Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի
Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի, (840-ականներ[1], Քաղաքատեղի Դրասխանակերտ, Ճլոխան[1] - 925[1], Վասպուրական, Մեծ Հայք), Հայոց կաթողիկոս (898 - 929), պատմիչ և գրող, Մաշտոց Ա Եղվարդեցի (897 - 898) կաթողիկոսի ազգական և աշակերտ։
| Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի | |
|---|---|
| Կառավարում | |
| Տիտղոս | Ծայրագույն Պատրիարք և Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց (55-րդ) |
| Ժամանակամիջոց | (898-929) |
| Եկեղեցի |  Հայ Առաքելական եկեղեցի
|
| Անձնական տվյալներ | |
| Ծնվել է | (845 – 929) |
| Ծննդավայր | Դրասխանակերտ, Այրարատ  Բագրատունյաց Հայաստան
|
← Մաշտոց Ա Եղվարդեցի  Ստեփանոս Բ Ռշտունի →
| |
Հովհաննես Դրասխանակերտցին ծնվել է Դրասխանակերտ ավանում, որը գտնվում էր Դվինի մոտ ու այն ոչ հայտնի բնակավայր էր։ Հետագա դարերի հեղինակները հետևելով գոյություն ունեցող կարգին, այն է ոչ հայտնի բնակավայրերում ծնվածներին անվանակոչել դրան մոտիկ նշանավոր մի վայրի անունով, Հովհաննեսին էլ հաճախ անվանում են նաև Գռնեցի կամ Դվնեցի[2] ։
Դրասխանակերտցին ծնվել է 845-850 թվականների միջակայքն ընկած ժամանակահատվածում։ Նախնական կրթությունը տացել է Սևանի վանքում Մեսրոպ Եղվարդեցի կաթողիկոսի ուսուցչությամբ։ Հովհաննեսը բացի աստվածաբանությունից, փայլուն գիտելիքներ է ունեցել նաև փիլիսոփայությունից, պատմագրությունից, քերականական ու հռետորական արվեստներից։ Ենթադրաբար Դրասխանակերտցու այս խորը գիտելիքների ու համեստ վարքագծի շնորհիվ է, որ նա հասել էր նախ եպիսկոպոսի աստիճանի, այնուհետև Մաշտոց Եղիվարդեցու աթոռակալության ժամանակ զբաղեցրել պատվավոր ու պատասխանատու պաշտոններ։ Այս ամենի վերջնարդյունքն էլ եղավ այն, որ Մաշտոց կաթողիկոսի մահից անմիջապես հետո Սմբատ I Բագրատունի թագավորի ու բարձր դասի եկեղեցական ներկայացուցիչների միահամուռ ցանկությամբ հենց Հովհաննեսն է դառնում կաթողիկոս, որը հայոց կաթողիկոսների մեջ հերթականությամբ հիսուներորդն էր, իսկ հերթականությամբ Հովհաննես V-ը։
Հովհաննես Դրասխանակերտցու կաթողիկոսության տարիները (897-929) համընկել են Հայաստանի համար շատ բարդ քաղաքական իրադրությանը։ Մի կողմից ֆեոդալական պայքարի ծավալման ու խորացման պայմաններում երկիրը անջատ-անջատ էր լինում, մյուս կողմից հարևան երկրները օգտագործելով պատեհ առիթը անընդհատ արշավանքներով ու ասպատակություններով մեծ վնասներ էին հասցնում երկրին։ Ու այս ծանր պայմաններում է, որ կաթողիկոսի գործունեության ոլորտները ընդլայնվում են, բարձրանում է նրա հասարակական դերը։ Դրասխանակերտցին մեկ անգամ չէ, որ ձեռնամուխ է եղել թշնամացած ու գժտված նախարարական տների հաշտեցման գործին։ Նա, նույնիսկ վտանգի ենթարկելով իրեն, համարձակորեն գնում է Ատրպատականի ամիրա Յուսուֆի մոտ, որտեղ նրան բանտարկում են, ենթարկելով ծանր տանջանքների ու խոշտանգումների։ Ի վերջո Յուսուֆը 911 թվականին Դրասխանակերտցուն ազատում է գերությունից, ու այդ պահից սկսվում է կաթողիկոսի վտարանդիության մի ողբալի շրջանը, քանի որ Յուսուֆի մարդիկ դրամ ու հարստություն կորզելու համար անընդհատ հետապնդում էին նրան։ Որոշ ժամանակ Հայոց Արևելից կողմերում մնալուց հետո Դրասխանակերտցին նախ գնում է Տարոն, այնուհետև Դերջան։ Այդ ընթացքում նա չհավատալով բյուզանդական կայսեր անկեղծությանը ու նաև խուսափելով ավելորդ բամբասանքներից, քաղաքավարի հրաժարվում է մեկնել Կ․ Պոլիս, ու չի միանում Աշոտ Բ Երկաթի խմբին ու գալիս է Դվին։ Այս ժամանակ կրկին արաբները ակտիվանում են ու հանգիստ չեն տալիս կաթողիկոսին։ Վերջապես Դրասխանակերտցին մի փոքր շունչ է առնում, երբ հաստատվում է Վասպուրականում, ուր եկել է Գագիկ Արծրունու հրավերով։ Վախճանվում է այստեղ 929 թվականին։
