Վիքիպեդիա

Մակար Դևուշկին

Մակար Ալեքսեևիչ Դևուշկին, 19-րդ դարի ռուս գրող Ֆյոդոր Միխայլովիչ Դոստոևսկու «Խեղճ մարդիկ» վեպի երկու գլխավոր հերոսներից մեկն է։

Մակար Դևուշկին
Տեսակգեղարվեստական անձ և գրական հերոս
ՀեղինակՖեոդոր Դոստոևսկի
Ներկայացված էԽեղճ մարդիկ
Սեռարական

Կերպար

խմբագրել

Տարեց մանր պաշտոնյա, ով կարիերա անելու հնարավորություն չի ունեցել[1][2]։ Նրա կյանքում ոչ մի ուշագրավ բան տեղի չի ունենում։ Նա ապրում է աննկատ՝ խուսափելով մարդկային աչքերից, Սանկտ Պետերբուրգի ծայրամասում գտնվող էժան վարձակալված բնակարանում[1]։ Կերպարի բացահայտվելու ընթացքում, Դևուշկինը սկսում է թվալ նուրբ և յուրահատուկ բնավորությամբ անձնավորություն: Բացի այդ, նա ներկայացնում է հերոսի մոդել, որը հետագայում կհայտնվի Դոստոևսկու այլ ստեղծագործություններում[3]։

Քննադատ Վիսարիոն Գրիգորևիչ Բելինսկին առաջիններից մեկն է, ով կարդացել է «Խեղճ մարդիկ» ձեռագիրը և միևնույն ժամանակ սահմանել Մակար Դևուշկինի կերպարի հիմնական պարզաբանումը․ «Որքան սահմանափակ է նրա միտքը, որքան նեղ ու կոպիտ են նրա գաղափարները, այնքան ավելի լայն ու նուրբ է թվում նրա սիրտը. կարելի է ասել, որ նրա բոլոր մտավոր կարողությունները գլխից տեղափոխվել են դեպի սիրտ»։ Այսպիսով, ապագայում «Խեղճ մարդիկ» վեպը ընկալում են որպես համակրանքով լի ստեղծագործություն աղքատների համար, ովքեր գեղեցիկ հոգով են օժտված[4]։ Բելինսկին նրբանկատորեն բնութագրել է կերպարը պատկերելու ձևը. «ողբերգական տարրը ընթերցողին է փոխանցվում ոչ միայն բառերով, այլև Մակար Ալեքսեևիչի հասկացություններով»[5]։

Դոստոևսկու արվեստի հետազոտող Կենոսուկե Նակամուրան, փորձելով անաչառ ընթերցել վեպը, եկել է այն եզրակացության, որ գլխավոր հերոսը տարօրինակ մարդ է՝ թերարժեքության բարդույթով։ Մակար Դևուշկինի երևակայությունն ու զգայունությունը անսովոր զարգացած են, ուստի նա չի կարողանում շփվել այլ մարդկանց հետ և իր մտքերն արտահայտում է նամակների տեսքով: Նրան բնորոշ չափից ավելի քաղաքավարությունը և իրականության հանդեպ վախը, իրական կյանքում դարձնում են իրեն միանգամայն անզոր՝ ձևավորելով տարօրինակ և զվարճալի տեսակ[6]։ Այս  հերոսի մեջ Դոստոևսկին բացահայտել է նվաստացած և հիվանդ մարդու գաղտնի հոգևոր աշխարհը, և «Խեղճ մարդիկ» վեպը կանխատեսում է հեղինակի բոլոր հետագա ստեղծագործությունները[7]։

Հարաբերություններ Վարենկայի հետ

խմբագրել

Դիմացի շենքի բնակարաններից մեկում, ապրում է երիտասարդ, միայնակ աղջիկ՝ Վարվառա Դոբրոսելովան[1]։ Մակար Դևուշկինի սերը Վարենկայի հանդեպ, ըստ Դոստոևսկու ստեղծագործության հետազոտողների, վեհ և ցավալի զգացում է։ Պաշտոնյան սահմանափակվում է աղջկա հանդեպ հայրական մտահոգությամբ, որն, այնուամենայնիվ, կերպարանափոխում է նրան։ Նա ինքն է գրում այս կերպարանափոխության մասին․ «Ճանաչելով Ձեզ՝ ես առաջին հերթին սկսեցի ավելի լավ ճանաչել ինքս ինձ և սկսեցի սիրել Ձեզ <…> Ես միայնակ էի և կարծես քնած, այլ ոչ թե ապրում էի աշխարհում <.. .> Դուք լուսավորեցիք իմ ամբողջ խավար կյանքը <…> և ես գտա հոգեկան խաղաղություն»[8]:

