Խառնուրդ (Հայոց ձորի գավառ)
Խառնուրդ (նաև՝ Խառնորտկներ, թուրքերեն՝ Değirmendüzü՝ Դեղիրմենդյուզյու), նախկին հայկական գյուղ Վանի նահանգի Հայոց ձորի գավառում, ներկայիս Թուրքիայի Հանրապետության Գյուրփընար քաղաքի թաղամաս։ Տեղակայված է ծովի մակերևույթից 1775 մետր միջին բարձրության վրա[1]։
| Գյուղ | ||
|---|---|---|
| Խառնուրդ | ||
| Երկիր |  Թուրքիա | |
| Նահանգ | Վանի նահանգ | |
| Գավառ | Հայոց ձորի գավառ | |
| Համայնք | Գյուրփընար | |
| ԲԾՄ | 1775 մ | |
| Ազգային կազմ | Մինչև 19-րդ դդ՝ հայեր այնուհետև՝ քրդեր | |
| Ժամային գոտի | UTC+3 | |
| ||
Անվանում խմբագրել
Խառնուրդ բնակավայրի անվանումը կապված է այն հանգամանքով, որ այստեղ հատվում են Անգղ գետն ու Մենուայի ջրանցքը։ Հնում կոչվել է նաև Խառնորտկներ[1][2]։
Պատմություն խմբագրել
Խառնուրդ բնակավայրն ունի ավելի քան 3000-ամյա պատմություն, ինչի մասին փաստում են գյուղի հարևանությամբ անցնող Մենուայի ջրանցքը, այն կառուցելու մասին պատմող սեպագիր արձանագրությունը[1][3][4][5][6] և Անգղ գետի վրա կառուցված հնագույն ջրանցույցը[1][7]։
Պատմական հուշարձաններ խմբագրել
Ջրանցք խմբագրել
Խառնուրդի մոտով է անցնում Վանի թագավորության արքա Մենուայի կառուցած համանուն ջրանցքը, որի կառուցման մասին պատմող սեպագիր արձանագրությունը գրեթե ոչնչացված պահպանվել է գյուղի հյուսիսային եզրին գտնվող ժայռի վրա։ Այն բաղկացած է 14 տողից։ Ընդունված է համարել, որ սեպագիր արձանագրությունն առաջին անգամ հայտնաբերվել է 1891 թվականին գերմանացի հնագետ Վալդեմար Բելքը[1][4][5][6]։
Ջրանցույց խմբագրել
Բնակավայրի տարածքում պահպանվել է հնագույն ջրանցույց, որը Մենուայի ջրանցքի ժամանակակիցն է։ Գտնվում է Խառնուրդից հյուսիս՝ Անգղ գետի և Մենուայի ջրանցքի հատմն վայրում։ Ջրանցույցի ջրերը կհոսեն արևելքից դեպի արևմուտք՝ լցվելով Վանա լիճ[1][3]։
Եկեղեցի խմբագրել
Խառնուրդ գյուղում հին ժամանակներից մինչև 19-րդ դար պահպանված է եղել առաքելական եկեղեցի, որը 1860-ական թվականներից բնակավայրում հաստատված քրդերի կողմից վերափոխվել է մզկիթի։ Եկեղեցին կառուցված է եղել սրբատաշ քարերից և կոչվել է Սուրբ Գևորգ[1][2]։
Ջրաղացներ խմբագրել
Ժամանակին հայաբնակ գյուղում գործել են 40 ջրաղացներ, որոնք աղացել են հիմնականում ցորեն[1][2][3]։ Ըստ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի՝ 2000-ական թվականներին դեռևս կանգուն էին բոլոր 40 ջրաղացների շինությունները, որոնցից 15-ը մինչև 2010 թվականը գործում էր որպես ջրաղաց։ Այնուհետև տեղի բնակիչների կողմից մի մասը վերածվել են բնակելի տների, իսկ մյուս մասը՝ կանգնած են փլուզման շեմին[1]։
Բնակչություն խմբագրել
Բնակավայրը անհիշելի ժամանակներից եղել է հայաբնակ, և միայն 19-րդ դարի ընթացքում է այնտեղ սկսվել քրդական բնակչության ներթափանցումը[2]։ 1894-1896 թվականներին իրականացված Համիդյան ջարդերի հետևանքով գյուղն ամբողջովին հայաթափվել է։ Ներկայում բնակավայրն ունի քրդական բնակչություն[1]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Սամվել Կարապետյան, Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող հիմնադրամ, «Հայոց ձոր, Հայաստանի պատմություն գրքաշար, հատոր Ա», Երևան 2015 թվական։
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Բազեան Յ., Համառօտ ստորագրութիւն Հայկաձոր եւ Ոստան գաւառաց, «Սիօն», 1869, էջ 251։
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Միրախորեան Մ., Նկարագրական ուղեւորութիւն հայաբնակ գաւառս Արեւելեան Տաճկաստանի, մաս Ա, Կ.Պօլիս, 1884։
- ↑ 4,0 4,1 Հ. Ն. Ա., Վալտեմար Պելքին նոր գտած սեպագիր արձանագրությունները, «Արարատ», 1893։
- ↑ 5,0 5,1 Բասմաջեան Կ., Յաւելուած եւ քննութիւն «Ցուցակի Տոսպական կամ հայկական բեւեռաձեւ արձանագրութեանց» (Հիվեռնայ), «Բազմավէպ», 1896։
- ↑ 6,0 6,1 Ադոնց Ն., Հայաստանի պատմություն, Երևան, 1972։
- ↑ Տեր-Ավետիսյան Ս., Ուրարտական թագավոր Մենուաս Առաջինի կառուցած Շամիրիամի ջրանցքը, «Տեղեկագիր», 1941, № 3-4: