Կովկասի պատմություն
Կովկասը հնագույն ժամանակներից բնակեցված է եղել մարդկանցով (Դմանիսյան հոմինոիդ), որոնք սերում էին Էշելոնյան և օլդուվանյան մշակույթներից (ստորին պալեոլիթ)։
Նախապատմական Կովկաս
խմբագրելԿովկասյան պալեոլիթ
խմբագրելԹաման թերակղզու վրա գտնվող Կերմեկ բնակավայրը համարվում է ամենահինը ոչ միայն Ռուսաստանում, այլև Կովկասից դուրս՝ Արևմտյան Ասիայում[1], որտեղ կային բնակավայրեր, որոնք թվագրվում էին մոտ 2 մլն. տարի. Վրաստանում (Դմանիսի), Հայաստանում (Կարախաչ, Մուրադովո), Դաղստանում (Աինիկաբ, Մուխկայ, Գեգալաշուր)։
Միջին և վերին պալեոլիթյան դարաշրջանում (70-40 հազար տարի առաջ) Կովկասում բնակվում էին նեանդերտալցիներ և ներկայացվում էր մարդ բանական (Homo sapiens) տեսակով։ Նրանց միջև ժամանակագրական ջրբաժանը համարվում է Հրաբխային ձմեռը, որն առաջացել է 40 հազար տարի առաջ Կազբեկ հրաբխի ժայթքումից։ Վերին պալեոլիթը ներկայացված է իմերեթական մշակույթով, որում հայտնաբերվել է նմանություններ Քուրդիստանի նմանօրինակ մշակույթների հետ։
Կովկասյան մեզոլիթ
խմբագրելԿովկասում մեզոլիթը ներկայացված է տրիեստական մեզոլիթային մշակույթով։ Այս դարաշրջանի բոլոր հայտնի հուշարձանները ներկայացված են ժամանակի քարանձավային բնակավայրերով, որտեղ կանգ են առել որսորդները, ձկնորսները և հավաքողները։ Գիտնականները նշում են «Կովկասի ետ մնալը» Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանից[2]։ Այս դարաշրջանում (15-14 հազար տարի առաջ) Կասպից և Սև ծովերը կապվում էին նեղուցով Կումո-Մանչի իջվածքի միջոցով[3]։
Կովկասյան նեոլիթ
խմբագրելՄերձավոր Արևելքում տեղի ունեցած նեոլիթյան հեղափոխությունը տարածվեց նաև Կովկասի տարածքում՝ Շուլավեր-Շոմու, Լեյլաթեբեյան և Կուր-Արաքսյան մշակույթների միջոցով (մ.թ.ա. IV-III հազարամյակներ)։ Այդ պահից ի վեր Կովկասում արմատավորվեց անասնապահությունը և գյուղատնտեսությունը,արտադրվեց կերամիկա, հայտնվեցին աղյուսից պատրաստված բնակավայրեր։
Կովկասյան բրոնզ
խմբագրելԿառքերի, դամբարանների և մետաղական գործիքների ի հայտ գալը բրոնզե դարում կապված էր Մայկոպյան և Թրիալեթի մշակույթների կրողների հետ։ Երբեմն այս հայտանգործությունները կապում են քոչվոր հնդեվրոպական ժողովուրդների գործունեության հետ, որոնք սկիզբ դրեցին ժամանակակից օսերի և հայերի (հայերի նախնիների գաղթը դեպի Հայաստան տարածք անցել է Բալկաններով), այնուամենայնիվ, ուրիշ հետազոտողներ կովկասյան բրոնզը համարում են Մերձավոր Արևելքի քաղաքակրթություն ծայրամասը։ Այս դարաշրջանում Կովկասի արևմուտքում սկսեցին կառուցվել դոլմեններ:
Հին շրջանի պատմություն
խմբագրելՀնում Հյուսիսային Կովկասը մաս է կազմել այսպես կոչված սկյութական շրջանի։ Այդ ժամանակ ձևավորվեց Կոբանի մշակույթը, որը կապում են դաղստանյան ժողովոիրդների հետ։ Այս մշակույթի գտածոները (արտեֆակտները) վկայում են այն մասին, որ այս մշակույթի կրողները զինված էին դաշույններով և տեղաշարժվում էին ձիերով (ձիավորներ)։ Տնտեսությունը հիմնված էր ոչխարաբուծության վրա։ Հարավային Կովկասը գտնվում էր Ուրարտուի ազդեցության գոտում, որտեղ կառուցվել է Էրեբունի քաղաքը՝ ժամանակակից Երևանի տարածքում (մ.թ.ա. VIII դար)։
Մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում Արևելյան Անդրկովկասը մաս կազմեց Աքեմենյան տերության, որի փլատակների վրա հայտնվեց հզոր Հայաստանը։ Այս ժամանակ Աքեմենյան տերության ծայրամասում ձևավորվեցին Կոլխիդա պետությունը և կովկասյան Ալբանիան։ Մ.թ.ա. V դարում կառուցվել է Կովկասի ներկայիս ամենահին քաղաքներից մեկը՝ Մցխեթին։
