Հարություն Թիրյաքյան

հայ բանասեր, թարգմանիչ, բժիշկ
Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Թիրյաքյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին։

Հարություն Բարսեղի Թիրյաքյան (փետրվարի 25, 1845(1845-02-25)[1][2], Թալլաս, Կայսերիի մարզ, Թուրքիա[1][2] - մարտի 2, 1919(1919-03-02)[1][2], Նյու Յորք, Նյու Յորք, ԱՄՆ[1][2]), հայ բժիշկ, բանասեր, թարգմանիչ, հայագետ, արևելագետ, մշակութային գործիչ։

Հարություն Թիրյաքյան
արմտ. հայ.՝ Յարութիւն Թիրեաքեան
Դիմանկար
Ծնվել էփետրվարի 25, 1845(1845-02-25)[1][2]
ԾննդավայրԹալլաս, Կայսերիի մարզ, Թուրքիա[1][2]
Մահացել էմարտի 2, 1919(1919-03-02)[1][2] (74 տարեկան)
Մահվան վայրՆյու Յորք, Նյու Յորք, ԱՄՆ[1][2]
Ազգությունհայ
ԿրթությունՓարիզի համալսարան (1878)[1]
Մասնագիտությունբանասեր, արևելագետ, թարգմանիչ և բժիշկ
ԵրեխաներՄիհրդատ Թիրյաքյան[2]

Միհրդատ Թիրյաքյանի հայրը։

Կենսագրություն

խմբագրել

Հարություն Թիրյաքյան խանը ծնվել է 1845 թվականի դեկտեմբերի 25-ին, Անկարայի նահանգի Կեսարիայի գավառի Թա­լաս ավանում։ Սկզբնական կրթությունն ստացել է Թալասի Վարդ Պատրիկյան (Գյուլբենկյան) վարժարանում, որտեղ խորացել է հայերեն և թուրքերեն լեզուների մեջ։ 1870 թվականին միջնակարգ կրթությունն ստացել է Կ. Պոլսի Ֆրերների վարժարանում։ 1870-1872 թվականներին եղել է Տրապիզոնի Ազգային Լուսավորչյան վարժարանի տնօրենը և ուսուցիչը։ 1872 թվականին վերադարձել է Կ. Պոլիս։

1872-1878 թվականներին սովորել է Փարիզի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում։ Նյութական անբավարարության պատճառով, ուսմանը զուգահեռ զբաղվել է արևելյան լեզուներից թարգմանություններ կատարելով։ 1878 թվականի մայիսի 13-ին Փարիզում պաշտպանել է «Մոլեխինդ բույսի թույնի մասին» թեմայով ավարտաճառ, որում խոսել է համանուն բույսի թույնի գիտական անալիզի մասին և պատմել, թե ինչպես են դրանով աթենացիները թունավորել և սպանել Սոկրատեսին։ Բժշկության դոկտորի կոչման, Ֆրանսիական ակադեմիայի հատուկ մեդալի և դրամական պարգևի է արժանացել։ 1878 թվականին վերադարձել է Կ. Պոլիս և սուրբ Փրկիչ ազգային հիվանդանոցի բժշկապետ նշանակվել։ Միաժամանակ զբաղվել է հասարակական եռանդուն գործունեությամբ։ 1881-1890 թվականներին եղել է Ազգային կենտրոնական վարչության Քաղաքական ժողովի անդամ։ Եռանդուն մասնակցություն է ունեցել նաև Կ. Պոլսի կրթական ընկերությունների գործունեությանը, ընտրվել Քաղաքական ժողովի Ուսումնական խորհրդի ատենապետ։ 1890 թվականին Կ. Պոլսի Կումկափուի հեղափոխական հակակառավարական անդրանիկ ցույցը կազմակերպելու և դրան մասնակցելու մեղադրանքով Տատյանների, Արփիար Արփիարյանի, Հակոբ Շավարշի և ուրիշների հետ ձերբակալվել է և բանտարկվել։

1891 թվականին ազատվել է բանտից և հեռացել հասարակական կյանքից։ 1891-1896 թվականներին զբաղվել է բժշկությամբ և գրական գործունեությամբ։

1895-1896/1897 թվականներին եղել է Կ. Պոլսի սուրբ Փրկիչ ազգային հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկը։ 1896 թվականին եղել է սբ. Փրկիչ ազգային հիվանդանոցում բացված բուժքույրական դասընթացի առաջին դասատուն։ 1896/1897-1906 թվականներին ընտանիքով տեղափոխվել է Թեհրան, որտեղ Մոզաֆֆերէդդին շահի կանանոցի (հարեմի) բժշկապետ է աշխատել։

Երկարատև ու բարեխիղճ աշխատանքի համար շահից արժանացել է ժառանգաբար փոխանցվող «խան» տիտղոսին։

1899-ական թվականներին, համալսարանական չքավոր ուսանողներին օգնելու համար կազմակերպել է միություն, որը որոշ ժամանակ հաջողությամբ գործել է։ Պարսկաստանում գտնվելու 10 տարիների ընթացքում, բժշկությանը զուգահեռ, զբաղվել է պահլավերենի ուսումնասիրությամբ, թարգմանություններ կատարել այդ լեզվից։ 1906-1907 թվականներին տեղափոխվել է Շվեյցարիա, ապա՝ Փարիզ։

