Վիքիպեդիա

Դդում

Դդում
Cucurbita 2011 G1.jpg
Դասակարգում
Թագավորություն  Բույսեր (Plantae)
Վերնաբաժին Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ Դդմածաղկավորներ (Cucurbitales)
Ընտանիք Դդմազգիներ (Cucurbitaceae)
Տրիբա Cucurbiteae
Ցեղ Դդում (Cucurbita)
L., 1753

Դդում (լատ.՝ Cucurbita), դդմազգիների ընտանիքի միամյա և բազմամյա, մշակովի և վայրի բույսերի ցեղ է։ Հայտնի է 13, Հայաստանում մշակության մեջ՝ 3 տեսակ՝ խոշորապտուղ, կարծրակեղև կամ սովորական և մուշկային[1][2]։

ՆկարագիրըԽմբագրել

Արմատային համակարգն առանցքային է[3]։ Ցողունը մագլցող է, գետնատարած, ճյուղավորվող։ Տերևները հերթադիր են, ամբողջական կամ թաթաձև-բլթակավոր, խոշոր, երկար տերևակոթերով, թավոտ։ Ծաղիկները բաժանասեռ են, խոշոր, դեղին, մեկական։ Ծաղկում է մինչև ուշ աշուն։ Պտուղը կեղծ հատապտուղ է, մսալի, տարբեր մեծության, ձևերի և գույների[4]։ Պտուղները պարունակում են շաքարներ, հանքային և պեկտինային նյութեր, կարոտին (A-նախավիտամին), օսլա, վիտամիններ և այլն։ Դդմի սերմերից ստանում են յուղ, պատրաստում հակաճիճվային դեղամիջոց։ Օգտագործում են սննդի մեջ (եփած, տապակած մուրաբա)[5][6]։ Դդումը ջերմասեր է, երաշտա- և չորադիմացկուն[7]։

Տեսակներ և հայրենիքԽմբագրել

 
Fruit of the 'Tromboncino' cultivar of the Crookneck (C. moschata) Group are eaten either when very young, or as mature winter squash.

C. moschata- ն համարվում է է Լատինական Ամերիկայի հիմնական դդմատեսակը, սակայն ծագման ճշգրիտ վայրն անորոշ է[8]։ Այն 4000-6000 տարի աճել է Մեքսիկայում, Բելիզում, Գվատեմալայում և Պերուում, հետագայում տարածվել է Բոլիվիայի, Էկվադորի, Պանամայի, Պուերտո Ռիկոյի և Վենեսուելայի մշակովի բույսերի ցանկում։ Այն, ընդհանուր առմամբ, աճում է հորդառատ անձրևներով տաք կլիմատներում ցածր բարձրությունների վրա, սակայն որոշ սորտեր հայտնաբերվել են ավելի քան 2200 մետր (7200 ֆ) բարձրություններում։ Ֆլորիդայում է մշակվել հայտնի Սամինոլ դդմատեսակը, դեռևս մինչև Կոլոմբոսի ժամանումը։  Տերևները աճում են 20-30 սանտիմետր[9] Groups of C. moschata include Cheese, Crookneck (C. moschata), and Bell.[10]:

C. pepo- ն ամենատարեցն է, եթե ոչ ամենահին կենցաղային տեսակը, որն աճել է ամենահին հայտնի վայրերում. 8,000-10,000 տարի առաջ Օահակա, Մեքսիկա և Օքեմպո, իսկ մոտ 7000 տարի առաջ Թոմայլոպոս, Մեքսիկա բնակավայրերում։ Հայտնի է, որ այն առաջին անգամ հանդիպել է Միսուրիում (ԱՄՆ), առնվազն 4000 տարի առաջ[11][12][13][14]։ C. pepo- ի ծագման մասին բանավեճերը շարունակվում են դեռևս 1857 թվականից[15]։ Ավանդաբար եղել են երկու հակադիր տեսություններ ծագման մասին. 1) որ դա C. texana- ի ուղիղ ժառանգորդն է
2) որ C. texana- ն ուղղակիորեն նույն C. pepo-ն է[16][17][17][18][18][19][20][21]։
Կա մեկ ո՛չ ուտելի տեսակ` C. pepo var ՛՛ օվիֆերա՛՛[22]:

Մշակովի բույսերի սորտավորումԽմբագրել

Կուլտիվաացիոն խումբ բույսի անունը նկար Նկարագրություն
Աքորն տուրբինատա   Ցրտադիմացկուն,

սողացող թփերով, կոնաձև գլխիկ [23] նաև Աքորն սքաշ[24]

Քոքոզալլ Իոնգա   Ամառային սքաշ (squash), ունի երկար փափուկ ցողուն, որի ծայրերին փոքր ծաղիկներ են [25], ցողունի ծայրը շատ փխրուն է, նախկին անվանումը՝ արագաշարժ Cocozelle von tripolis[24][25][26]:
Քրոքնեք տոտիկոլիա (նաև թորթիքալիս (torticollis) )   Ամառային սքաշ (Summer squash), որի պտուղները լինում են դեղին, սպիտակ կամ ոսկեգույն, աճում է գորշ ծածկույթ ունեցող թփի վրա, որը կարող է շատ երկարել և ունի փոքր-ինչ աղեղնաձև տեսք (wart-covered)[24] Crookneck squash[27][26]
Դդում պեպո
 
 Ձմեռային ցնցուղ, սողացող բույս, կլոր, տափակ կամ օվալաձև, և կլոր կամ հարթ Դդում;[18][28], կորիզերն օգտագործում են յուղ ստանալու համար (pumpkin seed oil)[29]
Սքալոփ քլայփետ; կոչվում է C. melopepo by Linnaeus   Ամառային սաղավարտով, հանդիպում է կիսակլոր, կեղևը փոքր-ինչ ճեղքերով, ստորին մասը դեկորատիվ եզրերով[24] նաև Pattypan squash[18][30][31]
Ուղղակի պարանոց (Straightneck) տնտեսական   Ամառային սաղավարտ, թուփ, դեղին կամ ոսկե պտուղ, աղեղնաձև, նման տոտիկոլիային , բայց ծայրահմասում նեղանում է[24]։ Ուղղակի պարանոցով սաղավարտ[25]
Մշակովի դդմիկ fastigata   Ամառային և ձմեռային դդմիկներ, երկարացվող կամ փոքր թփերով, կլորավուն, պղտոր սպիտակից մինչև գորշ կանաչ գույնի դդմիկներ, որոնք ստորին հատվածում փոքր-ինչ երկարավուն են[10];
Զուքինի / Կուրգեթտե ցիլինդրիկա   Ամառային սորտ, որն ամենատարածվածն է, գլանաձև պտուղներ, որոնք աճում են շուրջ 19 երկրներում [23] կոչվում է նաև ֆաստիգաթա (fastigata), նախկինում Զուքինի[25][32]
Դեկորատիվ բանջարեղեն օվիֆերա   Ոչ-ուտելի[32] բարակ, փռվող թուփ է, կանաչ կոշտ դդմիկներով, որոնք լինում են երեք տեսակի[33]

ՕգտագործումԽմբագրել

Դդումն ունի բազմաթիվ տեսակներ, որոնք օգտագործվում են որպես սնունդ[34]]: Քուքուրբիտա (Cucurbita) տեսակները նրանցից ամենապահանջվածներն են, օգտագործվում են սննդային արդյունաբերության մեջ, տարբեր եղանակներով կերակուների պատրաստման համար։ Չնայած կեղևը ամուր է և դառն, սակայն պտղամիսը քաղցրահամ է և շատ օգտակար[35][36],: Ուտելի են այս մշակովի սորտերի թ՛ե պտղամիսը, և թ՛ե կորիզները։ Շնորհիվ իրենց ամուր կեղևի, շատ դդմատեսակներ հնարավոր է պահպանել երկար ժամանակ, կորիզները ևս պահպանվում են երկար ժամանակ։ Ամառային դդմատեսակն ունի նուրբ, բարակ, ուտելի կեղև։ Մեծ կիրառություն ունեն նաև կորիզները (սերմերը), որոնք կիրառվում են ամբողջական և աղացած, բուսայուղերի պատրաստման համար, քաղցրավենիքի, սննդի և կերակուրների պատրաստման համար։ ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը (FAO) հաղորդում է, որ 2005 թ.-ի և 2009 թ-ի միջև ընկած ժամանակահատվածում առաջատարը հինգ երկրներում դդումն ունի կայուն վարկանիշ։ Այդ երկրներն են` Չինաստանը, Հնդկաստանը, Ռուսաստանը, Միացյալ Նահանգները և Եգիպտոսը։ 2012 թ. Իրանը տեղափոխվել է 5-րդ տեղ, Եգիպտոսը` 6-րդ տեղ։ Ներկայացված են այն առաջատար երկրները, որտեղ դդումի կիրառությունն անհամեմատ շատ մեծ է։

