազարդված։ «Մահանալու արվեստը» բաղկացած է վեց գլուխներից[6].

  1. Առաջին գլուխը բացատրում է, որ մահանալը լավ կողմ ունի և ծառայում է մխիթարելու մահացողին, որ մահը վախենալու բան չէ։
  2. Երկրորդ գլուխը ուրվագծում է հինգ գայթակղությունները, որոնք պատում են մահացող մարդուն, և ինչպես խուսափել դրանցից։ Դրանք են հավատի պակասը, հուսահատությունը, անհամբերությունը, հոգևոր հպարտությունն ու ագահությունը։
  3. Երրորդ գլխում թվարկված են յոթ հարցերը, որոնք պետք է ուղղվեն մահամերձ մարդուն, ինչպես նաև մխիթարություն, որը հասանելի է նրան Քրիստոսի սիրո փրկարար զորությունների միջոցով։
  4. Չորրորդ գլխում արտահայտվում է Քրիստոսի կյանքը ընդօրինակելու անհրաժեշտությունը։
  5. Հինգերորդ գլուխը անդրադառնում է ընկերներին և ընտանիքին՝ ուրվագծելով մահվան մահճում վարքի ընդհանուր կանոնները։
  6. Վեցերորդ գլուխը ներառում է համապատասխան աղոթքներ, որոնք պետք է ասվեն մահամերձ մարդու համար։

Կարճ տարբերակ

խմբագրել

«Կարճ տարբերակը», որի տեսքը շուտով նախորդում է 1460-ական թվականներին բլոկային գրքերի ներդրմանը (գրքեր, որոնք տպագրվել են փորագրված փայտի բլոկներից, և՛ տեքստեր, և՛ պատկերներ նույն բլոկի վրա), առաջին անգամ թվագրվում է մոտ 1450 թվականին՝ Նիդեռլանդներից[6]։ Այն հիմնականում «երկար տարբերակի» երկրորդ գլխի հարմարեցումն է և պարունակում է տասնմեկ փայտի վրա փորագրանկարներ։ Առաջին տասը փայտի փորագրությունները բաժանված են 5 զույգերի, որոնցից յուրաքանչյուրը ցույց է տալիս սատանայի նկարը, որը ներկայացնում է 5 գայթակղություններից մեկը, իսկ երկրորդ նկարը ցույց է տալիս այդ գայթակղությունից խուսափելու ճիշտ միջոցը։ Վերջին փորագրանկարը ցույց է տալիս մահացող մարդուն, որը, ենթադրաբար, հաջողությամբ անցել է գայթակղությունների լաբիրինթոսը, ընդունվել է դրախտ, և սատանաները շփոթված վերադառնում են դժոխք[8]։

«Կարճ տարբերակը» նույնքան հայտնի էր, որքան «երկար տարբերակը»։ Պահպանվել են կարճ տարբերակի վեց ձեռագրեր, որոնք պատկերազարդված չեն, և ավելի քան քսան պատկերազարդ բլոկների հրատարակություններ՝ օգտագործելով 13 տարբեր բլոկների հավաքածուներ[8]։

Պատկերներ

խմբագրել
 
«Հավատի պակասի գայթակղություն» , հեղինակ՝ Վարպետ Է.Ս., մոտավորապես 1450 թվական

Տասնմեկ փորագրանկարների հավաքածուներից առանձնանում է Վարպետ Է.Ս.-ի փորագրությունների հավաքածուն։ Նրանց համապատասխան թվագրման և առաջնահերթության շուրջ երկարատև վեճը լուծել է Ֆրից Սաքսլը 1450 թվականից ավելի վաղ նկարազարդ ձեռագրի հայտնաբերմամբ, որի ավանդույթից ակնհայտորեն բխում են տպագիր տարբերակների բոլոր պատկերները։ 1960-ականներին Բրիտանական թանգարանում Ալեն Սթիվենսոնի կատարած ջրանիշերի ուսումնասիրությունները հաստատել են, որ դրանցից ոչ մեկը չի եղել 1460-ականներին, ուստի Վարպետ Է.Ս.-ի փորագրությունները ամենավաղ տպագիր տարբերակներն են, որոնք թվագրվում են մոտ 1450 թվականով։ Պատկերները մնում են հիմնականում նույնըմնացած դարի ընթացքում[9]։

Գոյություն ունի բացառիկ թվով մոտ յոթանասուն ինկունաբուլա հրատարակություններ՝ տարբեր լեզուներով՝ կատալոներենից մինչև հոլանդերեն, ամենավաղը՝ մոտ 1474 թվականի է՝ տպագրված Քյոլնում[10]

Այլաբանական փորագրանկարները պատկերում էին հրեշտակների և դևերի մրցակցությունը մահացող մարդու ճակատագրի շուրջ։ Իր մահամերձ տառապանքի մեջ նրա հոգին դուրս է գալիս բերանից, որպեսզի ընդունի հրեշտակների խմբից մեկը։ Հոգին հաճախ պատկերում էին որպես փոքրահասակ անձնավորություն, որին կա՛մ հրեշտակները ուղեկցում էին դեպի դրախտ, կա՛մ ուղարկում դժոխքի կրակների մոտ, կամ տարիներ անց քավարան[10]։ Նկարազարդողների կողմից ներկայացված ընդհանուր թեմաները ներառում են կմախքներ, Վերջին դատաստանը, դիակները և բարու և չարի ուժերը, որոնք կռվում են հոգիների համար[2]։

Գրականություն

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. 1,0 1,1 Lyons, Martyn (2011). Books: A Living History. Los Angeles: J. Paul Getty Museum. էջ 91. ISBN 978-1-60606-083-4.
  2. 2,0 2,1 Martyn Lyons (2011). Books: A Living History. 978-1-60606-083-4
  3. Reinis, Austra (2007). Reforming the Art of Dying: The Ars Moriendi in the German Reformation (1519-1528) (անգլերեն). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-5439-1.
  4. «WorldCat Results for 'ars moriendi'». www.worldcat.org (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 25-ին.
  5. Paul, Kathryn (2015). «The Ars Moriendi: A Practical Approach To Dying Well». Modern Believing (անգլերեն). ATLASerials. 56 (2): 213. doi:10.3828/mb.2015.19. ISSN 1353-1425.
  6. 6,0 6,1 6,2 N.F. Blake (1982). "Ars Moriendi". Dictionary of the Middle Ages. v.1, pp547-8. 0-684-16760-3
  7. Nancy Beaty (1970). The Craft of Dying: A Study of the Literary Traditions of the Ars Moriendi in England. 0-300-01336-1
  8. 8,0 8,1 A Hyatt Mayor (1971), Prints and People, Metropolitan Museum of Art/Princeton, numbers 23-25.0-691-00326-2
  9. Alan Shestack (1967). Master E. S., exhibition catalogue, Philadelphia Museum of Art, exhibit numbers 4-15
  10. 10,0 10,1 «ISTC, British Library». 138.253.81.72. 2005 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 14-ին.

Արտաքին աղբյուրներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մահանալու արվեստ» հոդվածին։