Թերմեզ (ուզբ.՝ Termiz/Термиз; ռուս.՝ Термез; տաջ.՝ Тирмиз; պարս.՝ ترمذ Termez, Tirmiz; արաբ․՝ ترمذ‎‎ Tirmidh), փոքր քաղաք Ուզբեկստանի հարավում՝ Աֆղանստանի սահմանի մոտ։ Այն Ուզբեկստանի ամենատաք վայրն է։ Ունի 140404 (հունվարի 1, 2005) բնակչություն, Սուրխանդարյայի մարզի կենտրոնն է։

Թերմեզ
Termiz / Термиз
Սաոդատ սուլթանի պալատը
ԵրկիրՈւզբեկստան Ուզբեկստան
ՀամայնքՍուրխանդարյայի մարզ
Հիմնադրված էմ. թ. ա. 498 թ.
ԲԾՄ302 մետր
Պաշտոնական լեզուուզբեկերեն
Բնակչություն140,404 մարդ (2005)
Ժամային գոտիUTC+5
Փոստային դասիչ732000
Պաշտոնական կայքtermizsh.uz/uz/?h=1
Թերմեզ (Ուզբեկստան)##
Թերմեզ (Ուզբեկստան)

Ծագումնաբանություն

խմբագրել

Քաղաքի ժամանակակից անունը ծագել է սողդիանա լեզվով Tarmiδ բառից, որն իր հերթին ծագել է հին պարսկերեն tara-maiθa-ից, որը նշանակում է «անցման վայր»։ Հին ժամանակներում քաղաքը կարևոր վայր էր Ամուդարյա գետը հատելու համար։

Որոշները քաղաքի անունը կապում են հունարեն thermos «տոթ» բառի հետ, որը եկել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակներից[1]։ Մյուսները ենթադրում են, որ բառը ծագել է սանսկրիտի taramato բառից, որը նշանակում է «գետի ափին»[2]։

Պատմություն

խմբագրել

Քաղաքը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 2-րդ դարում Ամուդարյա գետի ափին և հիմնադիր՝ հունա-բակտրիական պետության թագավոր Դեմետրեի անունով կոչվել է Դեմետրիա։

Ճարտարապետություն

խմբագրել

Քաղաքը բաղկացած էր երկու հիմնական հատվածներից՝ միջնաբերդից և բուն քաղաքից։ Միջնաբերդը տեղադրված էր Ամուդարյայի բարձրադիր ափին և ամփոփված էր ուղղանկյուն պարագծով աշտարակավոր պասպապատի մեջ։ Քուշանների ժամանակ ընդարձակ քաղաքը՝ 500 հեկտար տարածությամբ՝ հարավից և արևմուտքից սահմանակից էր գետին, իսկ ցամաքի կողմից՝ պաշտպանական պարիսպներին ու հողմապատնեշներին։ Կար ջրանցք, որը հոսում էր քաղաքի ներսով՝ բաժանելով այն երկու մասերի։ Թերմեզը բազմակի վերակառուցումների է ենթարկվել, որի ժամանակ հունա-բակտրիական Դեմետրիայի կորիզը միջնաբերդի է վերածվել։

Չնայած Թերմերզը կրել է հելլենիստական քաղաքաշինության ազդեցությունը, այնուհանդերձ այն ուներ որոշակի արտահայտված տեղական, տիպիկ միջինասիական-արևելյան հատկանիշներ[3]։

Ֆիզիկական և աշխարհագրական բնութագրերը

խմբագրել

Աշխարհագրություն

խմբագրել

Թերմեզը Ուզբեկստանի ամենահարավային քաղաքն է։ Այն գտնվում է Ամու Դարյա գետի աջ ափին, որի երկայնքով անցնում է Ուզբեկստանի սահմանը Աֆղանստանի հետ Սուրխանդարյա գետի միախառնման կետով։

Ամու Դարյա գետի վրա գտնվող քաղաքը հյուրընկալում է երկրի ամենամեծ գետային նավահանգիստը, որտեղ գտնվում է Ուզբեկստանի Ամու Դարյա գետի նավատորմը։

Հեռավորությունը Աֆղանստանի Մազարի Շարիֆից ավտոմոբիլային կամ երկաթուղային ճանապարհով մոտ 80 կմ է, մինչև Քաբուլ ՝ ավելի քան 425 կմ։

Դուշանբե (հյուսիս-արևելքում)՝ ավելի քան 235 կմ, մինչև Կարշի (հյուսիս-արևմուտքում)՝ մոտ 250 կմ, մինչև Սամարղանդ (հյուսիսում)՝ մոտ 330 կմ, մինչև Բուխարա (հյուսիսում) հեռավորությունը. արևմուտք)՝ մոտ 430 կմ, դեպի Տաշքենդ (հյուսիս-արևելքում)՝ մոտ 650 կմ։

Թերմեզի կլիման տաք անապատ է՝ մեղմ, բայց նման լայնության համար՝ համեմատաբար ցուրտ ձմեռներով (տաք օրերով և զով գիշերներով, երբեմն հնարավոր են բավականին լուրջ ցուրտ կամ ձյան տեղումներ) և բացառիկ շոգ ամառներ։

Տեղումների ճնշող մեծամասնությունը ընկնում է նոյեմբեր-ապրիլ ամիսներին՝ չափազանց հազվադեպ ամառային անձրևներով։ Օդի միջին տարեկան խոնավությունը 55% է։ Քամու միջին տարեկան արագությունը 2,9 մ/վ է։

Տարեկան միջին ջերմաստիճանը +17,5 °C է (ՍՍՀՄ ամենատաք քաղաքը)։

2014 թվականի փետրվարի 4-ին քաղաքում դիտումների ողջ պատմության ընթացքում գրանցվել է բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճան՝ −21,7 °C[4]։

Առավելագույն և նվազագույն միջին ամսական ջերմաստիճանը[5]
Ամիս հուն փետր Մարտ ապր մայիս հուն հուլ օգ Սեն հոկտ Բայց ես դեկտ
Ամենատաք՝ °C style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |8,2

(1914)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |10,9

(1999)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |17,5

(2008)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |22,4

(2000)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |30,0

(2008)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |33,9

(2008)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |34,3

(2008)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |31,1

(1916)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |25,7

(1915)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |20,3

(2006)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |14,6

(1994)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |8,7

(1969)

Ամենացուրտը՝ °C style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |−5,8

(2008)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |−5,0

(1972)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |5,2

(1903)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |14,8

(1939)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |20,3

(1934)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |26,4

(1916)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |27,2

(1972)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |24,7

(1972)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |20,0

(1962)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |11,7

(1964)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |4,4

(1958)

style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" |−2,8

(1932)

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. E. M. Pospelov, Geograficheskie nazvaniya mira (Moscow, 1998), p. 415: "here in fact is found the hottest place in Central Asia (in June 1914 a temperature of 49.5 C was recorded in Termez."
  2. Sh. Kamaliddinov, Istoricheskaya geografiya Sogda i Toharistana.
  3. Վարազդատ Հարությունյան, Հին աշխարհի ճարտարապետություն (խմբ. Մ․ Գ․ Գասպարյան), Երևան, «Լույս հրատարակչություն», 1978, էջ 14 — 319 էջ։
  4. http://pogoda.ru.net/records1.php Արխիվացված 2007-10-24 Wayback Machine Абсолютный минимум января
  5. «Погода и климат — Климатический монитор: погода в Термезе». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 7-ին.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թերմեզ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 179