Հովհաննես Դրասխանակերտցին հայտնի է գլխավորապես որպես պատմիչ։ Իր «Հայոց պատմություն» երկասիրությունում ներկայացնում է հնագույն ժամանակներից առ 920-ական թվականներն ընկած պատմական անցքերը։
Մինչև IX դարի կեսի պատմական նյութը նա քաղել է Աստվածաշնչից և իրեն նախորդող պատմիչների գործերից, իսկ IX դարի երկրորդ կեսի ու X դարի առաջին քառորդի պատմությունը նկարագրել է իր տեսածով ու լսածով՝ հաղորդակից ու մասնակից լինելով իր ժամանակ կատարված դեպքերին։ Պատմության այդ մասում, որն ավելի կարևոր է ու արժեքավոր, Դրասխանակերտցին մանրամասն պատկերում է հայ ժողովրդի ծանր կացությունը արաբական լծի տակ, մասնավորապես արաբ ոստիկաններ Յուսուֆի, Նսըրի, Ափշինի, Բշըրի հարձակումները Հայաստանի վրա, 850-852 թթ. արաբական լծի դեմ հայ ժողովրդի մղած հերոսական ազատագրական պայքարը, Սմբատ Առաջինի նահատակությունը, հայ ժողովրդի ազատության համար Աշոտ Երկաթի մղած պայքարը և այլն։ Դրասխանակերտցու «Հայոց պատմություն»-ը աշխարհաբար է թարգմանել Գ. Բ. Թոսունյանը։
Դրասխանակերտցին գրել է նաև «Շարից հայրապետացն Հայոց» աշխատությունը, որտեղ ներկայացնում է Հայոց կաթողիկոսների շարքը՝ սկսելով Բարդուղիմեոսից և Թադևոսից և հասցնելով մինչև իր աթոռակալությունը։ Յուրաքանչյուր կաթողիկոսի վերաբերյալ հաղորդվում է կենսագրական համառոտ տվյալներ։
Դրասխանակերտցու նախորդողը եղել է Կաթողիկոս Մաշտոց Ա Եղվարդեցի, իսկ հաջորդողը՝ Կաթողիկոս Ստեփանոս Բ Ռշտունին։
Աշխատություններ
խմբագրելՀովհաննես Դրասխանակերտցու հեղինակությամբ մեզ են հասել 2 աշխատություններ՝ «Շարյաց հայրապետացն Հայոց» և «Պատմութիւն Հայոց»։ Առաջինը ընդամենը 5 էջանոց փոքրածավալ ժամանակագրություն է նվիրված հայոց կաթողիկոսներին՝ Գրիգոր Լուսավորչից սկսած մինչև իր աթոռակալությունը։ Այս աշխատությունը ինքնուրույն հեղինակային գործ չէ, քանի որ կրկնում է նախորդ պատմիչների մոտ պահպանված կցկտուր տեղեկությունները կաթողիկսոների մասին։ Սակայն ունի բարձր աղբյուրագիտական արժեք այն առումով, որ այն կարևոր սկզբնաղբյուր է կաթողիկոսների աթոռալակության խախտված ժամանակագրությունը վերականգնելու, շփոթված անուննելու տարբերակելու համար[3] ։
«Հայոց պատմութիւնը» ավելի բարձրարժեք երկ է և արժանի կերպով դասվում է լավագույն սկզբնաղբյուրների շարքին։ Այն սկսվում է հնագույն առասպելական ժամանակներից և ավարտվում 924 թվականի դեպքերի նկարագրությամբ։ Ենթադրվում է, որ Դրասխանակերտցու երկի համար մեկենասներ են հանդիսացել Աշոտ Բ Բագրատունին ու Վասպուրականի թագավոր Գրիգոր Արծրունին։
Դրասխանակերտցին իր աշխատությունը սկսվում է համառոտ առաջաբանով, այնուհետև անցնում բուն նյութին, որը առանց գլխակարգության է ու առանց վերնագրերի։ Այն իրենից ներկայացնում է միասնական տեքստ։ Աշխատությունը հետագայում մասնագետները արհեստականորեն բաժանել են 2 մասի։ Առաջին մասը գրելիս Դրասխանակերտցին շատ է օգտվել Մովսես Խորենացուց, ծանոթ է եղել նաև իր ժամանակակից Շապուհ Բագրատունու հետ։ Սակայն այս հատվածը սկզբնաղբյուրային արժեք չունի, քանի որ այստեղ շատ են նախորդ պատմիչների մոտ պահպանված տեղեկությունների կրկնությունները։ Առավել արժեքավոր է աշխատության երկրորդ հատվածը, որը ներկայացնում է վերջին 25 տարվա իրադարձությունները, այն էլ ականատեսի աչքերով։ Այս հատվածը առավել արժանահատ ու վստահելի է, ոչ այնքան այն առումով որ գրված է ականատեսի աչքերով, այլ այն որ Դրասխանակերտցին սոսկ դեպքերի ականատես չէր, նա ուներ որոշակի կշիռ հասարակության շրջանում և նաև ուներ բարձր պաշտոն ի դեմս կաթողիկոսի։ Սկզբնական հատվածում խոսելով համառոտակի Աշոտ Ա Բագրատունու մասին, այնուհետև անցում է կատարում Սմբատ Առաջին։ Մասնավորապես նշում է, որ նա շատ մեծ ճիգեր գործադրեց ցրված ուժերը միավորելու, երկրի ներքին ու արտաքին թշամիների դեմ հաջող պայքար մղելու, ժողովրդի գոյությունը պահպանելու ու մեկ միասնական պետության մեջ ամփոփելու համար։ Սմբատը կարողանում է իր դիվանագիտությամբ հարաբերությունները շտվել Բյուզանդական կայսրության ու հարևան մուսուլմանական իշխանությունների հետ։ Թեև հրատապ խնդիրները շուտափույթ լուծելու պատճառով մերթընդմերթ բարձրացնում է հարկերը, սակայն միևնույն է փորձում էր ամեն կերպ շենացնել երկիրը։ Պատմիչը ևս համակրանքով է խոսում Սմբատ թագավորի մասին, նրան կոչելով քաղաքական անկախության հզոր հենարանի, ով մինչև իր կյանքի վերջը պայքարեց թշնամինների դեմ ու այդ պայքարում էլ զոհվեց։ Այս ամենը խոսում է այն մասին, որ այս համակրանքից էր պատմիչը խորը ատելությամբ լցված Սմբատի թշնամինների ու երկիրը ներսից պառակտողների նկատմամբ։ Դրա համար էլ իր գրքի մի հատվածում Դրասխանակերտցին մերժելով Վասպուրականի անկախական ձգտումները, Գագիկ Արծրունուն արհամարհանքով անվանում է «թագակերպեալ իշխանն Գագիկ»: Եվ թեև հետագա հատվածներում նույն գործչին նա կոչում է նաև թագաւորն Հայոց Գագիկ, ապա դա միայն պատմիչի քաղաքավարական ժեստն է դեպի իր նոր մեկենասն ու հովանավորը։
Դրասխանակերտցին մի առանձին դրվատանքով է խոսում Աշոտ Բ Երկաթի մասին, պատմում նրա բազմաթիվ քաջագործությունների մասին, տեղեկությունների հաղորդում Աշոտի պայքարի մասին ընդդեմ օտար նվաճողների։ Պատմիչի միակ թերությունը թերևս այն է, որ նա քիչ ուշադրություն է դարձնում դեպքերի ժամանակագրությանը։ Դրասխանակերտցին վառ գույներով է նկարագրում նաև ահավոր սովը, հիվանդությունները և երկրի տնտեսական կյանքի քայքայումն ու անկումը։
Պատմիչը իր հայրենիքի ու ժողովուրդի դժբախտությունը բացատրում է 2 ասպեկտներով․ առաջինը երկրի թշնամինների վարած նենգամիտ ու ստոր քաղաքականությունն է, իսկ երկրորդը պատմիչի կարծիքով ներքին անհամաձայնությունն ու ազգային միասնության բացակայությունն է։ Հեղինակը գիտակցում է, որ եթե հայերը լինեին միասնական ու համախմբեին իրենց ուժերը, ավելի ուժեղ կլինեին, քան իրենց նվաճել ցանկացող թշնամինները։
Աշխատություններ և թարգմանություններ
խմբագրելԳրականություն
խմբագրել- Սարգսյան Ա. Բ., Հովհաննես Դրասխանակերտցու «քերթողական արվեստի» շուրջ.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1981, № 2, էջ 164-177: Արխիվացված 2016-03-05 Wayback Machine
- Ա. Սարգսյան, Հովհաննես Դրասխանակերտցու «Հայոց պատմութիւնը» եւ Մովսես Խորենացին, Երեւան, 1991։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
- ↑ Eastmond, Antony (2017-03-02). «Eastern Approaches to Byzantium». doi:10.4324/9781315257136.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ Abdurakhmonova, Mokhinur; Khodiyeva, Shakhnoza (2023-03-14). «What is philology and its difference from other areas». Современные тенденции инновационного развития науки и образования в глобальном мире. 1 (2): 12–16. doi:10.47689/stars.university-pp12-16. ISSN 2250-3811.
 | Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի» հոդվածին։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 6, էջ 558)։ 
|
| Նախորդող՝ Մաշտոց Ա Եղվարդեցի |
Կաթողիկոս 898-929 |
Հաջորդող՝ Ստեփանոս Բ Ռշտունի |
| Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |