Մահանալու արվեստ

Մահանալու արվեստ (լատին․՝ Ars moriendi), լատիներեն երկու հարակից տեքստեր, որոնք թվագրվում են մոտավորապես 1415 և 1450 թվականներով, որոնք խորհուրդներ են տալիս լավ մահվան արձանագրությունների և ընթացակարգերի վերաբերյալ՝ բացատրելով, թե ինչպես կարելի է «լավ մահանալ»՝ համաձայն ուշ միջնադարի քրիստոնեական ցուցումների։ Այն գրվել է «Սև մահվան» սարսափներից 60 տարի առաջ և 15-րդ դարի սոցիալական ցնցումների հետևանքների պատմական համատեքստում։ Ամենավաղ տարբերակները, ամենայն հավանականությամբ, կազմվել են հարավային Գերմանիայում^[1]։ Այն շատ տարածված է եղել, թարգմանվել է մի շարք արևմտաեվրոպական լեզուներով և առաջին ուղեցույցն է եղել արևմտյան գրական ավանդույթում, որը առաջնորդել է դեպի մահ։ Մոտ 50․000 օրինակ տպագրվել է մինչև 1501 թվականը՝ ինկունաբուլաների ժամանակաշրջանում, իսկ հետագա հրատարակությունները տպագրվել են 1501 թվականից հետո^[2]^[3]^[4]։ Նրա ժողովրդականությունը նվազեց, քանի որ 1533 թվականի Էրազմ Ռոտերդամցու «Մահվան նախապատրաստման մասին» տրակտատը (De praeparatione ad mortem) դարձել է ավելի հայտնի։

Հոգու Հպարտությունը մահամերձ մարդու հինգ գայթակղություններից մեկն է։ Նկարում դևերը՝ Մարիամի, Քրիստոսի և Աստծո ներկայությամբ, գայթակղում են մահամերձ մարդուն թագերով (ըստ միջնադարյան այլաբանության՝ երկրային հպարտություն) Նիդեռլանդներ, մոտավորապես. 1460 թվական։

Ի սկզբանե եղել է «երկար տարբերակ», իսկ ավելի ուշ հայտնվել է «կարճ տարբերակ», որը պարունակել է տասնմեկ փորագրանկարներ՝ որպես ուսուցողական պատկերներ, որոնք կարելի էր հեշտությամբ բացատրել և անգիր անել։ Այս պատկերները շրջանառվել են ինչպես տպագիր, այնպես էլ փայտի վրա անհատական փորագրություններով։ Դրանք հեշտությամբ կարելի էր ամրացվել պատին դիտելու համար^[1]։

Երկու տեքստերի հեղինակներն անհայտ են, բայց ենթադրվում է, որ դոմինիկյան եկեղեցականներ են եղել, քանի որ դրանք կրկնում են Ժան դե Ժերսոնի «Opusculum Tripartitu»-ի հրատարակութունը՝, որը պարունակում էր «Մահանալու արվեստ» անունով բաժինը։ Ժերսոնը կարող է ազդվել տասներեքերորդ դարից թվագրվող «հավատքի համառոտագրության» նախկին հղումներից, սակայն բովանդակությունը եզակիորեն իրենն էր^[5]։

Երկար տարբերակ

Բնօրինակ «երկար տարբերակը», որը կոչվում է «Tactatus ( կամ Speculum) artis bene moriendi,» կազմել է մի դոմինիկյան վանական 1415 թվականին, հավանաբար Կոնստանսի խորհրդի խնդրանքով Գերմանիայում (1414-1418)^[6]։ Սա լայնորեն ընթերցվել և թարգմանվել է արևմտաեվրոպական լեզուներով, և շատ տարածված է եղել Անգլիայում, որտեղ մահվան վերաբերյալ մխիթարական գրականության ավանդույթը գոյատևել է մինչև 17-րդ դար։ Անգլիական ավանդույթներով ստեղծագործությունները ներառել են «Լավ մահանալու ճանապարհը» և «Հիվանդ Մաննես Սալվը»։ 1650 թվականին «Սուրբ Ապրելն ու Սուրբ մահը» դարձել է «Մահանալու արվեստով» սկսած ավանդույթի «գեղարվեստական գագաթնակետը»^[7]։

«Մահանալու արվեստը» նաև եղել է շարժական տիպով տպագրված առաջին գրքերի շարքում և լայնորեն տարածվել է 1500 թվականից առաջ գրեթե 100 հրատարակություններում, հատկապես Գերմանիայում։ Երկար տարբերակը պահպանվել է մոտ 300 ձեռագրով, և միայն մեկն է նկարազարդված։ «Մահանալու արվեստը» բաղկացած է վեց գլուխներից^[6].