Ամեն երեկո Մակար Դևուշկինը երկար նամակներ է գրում նրան, որոնք նա փորձում է հնարավորինս զուսպ փոխանցել քաղցրավենիքի և հագուստի հետ միասին։ Նա իր նամակներում խոսում է այն ամենի մասին, ինչ տեսել, լսել է կամ կարդացել, կիսվում է իր զգացմունքներով, մանրամասն նկարագրում է իր աշխատանքը, իր հարևաններին և նույնիսկ խոստանում է աղջկա հետ ժամադրություն նշանակել[1]։ Դևուշկինի համար անհրաժեշտ է դառնում արձանագրել իր հարաբերությունների առաջընթացը[8]։ Վարենկան հատկապես անհրաժեշտ է Դևուշկինին՝ որպես իր տարբեր զգացմունքների ունկնդիր, ունակ կուտակելու և չեզոքացնելու այդ զգացմունքները[9]։ Միևնույն ժամանակ, Մակարը չի պատրաստվում ամուսնանալ նրա հետ՝ հրաժարվելով անգամ աղջկան այցելելուց. «Ի՞նչ եք գրում, սիրելիս։ Ինչպե՞ս կարող եմ գալ ձեզ մոտ: Հոգյակս, ի՞նչ կասեն մարդիկ։ Չէ՞ որ պետք է բակը անցնել, մերոնք կնկատեն, կսկսեն հարցեր տալ՝ ասեկոսեներ կսկսվեն, բամբասանքներ կսկսվեն, մեր հարաբերություններին այլ իմաստ կտան։ Ո՛չ, իմ հրեշտակ, ես կնախընտրեի Ձեզ տեսնել վաղը երեկոյան ժամասության ժամանակ. դա ավելի խելամիտ ու անվնաս կլինի երկուսիս համար»[10]: Էպիստոլյար հարաբերությունները թույլ են տալիս երազող Դևուշկինին լիովին «արտահայտել կիրքը»: Նրա համար գլխավորը սեփական երևակայությունն ու ֆանտազիան է, այլ ոչ թե իրականությունը[8]։

Դևուշկինը ունակ է միայն Վարենկայի նկատմամբ արտահայտել իր զգացմունքները, խոստովանություններն ու երևակայությունները։ Միևնույն ժամանակ, առանց այդ նամակների, նրա հոգեկան լարվածությունը կհասնի վտանգավոր աստիճանի, ինչը կարող է հանգեցնել խելագարության։ «Եվ ինչ ենք անելու առանց ձեզ. Ես՝ ծերուկս, ի՞նչ եմ անելու։ Մեզ դուք պետք չե՞ք: Օգտակար չե՞ք։ Ինչպե՞ս օգտակար չե՞ք: Չէ, դուք, փոքրիկ մայրիկ, ինքներդ դատեք, ինչպե՞ս կարող եք օգտակար չլինել։ Դուք ինձ շատ օգտակար եք, Վարենկա: Դուք այնքան բարերար ազդեցություն ունեք… Հիմա ես մտածում եմ ձեր մասին, և զվարճանում եմ… Երբեմն ձեզ նամակ եմ գրում և դրանում եմ հայտնում իմ բոլոր զգացմունքները, ինչին մանրամասն պատասխան եմ ստանում ձեզանից»,- այս մասին գրում է նա Վարենկային[4]։

Վարենկայի և նրա ամուսնու կալվածք մեկնելուց հետո Դևուշկինը իրեն լքված և միայնակ է զգում, նրա կյանքում ոչինչ չի մնացել, որը կարող է այն տանելի դարձնել: «Ո՞ւմ եմ կոչելու փոքրիկ մայրիկ. Ո՞ւմ եմ կոչելու այդքան բարի անունով»։ Ուրիշ ոչ ոք չկա, ում կարելի է սիրել և գրել[11]։

Վերաբերմունք ուրիշների կարծիքների նկատմամբ

խմբագրել

Ծառայության ընթացքում Դևուշկինը վախենում է գործընկերների հայացքներից և չի համարձակվում աչքը կտրել սեղանից։ «Ի՞նչ է, ինձ Վարենկա՞ն է սպանում: Ոչ թե փողն է ինձ սպանում, այլ այս բոլոր ամենօրյա անհանգստությունները, այս բոլոր շշուկները, ժպիտները, կատակները»,- գրում է նա իր նամակներից մեկում[10]: Գործընկերներին ընկալում է որպես թշնամիներ[9]։ Դևուշկինը շատ մտահոգված է ասեկոսեներով և բամբասանքներով։ Ցանկացած կարդացած վեպում իրեն է պատկերացնում[4]: Նա իրեն ճանաչում է ոչ միայն «Կայարանապետ» և «Շինել» պատմվածքների կերպարներում, այլև բանահյուսական Մակարում[12]։ Նա միշտ կարծում է, որ իրեն հետևում և գնում են իր հետքերով, և շուրջը միայն թշնամիներ կան[4]։ Այդպիսի թշնամիների մեջ գլխավորը դառնում են նրա ծաղրող գործընկերները, հատկապես՝ Եֆիմ Ակիմովիչը, որոնք ծաղրանկարների օգնությամբ Մակար Դևուշկինին «ասացվածք և գրեթե հայհոյանք» են դարձրել[12]։ Դևուշկինը ստիպված է լինում անձամբ ընդունել ամբողջ ծաղրանքը՝ հիմնված իր ֆոլկլորային անվանակցի հատկությունների վրա[12]։ Նրա մոտ առաջանում է թերարժեքության սուր բարդույթ, վախ և տառապանք, ինչը խանգարում է նրան հավասար շփվել ուրիշների հետ[4]։

Փորձելով թաքնվել իրականությունից՝ Դևուշկինը կենտրոնանում է նամակների վրա, քանի որ դրանք թույլ են տալիս նրան խուսափել իրական մարդկանց հետ շփվելուց[4]։ Վարենկային ուղղված իր նամակներից մեկում, խոսելով հասարակության քննադատման վախի մասին, Դևուշկինը գրում է. «…Ինձ համար նշանակություն չունի, թեկուզ սաստիկ ցրտին առանց վերարկուի ու առանց երկարաճիտ կոշիկների քայլեմ, ամեն ինչին կդիմանամ ու կհանդուրժեմ… բայց մարդիկ ի՞նչ կասեն. Իմ թշնամիներն են, այս չար լեզուները, ի՞նչ կխոսեն, երբ առանց վերարկուի գնամ»[10]:Այս նամակներում կերպարը յուրովի փորձում է ըմբոստանալ նվաստացուցիչ վերաբերմունքի դեմ[12]։

Հետաքրքրություն գրականության նկատմամբ

խմբագրել

Դևուշկինը տարված է գրականությամբ, բայց բավականին վատ է հասկանում այն և չի կարողանում ճանաչել իսկական գլուխգործոցները։ Նա իր նամակներից մեկում ասում է. «Իսկ գրականությունը լավ բան է, Վարենկա, շատ լավ։ <…> Խորը բան <…> Գրականությունը նկար է»[13][8]: Նամակագրությունը, որը պահանջում է գրական աշխատանքի ժամեր, Դևուշկինի համար դառնում է գրչի փորձություն՝ սերը վանկով արտահայտելու միջոց[13]։ Վարենկային ուղղված իր առաջին նամակում նա օգտագործում է սենտիմենտալ-ռոմանտիկ գրականության կլիշեներ. «Ես ձեզ համեմատեցի երկնային թռչնի հետ՝ ի ուրախություն մարդկանց և բնության զարդարման համար <…> Ես մեկ գիրք ունեմ <.. .> ուրեմն այնտեղ նույն բանն է, ամեն ինչ նույն ձևով շատ մանրամասն նկարագրված»։ Հաջորդ նամակում նա անցնում է «ֆիզիոլոգիական» ակնարկին՝ պատմելով այն բնակարանի մասին, որտեղ ապրում է[8]։ Մակար Դևուշկինի գրելու հակումը ազդել է ամբողջ ստեղծագործության ձևի ընտրության վրա[8]:

Գրականության հանդեպ իր փափագի պատճառով Դևուշկինը փորձում է մտերմանալ ծանոթ միակ գրողի՝ իր հարևան Ռատազյաևի հետ, ով հայտնի է, որ ծառայում է «ինչ-որ տեղ գրական բաժնում»: Ռատազյաևը գիտի Հոմերոսի և Բրամբեուսի մասին և կազմակերպում է ստեղծագործական երեկոներ։ Դևուշկինը Վարենկային պատմում է նրա մասին. «Վայ, ինչպես է նա գրում: Գրիչն այնքա՜ն աշխույժ է, իսկ լեզվական հմտությունն՝ անվերջ… Ես նույնիսկ մասնակցում եմ նրա երեկոներին։ Մենք ծխում ենք ծխախոտ, իսկ նա կարդում է մեզ, կարդում է հինգ ժամ, իսկ մենք լսում ենք։ Հաճույք, այլ ոչ թե գրականություն: Նման գեղեցկություն, ծաղիկներ, պարզապես ծաղիկներ․ ամեն էջից մի փունջ հյուսի»։ Արտագրում է հատվածներ իր ստեղծագործություններից[13]։ Հավատալով Ռատազյաևի պատմություններին՝ Դևուշկինը Վարենկային պատմում է գրական ստեղծագործությունների մեծ վճարների մասին. «Միայն տեսեք, թե որքան են նրանք գանձում, Աստված ների նրանց: Թեկուզ վերցնենք Ռատազյաևին, ինչպես է նա դա վերցնում։ Ի՞նչ է նրա համար մի էջ գրելը: Պատահում է, որ օրեկան հինգ էջ էլ է գրում, բայց ասում է, որ յուրաքանչյուր էջի համար երեք հարյուր ռուբլի է գանձում։ Ինչ-որ անեկդոտ կա կամ հետաքրքիր բան՝ հինգ հարյուր, տու՛ր ինձ, մի տու՛ր, ինչ ուզում ես արա, բայց տու՛ր, եթե ոչ՝ պատահում է հազար էլ ենք դնում մեր գրպանը…Բա գիտե՛ս։ Այնտեղ բանաստեղծությունների տետր ունի… յոթ հազարի է ձգում, մտածիր միայն։ Այո, սա իսկապես անշարժ գույք է, կապիտալ տուն»[13]։ Ռատազյաևի հետ հանդիպումներին մասնակցելուց և հետագա մտորումներից հետո Դևուշկինը երկչոտ մտածում է, որ ինքն էլ կարող է գրականություն գրել։ Սկզբում նա լիովին մերժում է այս հնարավորությունը. «Իսկ ինչ վերաբերում է բանաստեղծություններին, ես կասեմ ձեզ, փոքրիկ մայրիկ, որ ծերության ժամանակ ինձ համար անպարկեշտ է պոեզիա գրելը։ Բանաստեղծություններն անհեթեթություն են։ Հիմա դպրոցում երեխաներին մտրակում են բանաստեղծությունների համար…»: Հետագայում նա կասկածում է իր հնարավորությունների վրա. «Խոստովանում եմ, փոքրիկ մայրիկ, որ ես նկարագրելու վարպետ չեմ և գիտեմ դա, առանց որևէ մեկի ցուցումի կամ ինձ ծաղրելու, որ եթե ուզենամ ավելի հետաքրքիր բան գրել, անհեթեթություն կստացվի»։ Նա հասկանում է, որ տաղանդ չունի. «Բայց ես տաղանդ չունեմ։ Եթե անգամ տասը էջ խզբզեմ, ոչինչ դուրս չի գալիս, ոչինչ չես կարող նկարագրել։ Ես արդեն փորձել եմ»[14]:

Դևուշկինը հաջորդաբար կարդում է Ալեքսանդր Սերգեյի Պուշկինի «Կայարանի տեսուչը» և Վարենկայի կողմից իրեն տրված Նիկոլայ Վասիլևիչ Գոգոլի «Շինել» պատմվածքները։ Եվ եթե պաշտոնյան հիանում է Պուշկինով՝ նշելով մարդկային բախտը Սամսոն Վիրինի ճակատագրում, ապա Գոգոլի ստեղծագործություններում նա միայն ծաղր է գտնում իր հանդեպ[8]։

Դևուշկինի հոգևոր տեսքի ու ոճի վրա չի կարող չազդել պառավ-հեքիաթաբանը, որի մոտ պաշտոնյան բնակվում է «գրեթե քսան տարի»: «Եվ ի՛նչ հեքիաթներ էին դրանք: <…> Ես ինքս ծխամորճ կվառեի ու այնքան կլսեի, որ կմոռանայի գործերի մասին»։ Դևուշկինի նամակներում դա դրսևորվում է Հիմար Իվանուշկայի մասին հեքիաթի կամ ագռավ-ճակատագրի ժողովրդական բանաստեղծական մոտիվի հիշատակմամբ[15]: Դևուշկինը մի տեսակ ֆոլկլորային ավանդույթների կրող և պահող է հանդիսանում։ Կերպարի ամենօրյա ֆոլկլորիզմը, ի լրումն հեքիաթների հանդեպ հետաքրքրության, մարմնավորվում է բանահյուսական պատկերները ըմբռնելու ցանկությամբ, առածների ու ասացվածքների, ժողովրդական բանաստեղծական ոճի հանդեպ հակումով[16]։ Դևուշկինի ելույթը, ըստ Վլադիմիրցևի, կարելի է ֆրազեոլոգիական առումով ավելի հարուստ համարել, քան Դոստոևսկու ցանկացած այլ կերպար ընդհանրապես։ Նրա խոսքի հիմքում ընկած են առածներ ու ասացվածքներ՝ «ծերությունը ուրախություն չէ», «արցունքներով վիշտը չես զսպի», «թվում է, թե ճանճը կսպանի ինձ իր թևով», «յոթերորդ ջուրը դոնդողի վրա», «ուրիշի համար փոս  փորողը, ինքը փոսը կընկնի», «ճակատագրից չես փախչի» և այլն[17]։

Հոգևոր տապալում

խմբագրել

Գրականության հանդեպ հետաքրքրությունը դառնում է պաշտոնյայի ապրած հոգևոր անկման պատճառը[8]։ «Շինել»-ի ընթերցումը հասցնում է հերոսին կյանքի պատկերված հատվածի գագաթնակետին: Դևուշկինը սկսում է խմել և հերքել ամբողջ գրականությունը[11]։ Միաժամանակ կերպարը սկսում է ավելի լայն մտածել։ Նկատում է սոցիալական հակադրություններ իրեն շրջապատող իրականության մեջ: Նա խնդիրը տեսնում է մարդկանց անմիաբանության մեջ[11]։ Դուրս է բերում համայնքի սկզբունքը. «բավական է <…> միայնակ քո մասին մտածես, մենակ քեզ համար ապրես <…> նայիր շուրջդ, չե՞ս տեսնում քո մտահոգությունների առարկան, որն ավելի վեհ է, քան սեփական երկարաճիտ կոշիկները»[11]:

«Դոստոևսկու հերոսի» հայտնվելը

խմբագրել

Արդեն 1840-ականների քննադատները, ուշադրություն հրավիրելով «Խեղճ մարդկանց» պատմական և գենետիկ կապի վրա «Շինել» պատմվածքի հետ, նշել են, որ Մակար Դևուշկինի գրական նախատիպը եղել է Ակակի Ակակիևիչը՝ պատմվածքի գլխավոր հերոսը։[18]

Ինքը՝ Դևուշկինը, իրեն նույնացնում է Գոգոլի պաշտոնյայի հետ և այնտեղ միայն ծաղր է գտնում[8]։ «Շինելն» կարդալուց հետո Դևուշկինը շատ հուզվում է, երբ պատկերացնում է իրեն պատմության մեջ և իրեն բացահայտված զգում․ «Վատ է, փոքրիկ մայրիկ, վատ է, որ դուք ինձ նման ծայրահեղության մեջ գցեցիք… Ինչպե՞ս: Ուրեմն սրանից հետո մարդ չի կարող հանգիստ ապրել իր փոքրիկ անկյունում… որ տունը չմտնեն և չլրտեսեն… Իսկ ինչո՞ւ համար գրել սա։ Իսկ ինչի՞ համար է դա հարկավոր։ Ընթերցողներից մեկը սրա համար ինձ վերարկու կկարի՞ կամ ի՞նչ։ Թե նոր կոշիկներ կգնի՞։ Ոչ, Վարենկա, նա կկարդա և կպահանջի շարունակություն: Երբեմն թաքնվում ես, թաքնվում ես նրանում, ինչ չես վերցրել, երբեմն վախենում ես ցույց տալ քո քիթը, որտեղ էլ որ լինի, որովհետև դողում ես բամբասանքից, որովհետև աշխարհում ամեն ինչից քեզ համար զրպարտություն կսարքեն, և հիմա քո ամբողջ քաղաքացիական և ընտանեկան կյանքը հիմնված է գրականության վրա, ամեն ինչ տպված է, կարդացած, ծաղրած, դատված: Այո, այստեղ դուք նույնիսկ չեք կարողանա ձեզ ցույց տալ փողոցում…»[19]։

Փիլիսոփա և գրականագետ Միխայիլ Բախտինը եկել է այն եզրակացության, որ արդեն իր ստեղծագործության առաջին «գոգոլյան շրջանում» Դոստոևսկին հետաքրքրված է հերոսով «որպես հատուկ տեսակետ աշխարհի և իր մասին, որպես իմաստային և գնահատողական դիրքորոշման. մարդ իր և շրջապատող իրականության նկատմամբ»։ Գրողի համար կարևոր է կերպարի սեփական հայացքը աշխարհի և իր մասին[20], կարևոր է բացահայտել և բնութագրել Դևուշկինի գիտակցության և ինքնագիտակցության արդյունքը։ Ամբողջ շրջապատող իրականությունը կերպարի ինքնագիտակցության տարրն է, որն իր հերթին դառնում է գրողի տեսլականի առարկան[21]։ Ի տարբերություն Գոգոլի՝ Դոստոևսկինը պատկերում է ոչ թե «խեղճ պաշտոնյային», այլ նրա ինքնագիտակցությունը։ Պաշտոնյայի Գոգոլի կերպարը բաղկացած է բնավորության մի շարք սոցիալական և օբյեկտիվ գծերից։ Դոստոևսկին այս ամենը մտցնում է իր պաշտոնյայի հորիզոնը՝ նույնիսկ կերպարի արտաքին տեսքը դարձնելով ներքննության առարկա։ Դևուշկինը, գնալով գեներալի մոտ, իրեն տեսնում է հայելու մեջ. «Այնքան էի ցնցված, որ շրթունքներս դողում էին և ոտքերս էին դողում։ Այո, և պատճառ կար, փոքրիկ մայրիկ։ Նախ, բարեխղճորեն հայելու մեջ աջ նայեցի, այնքան հեշտ է խենթանալ այնտեղի տեսածիցս։ <…> Նորին գերազանցությունը անմիջապես ուշադրություն կդարձներ կազմվածքի և կոստյումի վրա։ Ես հիշեցի այն, ինչ տեսա հայելու մեջ. շտապեցի բռնել կոճակը»[21]:

Նման գեղարվեստական տեխնիկայի կիրառումը, ըստ Բախտինի, թույլ է տալիս Դոստոևսկուն, պահպանելով կերպարի բոլոր անհրաժեշտ գծերը, բաց թողնել կերպարը։ Դևուշկինի և նրան շրջապատող իրականության ամբողջական պատկերի փոխարեն ընթերցողին առերեսվում է «այս իրողության իրազեկման մաքուր գործառույթը»[22]։ Միևնույն ժամանակ, կերպարի ինքնագիտակցությունը չի դառնում պարզապես մեկ այլ հատկանիշ, որը հարստացնում է Գոգոլի հերոսի ամուր կերպարը, ինչպես ի սկզբանե հավատում է Բելինսկին[23]: Իրականության ներգրավման արդյունքում Դևուշկինի ինքնագիտակցման և նրա հորիզոն տեղափոխման գործընթացում, ըստ Բախտինի, «Գոգոլի հերոսը դառնում է Դոստոևսկու հերոսը»[22]։

Անվան և ազգանվան ծագումը

խմբագրել

Գլխավոր հերոսի անունը միավորում է սենտիմենտալիզմի և նատուրալիզմի դպրոցները՝ «Դևուշկին» ազգանունն ավելի շատ կապված է սենտիմենտալիզմի հետ, իսկ «Մակար» անունը՝ ավելի շատ նատուրալիզմի[24]։ Գլխավոր հերոսի ազգանվան հավանական ծագումն արդեն նկատել են ստեղծագործության առաջին ընթերցողները. Ինքը՝ Մակարը, իր նամակներից մեկում խոստովանում է, որ «խեղճը <…> աղջկական <…> ամոթ ունի»[25]։ Ընթերցողների և քննադատների առանձնահատուկ ուշադրությունը գրավել է այս խոստովանությունը, ինչպես նաև Դևուշկինի նամակների «աղջկական» ոճին բնորոշ փաղաքշանքները[26]։ Հերոսի ազգանվան ծագման մեկ այլ տարբերակը հիմնված է նրա նամակների ոճի և Դոստոևսկու մոր նամակների նմանության վրա: Այսպիսով, հետազոտողները գալիս են այն եզրակացության, որ Դևուշկին ազգանունը կարող է ծառայել որպես մայրության խորհրդանիշ[25]։

Մակար Դևուշկին անվան ծագումն ու նշանակությունը հուշել է անձամբ Դոստոևսկին[25]։ Վարվառա Դոբրոսելովային ուղղված իր նամակներից մեկում նրա հերոսը գրում է. «Ահա, փոքրիկ մայրիկ, տեսնում եք, թե ինչպես է գործը ընթանում. ամեն ինչ Մակար Ալեքսեևիչի հետ են կապում. նրանք միայն գիտեին, թե ինչպես Մակար Ալեքսեևիչի անունը ասացվածք դարձնել մեր ամբողջ գերատեսչությունում։ Նրանք ինձանից ոչ միայն ասացվածք են սարքել և համարյա հայհոյանք, այլև հասել են իմ կոշիկներին, համազգեստիս, մազերիս, կազմվածքիս…»[27][28]։ Այսպիսով, Մակար անունը մեկնաբանվում է «Կուժն ու կուլան խեղճ Մակարի գլխին» ասացվածքով[25]։ Վլադիմիրցևը նշել է, որ նման անվան պոետիկան, որը գլխավոր հերոսին մոտեցնում է բանահյուսական կերպարին, պատկանում է վեպի առածական շերտին[17]։ Հետազոտողը նշել է, որ միայն այն ժամանակվա հրապարակված բանահյուսությունը պարունակել է տասնվեց տարբեր ասացվածքներ Մակար անունով, որոնցից յուրաքանչյուրում Մակարը «պարզ, ծիծաղելի, սահմանափակ, անհաջողակ, հալածված, ընչազուրկ» է[28]։ Բանասեր Մոզես Ալթմանը հատկապես ընդգծեց, որ Դոստոևսկին իր առաջին վեպում օգտագործել է գրական հերոսի անունը հասկանալու համար գեղարվեստական հնարք՝ համեմատելով նրան առածի նույնաանման անվան հետ[27]։

Նույնականացում հեղինակի հետ

խմբագրել

Դոստոևսկու ժամանակակից քննադատները սկզբում բացահայտել են Մակար Դևուշկինի և անձամբ Դոստոևսկու ոճերի ու բնավորությունների նույնացումը։ Ավելին, «Ընթերցանության գրադարան»-ի քննադատը նույնիսկ կասկած է հայտնել, որ ստեղծագործության հեղինակը երիտասարդ տղամարդ է, այլ ոչ թե ինչ-որ օրիորդ, զուգահեռներ անցկացնելով և նշելով, թե ինչպիսին է հեղինակը «համեստ, անաղմուկ, փոքրիկ, գեղեցիկ <… > արտահայտվում է միայն փաղաքշանքներով»։ Սա գրողի աննկարագրելի զայրույթն է առաջացրել. «Մեր հասարակությունն ունի բնազդ, ինչպես ցանկացած ամբոխ, բայց կրթություն չկա։ Նրանք չեն հասկանում, թե ինչպես կարելի է գրել նման ոճով: Նրանք սովոր են ամեն ինչում տեսնել գրողի դեմքը. ես իմը ցույց չեմ տվել։ Եվ նրանք գաղափար չունեն, որ Դևուշկինն է խոսում, ոչ թե ես, և որ Դևուշկինն այլ կերպ խոսել չի կարող»[29][30][8]:

Մինչ «Խեղճ մարդիկ» Դոստոևսկին տարված է եղել Շիլլերի և Պուշկինի պատմական դրամաներով, բայց բացահայտելով իր համար տարօրինակ մարդու և խորը համակրանք ու հետաքրքրություն զգալով նրա հանդեպ՝ նա գրել է առաջին վեպը նրա մասին՝ միաժամանակ գիտակցելով իր գրական կոչումը։ Այս կերպարն ապրել է իր ներսում, ուստի «Խեղճ մարդկանց» օգնությամբ Դոստոևսկին ինքն իրեն է գրել։ Նմանության անուղղակի նշան է նաև այն փաստը, որ Դևուշկինը երազել է բանաստեղծ դառնալ, իսկ ինքը, Դոստոևսկին՝  գրող։ Դոստոևսկին, վրդովված կերպարը հեղինակի հետ նույնացնելուց, ուզեցել է ասել, որ Մակար Դևուշկինն իրականում նրա կրկնօրինակն է, բայց գրողն այնքան վարպետորեն է ձևացրել, որ Դևուշկինն է, որ ընթերցողը դա չի նկատել[30]։

Դատելով գրողի նամակներից ու ստեղծագործություններից՝ Դոստոևսկին քիչ է հետաքրքրվել իր ծագմամբ։ Նրա հայրը «երբեք չի խոսել իր ընտանիքի մասին և չի պատասխանել, երբ նրան հարցրել են իր ծագման մասին»։ Ֆյոդոր Միխայլովիչի եղբոր՝ Անդրեյ Դոստոևսկու գրառումներից հետևում է, որ եղբայրներն այլևս վստահ չեն նույնիսկ իրենց պապի հայրանվան և տատիկի օրիորդական ազգանվան վրա[31]։ Գրողի կենսագիր Լյուդմիլա Սարասկինան նշել է, որ Դոստոևսկու արդեն առաջին վեպի գլխավոր հերոս Դևուշկինում դրսևորվում է նույն վերաբերմունքը նրա ծագման նկատմամբ։ Հերոսը հոր մասին գիտի միայն այն, որ իր «անունը, ենթադրաբար, Ալեքսեյ Դևուշկին է. Նա «ազնվական կոչում չի ունեցել», ընտանիքով ծանրաբեռնված և ծայրահեղ Խեղճ է եղել»[32]:

Ազդեցություն հետագա ստեղծագործական գործունեության վրա

խմբագրել

Գրականագետ Վլադիմիր Զախարովը նշել է «Խեղճ մարդկանց» գլխավոր հերոսի կերպարի ազդեցությունը գրողի հետագա աշխատանքի վրա. «Մակար Դևուշկինը Դոստոևսկու մեծ գաղափարի առաջին բացահայտումն է՝ մարդու «վերականգնում», նվաստացած ու վիրավորված մարդկանց հոգևոր հարություն»[33]։ Մասնավորապես, Դևուշկինը ծառայել է որպես «Խեղճ մարդկանց» հաջորդող  «Նմանակը» վիպակի գլխավոր հերոսի Յակով Պետրովիչ Գոլյադկինի գրական նախատիպը։ Նա նույնպես մանր և անզոր պաշտոնյա է, ով վախենում է մարդկանց հետ շփվելուց և զգում է, որ շուրջը արհամարհում են նրան[34]: Գոլյադկինի ազգանունն ընտրելիս հեղինակը կրկին օգտագործում է նույն գեղարվեստական տեխնիկան՝ «ժողովրդական բանահյուսության կողմից առաջարկված հերոսի անվան օգտագործումը ռեալիստական Սանկտ Պետերբուրգի բնավորության և սյուժեի շահերից ելնելով»[12]: Դոստոևսկու հետազոտող Քենոսուկե Նակամուրան կարծում է, որ Դոստոևսկին հետաքրքրված է հետևել այս կերպարի էվոլյուցիային, հետևաբար, Գոլյադկինը ներկայացնում է Դևուշկինին, որը մենակ է մնացել Վարենկայի գյուղ մեկնելուց հետ[35]ո։

Անունը՝ որպես մարդու մասին հուշող միջոց առածի մեջ գործածվող անվան հետ նույնականացնելու գեղարվեստական ​​հնարքն առաջին անգամ գործածել է Դոստոևսկին Դևուշկինի կերպարում,։ Այս հնարքը հետագայում հայտնաբերվել է Դոստոևսկու այլ ստեղծագործություններում:

Այսպիսով, «Գրառումներ մեռյալ տնից» հարուստ առևտրականի անունն է Անկուդիմ Տրոֆիմովիչ, քանի որ կար սիբիրյան ողջույնի ասացվածք «Ապրեք ավելի երկար, Անկուդիմ Տրոֆիմովիչ», որը գրողը  լսել է տաժանավայրում: Իսկ «Ստեպանչիկովո գյուղն ու դրա բնակիչները» պատմվածքում Ֆոմա Օպիսկինի անունը առաջացել է «Մարդապակասում Ֆոման էլ է ազնվական» ասացվածքից, որը հիշատակվում է աշխատության մեջ գրեթե անփոփոխ[36]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Накамура, 2011, էջ 10
  2. ↑ Щенников, 2008, էջ 13
  3. ↑ Накамура, 2011, էջ 10—11
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Накамура, 2011, էջ 13
  5. ↑ Фридлендер, 1972, էջ 474
  6. ↑ Накамура, 2011, էջ 13—14
  7. ↑ Накамура, 2011, էջ 15
  8. ↑ 8,00 8,01 8,02 8,03 8,04 8,05 8,06 8,07 8,08 8,09 Щенников, 2008, էջ 14
  9. ↑ 9,0 9,1 Накамура, 2011, էջ 12
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Накамура, 2011, էջ 11
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 Щенников, 2008, էջ 15
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Владимирцев, 1983, էջ 86
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Сараскина, 2013, էջ 132
  14. ↑ Сараскина, 2013, էջ 132—133
  15. ↑ Владимирцев, 1983, էջ 78—79
  16. ↑ Владимирцев, 1983, էջ 81—82
  17. ↑ 17,0 17,1 Владимирцев, 1983, էջ 83
  18. ↑ Фридлендер, 1972, էջ 468
  19. ↑ Накамура, 2011, էջ 11—12
  20. ↑ Бахтин, 2000, էջ 43
  21. ↑ 21,0 21,1 Бахтин, 2000, էջ 44
  22. ↑ 22,0 22,1 Бахтин, 2000, էջ 45
  23. ↑ Бахтин, 2000, էջ 46
  24. ↑ Альтман, 1975, էջ 14
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 Альтман, 1975, էջ 12
  26. ↑ Альтман, 1975, էջ 13
  27. ↑ 27,0 27,1 Альтман, 1975, էջ 11
  28. ↑ 28,0 28,1 Владимирцев, 1983, էջ 85
  29. ↑ Альтман, 1975, էջ 12—13
  30. ↑ 30,0 30,1 Накамура, 2011, էջ 14
  31. ↑ Сараскина, 2013, էջ 26
  32. ↑ Сараскина, 2013, էջ 29
  33. ↑ Щенников, 2008, էջ 16
  34. ↑ Накамура, 2011, էջ 16
  35. ↑ Накамура, 2011, էջ 17
  36. ↑ Альтман, 1975, էջ 11—12

Գրականություն

խմբագրել
  • Альтман М. С. Достоевский. По вехам имен. — Саратов: Издательство Саратовского университета, 1975. — 280 с.
  • Бахтин М. М. Собрание сочинений. Проблемы творчества Достоевского. Статьи о Толстом. Записи курса лекций по истории русской литературы. — Москва: Русские словари, 2000. — Т. 2. — 799 с. — 2000 экз. — ISBN 5-93259-013-0
  • Владимирцев В. П. Опыт фольклорно-этнографического комментария к роману «Бедные люди» // Достоевский. Материалы и исследования / под ред. Г. М. Фридлендера. — Ленинград: Наука, 1983. — Т. 5. — С. 74—89. — 301 с. — 14 550 экз.
  • Накамура К. Словарь персонажей произведений Ф. М. Достоевского. — Санкт-Петербург: Гиперион, 2011. — 400 с. — ISBN 978-5-89332-178-4
  • Сараскина Л. И. Достоевский. — 2-е изд.. — Москва: Молодая гвардия, 2013. — 825 с. — 7000 экз. — ISBN 978-5-235-03595-9
  • Фридлендер Г. М. Примечания // Ф. М. Достоевский. Полное собрание сочинений в тридцати томах / под ред. Г. М. Фридлендера. — Ленинград: Наука, 1972. — Т. 1. — 520 с. — 200 000 экз.
  • Щенников Г. К. Бедные люди // Достоевский: Сочинения, письма, документы: Словарь-справочник / под ред. Г. К. Щенникова и Б. Н. Тихомирова. — Санкт-Петербург: Издательство «Пушкинский Дом», 2008. — С. 13—16. — 470 с. — ISBN 5-87324-041-8

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
  • «Մակար Ալեքսեևիչ Դևուշկին». «Ֆեոդոր Դոստոևսկի։ Կյանքի և ստեղծագործության անթոլոգիա»։ Առցանց հրատարակություն. Վերցված է 2017-04-01-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մակար_Դևուշկին&oldid=10083173» էջից