 
Դդմային կրեմ
Տաս առաջատար երկրներ — 2012[37]
Երկիր Արտադրություն
(տոննա)
  Չինաստան 6,140,840
  Հնդկաստան 4,424,200
  Ռուսաստան 988,180
  ԱՄՆ 778,630
  Իրան 695,600
  Եգիպտոս 658,234
  Մեքսիկա 522,388
  Ուկրաինա 516,900
  Իտալիա 508,075
  Թուրքիա 430,402
Top 10 total 15,663,449

ՊատկերասրահԽմբագրել

ԾանոթագրություններԽմբագրել

  1. ↑ «Тыква - калорийность, полезные свойства, польза и вред, описание - www.calorizator.ru»։ www.calorizator.ru (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10 
  2. ↑ «Тыква - полезные и опасные свойства тыквы»։ edaplus.info (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10 
  3. ↑ «Польза и вред тыквы, полезные свойства и противопоказания тыквы»։ chtoem.ru (ru-RU)։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10 
  4. ↑ «Блюда из тыквы. Рецепты»։ www.gastronom.ru։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10 
  5. ↑ «Блюда из тыквы — 188 рецептов с фото. Что приготовить из тыквы?»։ www.iamcook.ru։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10 
  6. ↑ «Тыква: витамины, польза, вред и калорийность»։ Женский журнал TutKnow: здоровье, мода, красота, отношения, дети (ռուսերեն)։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10 
  7. ↑ «Тыква - Google Որոնում»։ www.google.am (hy-US)։ Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10 
  8. ↑ Wessel-Beaver Linda (2000)։ «Evidence for the Center of Diversity of Cucurbita moschata in Colombia»։ Cucurbit Genetics Cooperative Report 23: 54–55 
  9. ↑ [1]
  10. ↑ 10,0 10,1 [2]
  11. ↑ [3]
  12. ↑ [4]
  13. ↑ Wilson Hugh D.։ «What is Cucurbita texana?»։ Free-living Cucurbita pepo in the United States Viral Resistance, Gene Flow, and Risk Assessment։ Texas A&M Bioinformatics Working Group։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին։ Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8 
  14. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ gibbonames238 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  15. ↑ Kirkpatrick Kurt J., Wilson Hugh D. (1988)։ «Interspecific Gene Flow in Cucurbita: C. texana vs. C. pepo»։ American Journal of Botany (Botanical Society of America) 75 (4): 519–527։ doi:10.2307/2444217 
  16. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ nee անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  17. ↑ 17,0 17,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ andres2 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ saade անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  19. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ sanjur անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  20. ↑ Soltis Douglas E., Soltis Pamela S. (1990)։ Isozymes in Plant Biology։ London: Dioscorodes Press։ էջ 176։ ISBN 978-0-412-36500-3 
  21. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ deckerwalters անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  22. ↑ Decker Deena S., Wilson Hugh D. (1987)։ «Allozyme Variation in the Cucurbita pepo Complex: C. pepo var. ovifera vs. C. texana»։ Systematic Botany (American Society of Plant Taxonomists) 12 (2): 263–273։ JSTOR 2419320։ doi:10.2307/2419320 
  23. ↑ 23,0 23,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ paris1986 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 [5]
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 [6]
  26. ↑ 26,0 26,1 [7]
  27. ↑ <ref name="mbccp"
  28. ↑ [8]
  29. ↑ Fürnkranz Michael, Lukesch Birgit, Müller Henry, Huss Herbert, Grube Martin, Berg Gabriele (2012)։ «Microbial Diversity Inside Pumpkins: Microhabitat-Specific Communities Display a High Antagonistic Potential Against Phytopathogens»։ Microbial Ecology (Springer) 63 (2): 418–428։ JSTOR 41412429։ doi:10.2307/41412429 
  30. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ mbccp անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  31. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ heistinger անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  32. ↑ 32,0 32,1 [9]
  33. ↑ «Արխիվացված պատճենը»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին։ Վերցված է 2018 թ․ մարտի 3 
  34. ↑ [https://hort.purdue.edu/newcrop/1492/cucurbits.html
  35. ↑ [10]
  36. ↑ [11]
  37. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ FAOStat անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:

Արտաքին հղումներԽմբագրել

  Ընթերցե՛ք «դդում» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Դդում&oldid=8622380» էջից