Առաջին գլուխը բացատրում է, որ մահանալը լավ կողմ ունի և ծառայում է մխիթարելու մահացողին, որ մահը վախենալու բան չէ։
Երկրորդ գլուխը ուրվագծում է հինգ գայթակղությունները, որոնք պատում են մահացող մարդուն, և ինչպես խուսափել դրանցից։ Դրանք են հավատի պակասը, հուսահատությունը, անհամբերությունը, հոգևոր հպարտությունն ու ագահությունը։
Երրորդ գլխում թվարկված են յոթ հարցերը, որոնք պետք է ուղղվեն մահամերձ մարդուն, ինչպես նաև մխիթարություն, որը հասանելի է նրան Քրիստոսի սիրո փրկարար զորությունների միջոցով։
Չորրորդ գլխում արտահայտվում է Քրիստոսի կյանքը ընդօրինակելու անհրաժեշտությունը։
Հինգերորդ գլուխը անդրադառնում է ընկերներին և ընտանիքին՝ ուրվագծելով մահվան մահճում վարքի ընդհանուր կանոնները։
Վեցերորդ գլուխը ներառում է համապատասխան աղոթքներ, որոնք պետք է ասվեն մահամերձ մարդու համար։

Կարճ տարբերակ

«Կարճ տարբերակը», որի տեսքը շուտով նախորդում է 1460-ական թվականներին բլոկային գրքերի ներդրմանը (գրքեր, որոնք տպագրվել են փորագրված փայտի բլոկներից, և՛ տեքստեր, և՛ պատկերներ նույն բլոկի վրա), առաջին անգամ թվագրվում է մոտ 1450 թվականին՝ Նիդեռլանդներից^[6]։ Այն հիմնականում «երկար տարբերակի» երկրորդ գլխի հարմարեցումն է և պարունակում է տասնմեկ փայտի վրա փորագրանկարներ։ Առաջին տասը փայտի փորագրությունները բաժանված են 5 զույգերի, որոնցից յուրաքանչյուրը ցույց է տալիս սատանայի նկարը, որը ներկայացնում է 5 գայթակղություններից մեկը, իսկ երկրորդ նկարը ցույց է տալիս այդ գայթակղությունից խուսափելու ճիշտ միջոցը։ Վերջին փորագրանկարը ցույց է տալիս մահացող մարդուն, որը, ենթադրաբար, հաջողությամբ անցել է գայթակղությունների լաբիրինթոսը, ընդունվել է դրախտ, և սատանաները շփոթված վերադառնում են դժոխք^[8]։

«Կարճ տարբերակը» նույնքան հայտնի էր, որքան «երկար տարբերակը»։ Պահպանվել են կարճ տարբերակի վեց ձեռագրեր, որոնք պատկերազարդված չեն, և ավելի քան քսան պատկերազարդ բլոկների հրատարակություններ՝ օգտագործելով 13 տարբեր բլոկների հավաքածուներ^[8]։

Պատկերներ

«Հավատի պակասի գայթակղություն» , հեղինակ՝ Վարպետ Է.Ս., մոտավորապես 1450 թվական

Տասնմեկ փորագրանկարների հավաքածուներից առանձնանում է Վարպետ Է.Ս.-ի փորագրությունների հավաքածուն։ Նրանց համապատասխան թվագրման և առաջնահերթության շուրջ երկարատև վեճը լուծել է Ֆրից Սաքսլը 1450 թվականից ավելի վաղ նկարազարդ ձեռագրի հայտնաբերմամբ, որի ավանդույթից ակնհայտորեն բխում են տպագիր տարբերակների բոլոր պատկերները։ 1960-ականներին Բրիտանական թանգարանում Ալեն Սթիվենսոնի կատարած ջրանիշերի ուսումնասիրությունները հաստատել են, որ դրանցից ոչ մեկը չի եղել 1460-ականներին, ուստի Վարպետ Է.Ս.-ի փորագրությունները ամենավաղ տպագիր տարբերակներն են, որոնք թվագրվում են մոտ 1450 թվականով։ Պատկերները մնում են հիմնականում նույնըմնացած դարի ընթացքում^[9]։

Գոյություն ունի բացառիկ թվով մոտ յոթանասուն ինկունաբուլա հրատարակություններ՝ տարբեր լեզուներով՝ կատալոներենից մինչև հոլանդերեն, ամենավաղը՝ մոտ 1474 թվականի է՝ տպագրված Քյոլնում^[10]

Այլաբանական փորագրանկարները պատկերում էին հրեշտակների և դևերի մրցակցությունը մահացող մարդու ճակատագրի շուրջ։ Իր մահամերձ տառապանքի մեջ նրա հոգին դուրս է գալիս բերանից, որպեսզի ընդունի հրեշտակների խմբից մեկը։ Հոգին հաճախ պատկերում էին որպես փոքրահասակ անձնավորություն, որին կա՛մ հրեշտակները ուղեկցում էին դեպի դրախտ, կա՛մ ուղարկում դժոխքի կրակների մոտ, կամ տարիներ անց քավարան^[10]։ Նկարազարդողների կողմից ներկայացված ընդհանուր թեմաները ներառում են կմախքներ, Վերջին դատաստանը, դիակները և բարու և չարի ուժերը, որոնք կռվում են հոգիների համար^[2]։

Գրականություն

Anonymous. "The Art of Dying Well", in Medieval Popular Religion, 1000–1500, a Reader. Ed. John Shinners, London: Broadview Press, 1997: 525-535. 1-55111-133-0 ISBN 1-55111-133-0, English translation.
Campbell, Jeffrey (1995) "The Ars Moriendi": An examination, translation, and collation of the manuscripts of the shorter Latin version, Thesis (M.A.), University of Ottawa, 1995, 0-612-07840-X
Caxton, William. Early English translation on Wikisource: The book of the craft of dying (London, 1917).
Caxton, William, c. 1422-1491; Seuse, Heinrich, 1295-1366; Comper, Frances M. M; Congreve, George, 1836-, The book of the craft of dying, and other early English tracts concerning death. London, 1917.
Dugdale, Lydia. Dying in the Twenty-First Century: Toward a New Ethical Framework for the Art of Dying Well (MIT Press, 2015).
Forcen, F. E., & Espi Forcen, C. (2016). "Ars Moriendi: Coping with death in the Late Middle Ages". Palliative & Supportive Care. 14(5), 553–560.

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 Lyons, Martyn (2011). Books: A Living History. Los Angeles: J. Paul Getty Museum. էջ 91. ISBN 978-1-60606-083-4.
↑ ^2,0 ^2,1 Martyn Lyons (2011). Books: A Living History. 978-1-60606-083-4
↑ Reinis, Austra (2007). Reforming the Art of Dying: The Ars Moriendi in the German Reformation (1519-1528) (անգլերեն). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-5439-1.
↑ «WorldCat Results for 'ars moriendi'». www.worldcat.org (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 25-ին.
↑ Paul, Kathryn (2015). «The Ars Moriendi: A Practical Approach To Dying Well». Modern Believing (անգլերեն). ATLASerials. 56 (2): 213. doi:10.3828/mb.2015.19. ISSN 1353-1425.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 N.F. Blake (1982). "Ars Moriendi". Dictionary of the Middle Ages. v.1, pp547-8. 0-684-16760-3
↑ Nancy Beaty (1970). The Craft of Dying: A Study of the Literary Traditions of the Ars Moriendi in England. 0-300-01336-1
↑ ^8,0 ^8,1 A Hyatt Mayor (1971), Prints and People, Metropolitan Museum of Art/Princeton, numbers 23-25.0-691-00326-2
↑ Alan Shestack (1967). Master E. S., exhibition catalogue, Philadelphia Museum of Art, exhibit numbers 4-15
↑ ^10,0 ^10,1 «ISTC, British Library». 138.253.81.72. 2005 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 14-ին.

Արտաքին աղբյուրներ

Digitized images of a photographic reprint the first printed edition (in Latin)
Eleven woodblock pictures presented in framed pairs. German language.
Ars Moriendi page by page {Rosenwald 424} - L'art de Bien Vivre et de Bien Mourir, etcet – at the Library of Congress, circa 1493
Ars moriendi in Castilian, with an introduction by E. Michael Gerli of Georgetown University.
Ars Moriendi, by Donald F. Duclow.
Danemunro.com Արխիվացված 2017-06-30 Wayback Machine, an article on memento mori and ars moriendi appearing in the publication of Dane Munro, Memento Mori, a companion to the most beautiful floor in the world (Malta, 2005) 9789993290117, 2 vols. The ars moriendi eulogies of the Knights of the Order of St John.
Ars moriendi. Germany, c. 1466 24 leaves. 11 illus. 28.7 cm. From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress
Ars moriendi. Germany, c. 1470? 14 leaves. illus. 35 cm. From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress
Ars moriendi. Germany, c. 1475? 14 leaves (the first blank, wanting). woodcuts: 11 illus. 13.9 cm. From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մահանալու արվեստ» հոդվածին։

[:12-1] 1,0 ^1,1 Lyons, Martyn (2011). Books: A Living History. Los Angeles: J. Paul Getty Museum. էջ 91. ISBN 978-1-60606-083-4.

[:0-2] 2,0 ^2,1 Martyn Lyons (2011). Books: A Living History. 978-1-60606-083-4

[3] Reinis, Austra (2007). Reforming the Art of Dying: The Ars Moriendi in the German Reformation (1519-1528) (անգլերեն). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0-7546-5439-1.

[4] «WorldCat Results for 'ars moriendi'». www.worldcat.org (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 25-ին.

[5] Paul, Kathryn (2015). «The Ars Moriendi: A Practical Approach To Dying Well». Modern Believing (անգլերեն). ATLASerials. 56 (2): 213. doi:10.3828/mb.2015.19. ISSN 1353-1425.

[blake-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 N.F. Blake (1982). "Ars Moriendi". Dictionary of the Middle Ages. v.1, pp547-8. 0-684-16760-3

[7] Nancy Beaty (1970). The Craft of Dying: A Study of the Literary Traditions of the Ars Moriendi in England. 0-300-01336-1

[:2-8] 8,0 ^8,1 A Hyatt Mayor (1971), Prints and People, Metropolitan Museum of Art/Princeton, numbers 23-25.0-691-00326-2

[9] Alan Shestack (1967). Master E. S., exhibition catalogue, Philadelphia Museum of Art, exhibit numbers 4-15

[:3-10] 10,0 ^10,1 «ISTC, British Library». 138.253.81.72. 2005 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 14-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]