Քրիստոնեության տարածումը Կովկասում կապված է Գրիգոր Լուսավորչի գործունեության հետ, որի շնորհիվ Հայաստանը 301 թվականին ընդունեց քրիստոնեությունը։ Քրիստոնեությունը տարածվեց նաև Վրաստանում (Սուրբ Նինոյի առաքելությամբ) և Ալանիայում:
Միջին դարեր
խմբագրելՄիջնադարի սկիզբը նշանավորվեց ժողովուրդների մեծ գաղթով, որի արդյունքում թուրքական տարրը ամրացավ Կովկասում։
Կովկասյան Ալբանիայի անհայտանալը և Դերբենդի ի հայտ գալը, կապված էր Սասանյան Իրանի էքսպանսիայի (զավթում) հետ։
VII դարից իսլամը ներթափանցեց Կովկաս։ Դա պայմանավորված էր Արաբական խալիֆայության ի հայտ գալով, որն իր հեգեմոնիան (գերիշխանություն) հաստատեց Մերձավոր Արևելքում՝ կլանելով Իրանը և լրջորեն ստիպելով նահանջել Բյուզանդիային։ VIII դարում արևելյան Կովկասում կառուցվել են Կումուխի մզկիթը և Շեմախանի մզկիթը, իսկ կենտրոնականում ստեղծվեց Թբիլիսիի էմիրությունը։ Միևնույն ժամանակ ձևավորվեց բյուզանդական ուղղափառ աբխազական թագավորությունը (մայրաքաղաքը՝ Քութայիսում) և հրեական խազարական կագանատը։ Կովկասը վերածվում էր արաբա-խազարական դիմակայության ասպարեզ։ IX դարում Ադրբեջանի տարածքում Շիրվանշահի պարսկա-մուսուլմանական պետությունը՝ Շամախի մայրաքաղաքով։ XII դարում Անդրկովկասի արևելքում՝ Շիրվանի հարավում ստեղծվեց Իլդեգիզիդների թյուրքական պետությունը, որի պալատում աշխատել է պարսկախոս Նիզամի Գյանջավին։
XI դարում, վրաց թագավոր Դավիթ Շինարարի օրոք, մուսուլմանները վտարվեցին Թբիլիսիից (1122 թվականին), իսկ Վրաստանը (մայրաքաղաք Թբիլիսիով) վերածվեց տարածաշրջանային ուժեղ պետության։ Այդ ժամանակի հայտնի բանաստեղծ էր Շոթա Ռուսթավելին, որը գրել է «Վագրե մորթիով դյուցազնը»։
XIII դարում Կովկասը ավերվեց թաթար-մոնղոլների կողմից։ Այս արշավանքի արդյունքում Ալանիան և Վրաստանը գնացին դեպի անկաման։ XIV դարում Թամերլեյնի զորքերը կրակով և սրով անցան Կովկասի տարածքով։ 1395 թվականին Թոխրամիշի թաթարները և Թամերլեյնի ուզբեկները համախմբվում են Թերեքի վրա տեղի ունեցած մեծ ճակատամարտում։
Հայտնվելով Սև ծովի հարավային շրջանում Օսմանյան կայսրությունը բախվեց Սեֆյան Իրանի հետ՝ Կովկասի նկատմամբ վերահսկողության համար, և XVI դարում կարողացավ իր հեգեմոնիան տարածել այդ հողերի վրա (Ստամբուլի խաղաղության պայմանագիր (1590))։ Այս հակամարտության դրվագներից մեկը Շամախիի ճակատամարտն էր (1578)։
Նոր ժամանակ
խմբագրելՆոր շրջանում Կովկասի գրեթե ամբողջ տարածքը Ռուսական կայսրության մաս էր կազմում։
Արդեն XVI դարում ռուսները մի շարք արշավանքները իրականացրեցին դեպի Կովկաս (Չերմիսինովա և Խվորոստինա)։ Բայց, 1605 թվականին Դաղստանում ռուսական բանակի պարտությունը 100 տարով դանդաղեցրեց Ռուսաստանի ընդարձակումը դեպի Կովկաս։ Այնուամենայնիվ, Թերեք գետի ափին ձևավավորվեցին ռուսական բնակավայրեր, որոնք կրկնօրինակել էին կովկասյան կեսակերպի որոշ տարրեր։ XVII դարում Ռուսական կայսրությունը օժանդակեց բուդդիստ կալմեկների գաղթին։
1644 թվականին տեղական լեռնաբնակ աշխարհազորը ջախջախեց Կաբարդա ներխուժած կալմայական բանակին։
1735 թվականին հիմնադրվել է ռուսական Կիզլյար բերդը, 1763 թվականին՝ Մոզդոկ, 1784 թվականին՝ Վլադիկավկազ, 1793 թվականին՝ Եկատիրինոդար։ 1785 թվականին ձևավորվեց Կովկասյան կուսակալությունը (հետագայում անվանափոխվեց Կովկասյան երկրամաս)։ Այս գործընթացը մասամբ խաղա էր (Գեորգիևյան դաշնագիր), մասամբ էլ ուղեկցվեց արյունալի պատերազմներով (Կովկասյան պատերազմ)։ 1776 թվականից ի վեր դիմադրության առաջնորդներից էր օս գեներալ Ռուստեսը։
Ռուսաստանի ընդարձակումն առաջացրեց Իրանի դիմադրությանը, որը հնագույն ժամանակներից հավակնություններ ուներ դեպի այդ տարածքները։ Այնուամենայնիվ, 1813 թվականին Ռուսաստանն ամրացրեց իրեն Ադրբեջանը (Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիր), իսկ 1828 թվականին՝ Հայաստանը (Երևանի խանություն) և Նախիջևանը (Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիր)։ Կովկասում ռուսական իշխանության հենարանը տեղի քրիստոնյա բնակչությունն էր՝ օսերը, վրացիները և հայերը։ Ռուսական Կովկասի կենտրոնը դարձավ Թիֆլիսը։ 1847 թվականին Բաքվի շրջանում փորվեց առաջին նավթահորը, իսկ 1865 թվականին սկսվեց Անդրկովկասյան երկաթուղու շինարարությունը։
Նորագույն ժամանակ
խմբագրելՌուսական կայսրության փլուզումից հետո Կովկասում հայտնվեցին մի շարք պետական կազմավորումներ (Վրաստան, Հայաստան, Ադրբեջան և Կուբա), որոնց աջակցում էին Մեծ Բրիտանիան և Թուրքիան, բայց հետագայում դրանցից մի քանիսն ընդգրկվեցին ԽՍՀՄ-ի կազմում՝ որպես դաշնակցային հանրապետություններ (վրացական ԽՍՀ, ադրբեջանական ԽՍՀ, հայկական ԽՍՀ)։ 1922-1936 թվականներին Անդրկովկասի ֆեդերացիան գոյություն ուներ ԽՍՀՄ կազմում։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հիտլերյան Գերմանիան նպատակ ուներ գրավել Կովկասը և իր տարածքում հիմնել համանուն ռեյխսկոմիսարիատ։ 1942-1943 թվականներին ծավալվեց պատերազմ Կովկասի համար, երբ գերմանական զորքերին հաջողվեց գրավել գրեթե ողջ Հյուսիսային Կովկասը և Էլբրուսի վրա նացիստական դրոշ բարձրացնել։ Սակայն Ստալինգրադում կրած պարտությունը ստիպեց Գերմանիային թողնել գրաված դիրքերը։
Կովկասի բնիկները զբաղեցնում էին խորհրդային ղեկավարության բարձրագույն պաշտոնները (Իոսիֆ Ջուղաշվիլի, Լավրենտի Բերիա, Անաստաս Միկոյան, Սերգո Օրջոնոկիձե, Իվան Բաղրամյան, Էդուարդ Շևարդնաձե), թռչել են տիեզերք (Մուսա Մանարով) և նպաստել են խորհրդային մշակույթի զարգացմանը (գրող Ֆազիլ Իսկանդեր, երգիչներ Վախթանգ Կիկաբիձե, Նանի Բրեգվաձե և Մուսլիմ Մագոմաև, ռեժիսոր Գեորգի Դանելիա)։ 1978 թվականին շահագործվեց Ինգուրու հիդրոէլեկտակայանը։
1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզումից հետո Հարավային Կովկասում ստեղծվեցին երեք հանրապետություններ՝ Վրաստան, Հայաստան և Ադրբեջան։ Այնուամենայնիվ, ազգամիջյան սուր կոնֆլիկտները հանգեցրեցին անորոշ կարգավիճակով մի շարք տարածքների ի հայտ գալուն՝ Աբխազիա, Հարավային Օսիա և Չեչնիա։ Երկրորդ չեչենական պատերազմի ժամանակ Ռուսաստանը կարողացավ վերականգնել վերահսկողությունը Չեչնիայի նկատմամբ։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ В. Е. Щелинский. Функциональные особенности олдованских стоянок на Таманском полуострове в Южном Приазовье (геологические и археологические свидетельства) Արխիվացված 2022-03-13 Wayback Machine // VIII Всероссийское совещание по изучению четвертичного периода: «Фундаментальные проблемы квартера, итоги изучения и основные направления дальнейших исследований». Сборник статей. Ростов-на-Дону, 10-15 июня 2013 г. — Ростов-на-Дону: Издательство ЮНЦ РАН, 2013. — С. 713-716. — ISBN 978-5-4358-0059-3
- ↑ Археология Кавказа (мезолит, неолит, энеолит). Учебно-методическое пособие. Санкт-Петербург. 2013
- ↑ «Палеогидрологическая реконструкция Маныч-Керченского пролива». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 6-ին.