Գլուխ (գիրք)
Գլուխ (լատին․՝ capitula, ֆր.՝ sommaires), հարաբերական երկարությամբ գրվածքի (օրինակ՝ արձակի, պոեզիայի կամ իրավունքի գրքի) բովանդակության որևէ հիմնական թեմատիկ բաժանում։ Գլուխներով գիրքը (չշփոթել գրքի գլխի հետ) կարող է ունենալ բազմաթիվ գլուխներ, որոնք համապատասխանաբար պարունակում են առանձին թեմաներ։ Յուրաքանչյուր դեպքում գլուխները կարող են համարակալվել, վերնագրվել կամ երկուսն էլ։ Հայտնի դարձած գլխի օրինակ է «Ցած դեպի Ճագարի բույնը», որը «Ալիսը հրաշքների աշխարհում» գրքի առաջին գլուխն է։
| Գլուխ | |
|---|---|
.jpg) Ուիլյամ Մորիսի «Անտառը աշխարհից այն կողմ»(1894) առաջին էջը։ Գլխի վերնագիրը վերևում է՝ կարմիր տեքստով։ |
Գլուխների վերնագրերի պատմություն
խմբագրելՇատ հին գրքերում չեն եղել ո/չ բառերի, ո/չ էլ գլուխների բաժանում[1]։ Հին հունական տեքստերում որոշ ձեռագրերում սկսել են ավելացնել ամփոփագրեր և դրանք դարձնել թվերով բովանդակության աղյուսակներ, սակայն տեքստում չեն հայտնվել վերնագրերը, այլ միայն դրանց համարները։ Մոտավորապես մ. թ. հինգերորդ դարում գրքերը գլուխների բաժանելը գործնական կիրառում է գտել[1]։
Հիերոնիմոսը (մահ. 420) օգտագործել է capitulum տերմինը ՝ համարակալված գլուխների վերնագրերը և index capitulorum-ը ՝ բովանդակության աղյուսակները նշելու համար[2]։ Օգոստինոսն իր հիմնական գործերը չի բաժանել գլուխների, բայց 6-րդ դարի սկզբին դա արել է Եվգիպիուսը։ Միջնադարյան ձեռագրերը հաճախ եղել են առանց անունների, միայն համարներ տեքստի մեջ և մի քանի բառեր, որոնք հաճախ կարմիրով էին ընդգծված, համարից հետո։
Գլխի կառուցվածք
խմբագրելԵրկար վեպերը հիմնականում ունեն գլուխներ։ Ոչ գեղարվեստական, հատկապես տեղեկատու, գրքերը գրեթե միշտ պարունակում են գլուխներ հեշտ կողմնորոշվելու համար։ Այս աշխատություններում գլուխները հաճախ բաժանվում են ենթաբաժինների։ Շատ գլուխներով ավելի մեծ ստեղծագործությունները հաճախ դրանք խմբավորում են մի քանի «մասերի» մեջ՝ որպես գրքի հիմնական ենթաբաժին։
Տեղեկատուների գլուխները գրեթե միշտ թվարկված են բովանդակության աղյուսակների մեջ։ Վեպերը երբեմն օգտագործում են բովանդակության աղյուսակ, բայց ոչ միշտ։ Եթե օգտագործվում են գլուխներ, ապա դրանք սովորաբար համարակալվում են հաջորդաբար. դրանք կարող են ունենալ նաև վերնագրեր, իսկ որոշ դեպքերում ՝ էպիգրաֆ կամ ներածական մեջբերում։ Հին վեպերում սովորական պրակտիկա էր յուրաքանչյուր գլխի բովանդակությունն ամփոփել բովանդակության աղյուսակում և (կամ) գլխի սկզբում։
Անսովոր համարակալման սխեմաներ
խմբագրելԳեղարվեստական ստեղծագործություններում հեղինակները երբեմն գլուխները թվարկում են էքսցենտրիկորեն, հաճախ որպես մետագեղարվեստական հայտարարություն։ Օրինակ՝
- Լասլո Կրասնախորկայու «Սեյոբոն այնտեղ՝ ներքևում էր» վեպն ունի գլուխներ՝ համարակալված ըստ Ֆիբոնաչիի թվերի հաջորդականության։
- Մարկ Հադդոնի «Շան գիշերային խորհրդավոր սպանությունը» ունի գլուխներ, որոնք միայն պարզ թվեր են։
- Ֆլեն Օ 'Բրայենի «Լողացող թռչունների մասին» վեպն ունի միայն մեկ գլուխ. առաջին էջը վերնագրված է Գլուխ 1, սակայն հետագա գլուխների բաժանումներ չկան։
- Շոն Մոնկրիֆի «Աստված, օգտագործողների ուղեցույցը» համարակալված է հակառակ հերթականությամբ (այսինքն ՝ առաջին գլուխը 20 - րդն է, իսկ վերջինը ՝ 1 - ին գլուխը)։
- Սթիվեն Քինգի «Վազող մարդը» վեպում նույնպես օգտագործում է գլուխների համարակալման նմանատիպ սխեմա։
- Լեմոնի Սնիկեթի «Դժբախտ իրադարձությունների շարքի» յուրաքանչյուր վեպ ունի տասներեք գլուխ, բացառությամբ եզրափակիչ մասի (Վերջը), որի տասնչորսերորդ գլուխը ներկայացված է որպես առանձին վեպ։
- Ջոն Վարլիի «Մամոնտ» վեպն ունի ժամանակի ճանապարհորդի տեսանկյունից ժամանակագրական կարգով դասավորված գլուխներ, քանի որ հերոսների մեծ մասը ճանապարհորդում է ժամանակի միջով, դա հանգեցնում է նրան, որ գլուխները հակասում են պայմանական կարգին։
- Ջեյմս Ջոյսի «Ուլիսես» վեպն ունի 18 գլուխներ՝ ներկայացված որպես դրվագներ, որոնց 3, 12 և 3 դրվագներն առանձնացված են որպես 3 գիրք[3]։
Գրքի նման
խմբագրելՀին քաղաքակրթություններում գրքերը հաճախ լինում էին պապիրուսի կամ մագաղաթյա գալարների տեսքով, որոնք պարունակում էին մոտավորապես նույն քանակությամբ տեքստ, ինչ գլուխը ժամանակակից գրքում։ Այդ է պատճառը, որ այս ժամանակաշրջանների ստեղծագործությունների վերջին վերարտադրությունների և թարգմանությունների գլուխները հաճախ ներկայացվում են որպես «Գիրք 1», «Գիրք 2» և այլն։
Տպագրության վաղ շրջանում երկար գործերը հաճախ տպագրվում էին մի քանի հատորներով, ինչպիսիք են վիկտորյական եռահարկ վեպերը, որոնցից յուրաքանչյուրը բաժանված էր բազմաթիվ գլուխների։ Ժողովածուների ժամանակակից վերահրատարակություններում հաճախ պահպանվում են հատորների բաժինները։ Որոշ դեպքերում գլուխները հաջորդաբար համարակալվում են ամբողջ ընթացքում, այնպես որ «Գիրք 2»- ը կարող է սկսվել «Գլուխ 9» - ով, բայց այլ դեպքերում համարակալումը կարող է լինել յուրաքանչյուր մասից հետո (օրինակ ՝ «գիրք 2, Գլուխ 1»)։ Թեև վեպերն առանձին հատորների բաժանելու պրակտիկան հազվադեպ է ժամանակակից հրատարակչության մեջ, շատ հեղինակներ դեռևս իրենց ստեղծագործությունները բաժանում են «Գրքերի» կամ «Մասերի» և այնուհետև՝ գլուխների։ Դրա ուշագրավ օրինակն է «Մատանիների տիրակալը», որը բաղկացած է վեց «գրքերից», որոնցից յուրաքանչյուրը պարունակում է պատմության ճանաչելի մաս, չնայած այն սովորաբար տպագրվում է երեք հատորով։
Տես նաև
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 «Capituli: Some notes on summaries, chapter divisions and chapter titles in ancient and medieval manuscripts». www.roger-pearse.com. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ Wordsworth, Christopher (1886). The New Testament of Our Lord and Saviour Jesus Christ: In the Original Greek (անգլերեն). Rivingtons.
- ↑ Ellmann, Richard (1972). Ulysses on the Liffey. Internet Archive. London, Faber and Faber Ltd. ISBN 978-0-571-09882-8.