1907 թվականին տեղափոխվել է ԱՄՆՆյու Յորք քաղաքը և շարունակել զբաղվել հասարակական գործունեությամբ։

Տիրապետել է հայերեն, թուրքերեն, Ֆրանսերեն, անգլերեն, զենդերեն, պահլավերեն, արաբերեն, հին և նոր պարսկերեն լեզուներին։ Հեղինակ է լեզվաբանական, բանասիրական, թարգմանական, գիտական գրքերի և բազմաթիվ հոդվածների, որոնք տպագրվել են ժամանակի պարբերական մամուլում[3]։

Մահացել է 1919 թվականի մարտի 1/2-ին, Նյու Յորքում՝ 74 տարեկանում։

Որդին՝ Միհրդատ Թիրյաքյանը, հոր մահից հետո հրատարակել է նրա որոշ աշխատությունները։

Նրա անձնական արխիվը պահվում է Հայաստանի ազգային արխիվում։

Աշխատություններ

խմբագրել
  • Հայկական տաղաչափութիւն, 1906, 1918։
  • Արտաշիր Պապականի Կարնամակը, դրվագ, թարգմանութիւն, Փարիզ, 1907։
  • Ատրպատ Մարանպանդան, «Անդարձ», թարգմանութիւն, Նիւ Եորք, 1909։
  • Ֆիրդուսի, «Շահնամակ», թարգմանութիւն, Նիւ Եորք, 1909։
  • Արիահայ բառարան, Նիւ Եորք, 1914-1920։
  • Հայերէնի զեղծումները, 1917։
  • Պուալօ Ն., «Արուեստ քերթողական», թարգմանութիւն, Ծանօթագրութիւններով եւ առաջաբանով, Նիւ Եորք, 1919։
  • Սաադի, «Գոլեստան», թարգմանութիւն, Նիւ Եորք, 1920։
  • Հայ-իրանական ուսումնասիրութիւնք, Վիեննա, 1922։
  • Տելեմաքը թարգմանել է գրաբարի, մրցելով Հայր Արսեն Բագրատունու հետ։

Գրականություն

խմբագրել
  • Տօքթ. Յարութիւն Թիրեաքեան Խան, «Բժիշկ», Կ. Պոլիս, 1913 ։
  • Ղազարեան Վահան, Բժշկական եւ առողջապահական տարեցոյց, Կ. Պօլիս, 1914։
  • Էջ մը տոքթ. Յ. Թիրեաքեանի «Ինքնակենսագրութենէն», «Ամերիկահայ հանրագիտակ տարեգիրք, 1925», Պոսթըն, 1924։
  • Ալպօյաճեան Արշակ, Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ, հ. Բ, Գահիրէ, 1937։
  • Ազգային հիւանդանոցի մէջ պաշտօնավարած բժիշկները. Ընդարձակ տարեգիրք Ազգային հիւանդանոցի, Իսթանպուլ, 1939։
  • Մեզպուրեան Արթօ, Հայ եւ ծագումով հայ բժիշկներ։ Այբուբենական համառօտ անուանացանկ (1688-1940), Իսթանպուլ, 1940։
  • Դանիել Վարուժան, Նամականի, Երևան, 1965։
  • Ստեփանյան Գառնիկ, Կենսագրական բառարան, հ. Ա, Երևան, 1973։
  • Վահէ Հայկ, Լուսաւոր դէմքեր մեր օրերուն վրայ, Պէյրութ, 1973։
  • Յուշամատեան 160-ամեայ սուրբ Փրկիչ հայոց հիւանդանոցի, աշխատասիրեց Վ. Քէօսէեան, Իսթանպուլ, 1975։
  • Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 4, Երևան, 1978։
  • Յարման Արսեն, Հայերը օսմանյան առողջապահության ծառայության մեջ և պատմություն սուրբ Փրկիչ հայոց հիվանդանոցի (թուրքերեն), Ստամբուլ, 2001։
  • Փաշայան Ասատուր, Տիտղոսակիր հայեր, XV-XIX դարեր, Ե., 2001։
  • Փամուքջյան Գևորգ, Հայերը իրենց կենսագրականներով (թուրքերեն), Ստամբուլ, 2003։
  • Հովակիմյան Բ. Հայոց ծածկանունների բառարան, Ե., 2005։
  • ՀԱԱ, Հարություն Թիրյաքյանի ընտանեկան ֆոնդ, ֆոնդ 235, նայվել է 2007 թվականի փետրվարին։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. ԽուդավերդյանՀայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
  2. 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Ով ով է. հայեր (հայ.) / Հ. ԱյվազյանԵրևան: Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2005. — հատոր 1.
  3. «Ով ով է։ Հայեր» հանրագիտարան, հատոր առաջին, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2007։

Աղբյուրներ

խմբագրել
  • Հարություն Մինասյան, Օսմանյան կայսրությունում և Թուրքիայի Հանրապետությունում բռնաճնշումների և ցեղասպանության ենթարկված հայ բժիշկներ, Երևան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։
 Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հարություն Թիրյաքյան» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 189