Վերածնունդը Լեհաստանում
Վերածնունդը Լեհաստանում (լեհ.՝ Renesans, Odrodzenie, բառացիորեն՝ Վերածնունդ), տևել է 15-րդ դարի վերջից մինչև 16-րդ դարի վերջը, համարվում էր լեհական մշակույթի ոսկե դարաշրջանը։ Ղեկավարվելով Յագելոնների հարստության կողմից՝ Լեհաստանի Թագավորությունը (1569 թվականից՝ Լեհ-Լիտվական Համագործակցության մաս) եվրոպական Վերածննդի ակտիվ մասն է կազմել։ Բազմազգ լեհական պետությունը շուրջ մեկ դար մշակութային աճ ապրեց, որն ուղեկցվեց առանց խոշոր պատերազմների, եթե հաշվի չառնենք արևելյան և հարավային սահմանային սակավաբնակ տարածքներում հակամարտությունները։ Ռեֆորմացիան խաղաղ կերպով տարածվեց ամբողջ երկրում (նպաստելով լեհ եղբայրության առաջացմանը), որի արդյունքում կենսապայմանները բարելավվեցին, քաղաքներն աճեցին, գյուղատնտեսական ապրանքների արտահանումը հարստացրեց բնակչությանը, հատկապես ազնվականությունը (շլյախտա), որը գերակայություն ձեռք բերեց Ոսկե ազատության նոր քաղաքական համակարգում։
Ընդհանուր նկարագիր խմբագրել
Վերածննդի շարժումը, որի ազդեցությունը սկիզբ է առել Իտալիայից, տարածվել է ամբողջ Լեհաստանում մոտավորապես 15-րդ և 16-րդ դարերում։ Երկիր ժամանեցին բազմաթիվ իտալացի արվեստագետներ, այդ թվում՝ Ֆրանչեսկո Ֆիորենտինոն, Բարթոլոմեո Բերեցչին, Սանտի Գուչին, Մատեո Գուչին, Բերնարդո Մորանդոն, Ջովանի Բատիստա դի Կվադրոն և այլք, մտածողներ և մանկավարժներ, ինչպիսիք են Ֆիլիպ Կալիմաչուսը, վաճառականներ, ինչպիսիք են Բոներ ընտանիքը և Մոնթելուպի ընտանիքը և այլ նշանավոր դեմքեր, ովքեր ներգաղթել են Լեհաստան 15-րդ դարի վերջից՝ նոր հնարավորություններ փնտրելու նպատակով[1]։ Նրանց ողջունում էին լեհական թագավորության ներկայացուցիչները։ Նրանց մեծ մասը բնակություն հաստատեց Լեհաստանի մայրաքաղաք Կրակովում մինչև 1611 թվականը։
Մարդու արժանապատվության և նրա բանականության ուժի Վերածննդի արժեքները ողջունվեցին Լեհաստանում[2]։ Շատ գործեր թարգմանվել են լեհերեն և լատիներեն դասական լատիներենից, հունարեն և եբրայերեն, ինչպես նաև ժամանակակից լեզուներով, ինչպիսինն է իտալերենը[2]։ Կրակովի ակադեմիան՝ աշխարհի հնագույն համալսարաններից մեկը, 1500-1535 թվականներին ապրել է իր Ոսկե դարաշրջանը. այնտեղ ուսանում էին 3215 ուսանողներ, որոնք համալսարանն ավարտել են 16-րդ դարի առաջին տասնամյակում, ինչը ռեկորդ է, որը չի գերազանցվել մինչև 18-րդ դարի վերջը։ Լեհական Վերածննդի ժամանակաշրջանը, որի նպատակը մտավոր կյանքի զարգացմանը նպաստելն էր, ծնեց բազմաթիվ նշանավոր արվեստագետներ և գիտնականներ։ Նրանց թվում էին Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը, ով իր «De Revolutionibus orbium coelestium» աշխատությունում ներկայացրել է տիեզերքի հելիոկենտրոն տեսությունը, Մաչեյ Միեխովցին՝ «Tractatus de duabus Sarmatis» գրքի հեղինակը՝ Արևելյան Եվրոպայի ամենաճշգրիտ արդի աշխարհագրական և ազգագրական պատմությունը. Բեռնար Վապովսկի, քարտեզագիր, ում այդ տարածաշրջանի քարտեզները հայտնվել են Պտղոմեոսի աշխարհագրությունում, Մարկին Կրոմերը, ով իր «De origine et rebus gestis Polonorum libri...» աշխատությունում նկարագրել է և՛ Լեհաստանի պատմությունը, և՛ աշխարհագրությունը, Անջեյ Ֆրիչ-Մոջևսկին՝ փիլիսոփա, որը զբաղվում է կառավարման հարցերով, Միքոլայ Ռեյը, ով տարածել է լեհերենի օգտագործումը պոեզիայում, Յան Կոչանովսկին, ով իր լեհերեն բանաստեղծությունների շնորհիվ դասվեց ամենահայտնի լեհ բանաստեղծների շարքին[2][3][4]։
Երիտասարդ լեհերը, հատկապես ազնվականության որդիները (շլյախտա), ովքեր ավարտել են ավելի քան 2500 ծխական դպրոցներ, գիմնազիաներ և մի քանի ակադեմիաներ (Կրակովի ակադեմիա, Վիլնոյի ակադեմիա), հաճախ մեկնում էին արտասահման՝ ավարտին հասցնելու իրենց կրթությունը։ Լեհ մտավորականները, ինչպիսիք են Անջեյ Ֆրիչ-Մոջևսկին, Յոհաննես Դանտիսկուսը կամ Յան Լասկին, շարունակում էին կապ պահել Վերածննդի դարաշրջանի եվրոպական առաջատար փիլիսոփաների հետ, ինչպիսիք են Թոմաս Մորը, Էրազմ Ռոտերդամցին և Ֆիլիպ Մելանխթոննը։ Լեհաստանը ոչ միայն մասնակցել է Արևմտյան Եվրոպայի խոշորագույն մշակութային և գիտական գաղափարների և զարգացումների փոխանակմանը, այլև տարածել է արևմտյան ժառանգությունը դեպի արևելք՝ արևելյան սլավոնական ազգերի միջև.[2][5]։ Օրինակ՝ տպագրության գործընթացը, լատիներենը և արվեստը՝ պոեզիայում հատկապես լայն տարածում գտան Բելառուսում և Ուկրաինայում (Կիև-Մոգիլայի ակադեմիա ազգային համալսարանի միջոցով), որտեղից այն փոխանցվել է Ռուսաստան (Մոսկվայի դքսություն), որն էլ իր հերթին սկսեց մեծացնել իր կապերը Արևմտյան Եվրոպայի հետ մոնղոլների ներխուժումից հետո[2][6][7],։ Աշխարհում առաջին չորս տպագիր կյուրեղագիր գրքերը հրատարակվել են Կրակովում1491 թվականին տպագրիչ Շվայպոլտ Ֆիոլի կողմից[8][9]։
Արվեստ խմբագրել
Արվեստի և ճարտարապետության զարգացման խթանները շատ էին։ 1507 թվականին գահ բարձրացած Սիգիզմունդ I Ծեր թագավորը շատ արվեստագետների հովանավորն է եղել և Ֆլորենցիայի ճարտարապետ Բարտոլոմեո Բերեցչիի գլխավորությամբ սկսել է մի մեծ նախաձեռնություն. նա նպատակ ուներ լեհ թագավորների հնագույն նստավայրը՝ Վավել ամրոցը վերափոխել ժամանակակից վերածննդի նստավայրի։ Վերածննդի հանդեպ Սիգիզմունդի ոգևորությունը համընկնում էր ոչ միայն իր որդու՝ Սիգիզմունդ II Օգոստոսի, այլև բազմաթիվ հարուստ ազնվականների և բուրգերների հետ, ովքեր նույնպես ցանկանում էին ցուցադրել իրենց հարստությունը, ազդեցությունը և մշակութային ըմբռնումը։ 1578 թվականին կանցլեր Յան Զամոյսկին սկսեց կառուցել իր պատկերացմամբ իդեալական վերածննդի քաղաք Զամոշչը (իր պատվին), որը շուտով դարձավ լեհական վերածննդի կարևոր վարչական, առևտրային և կրթական քաղաքը։ Ժամանակակից Լեհաստանի երկու խոշորագույն քաղաքները՝ Կրակովը (որը գրավում էր բազմաթիվ իտալացի ճարտարապետների) և Դանցիգը (որը գրավում էր հիմնականում Գերմանիայի և Նիդեռլանդների ճարտարապետներին), հավանաբար ամենամեծ ազդեցիկ դիրքը գրավեցին դարաշրջանում, բայց շատ այլ քաղաքներ նույնպես ունեցան Վերածննդի նոր շինություններ։
Վերածննդի դարաշրջանի գեղանկարչության հիմքը Լեհաստանում դրել են բազմաթիվ ներգաղթյալ նկարիչներ, ինչպիսիք են Լուկաս Կրանախը, Հանս Դյուրերը և Հանս ֆոն Կուլմբախը, և կիրառել են այնպիսի լեհ նկարիչներ, ինչպիսիք են Մարկին Կոբերը (արքա Ստեֆան Բատորիի պալատական նկարիչը)։ Դիմանկարիչների աշխատանքները ստեղծեցին տպավորիչ պատկերասրահ՝ հատկապես նրանց համար, ովքեր կարող էին իրենց թույլ տալ անմահանալ դրանցում։
Վերածննդի լեհ նշանավոր արվեստագետներ խմբագրել
Վերածննդի ամենահայտնի լեհ գրողներից և արվեստագետներից են բանաստեղծներ Միկոլայ Ռեժը, Յան Կոչանովսկին, Շիմոն Շիմոնովիչը, Միկոլայ Սեպ Շարզինսկին, Անջեյ Կրշիցկին և Յոհաննես Դանտիսկուսը, գրող Լուկաս Գորնիցկին, երգահան և երգիչ Միկոլայ Գոմոլկան, քանդակագործ Յան Միխալովիչ Ուրզեդովան և նկարիչներ Ստանիսլավ Սամոստրզելնիկը և Մարցին Կոբերը, որոնց ստեղծագործությունները ներառվել են լեհական ուսումնական ծրագրերում։ Նկարիչներն ու ճարտարապետներ Հանս Դյուրեր, Մատեո Գուչի, Սանտի Գուչի, Բարթոլոմեո Բերեցչի, Բեռնարդո Մորանդո, Ջովանի Բատիստա դի Կվադրո և այլք հաստատվել են Լեհաստանում և մեծ ճանաչում են ձեռք բերել երկրում իրենց աշխատանքների համար
Գրականություն խմբագրել
Առաջին տպագրահաստոցը ստեղծվել է Կրակովում 1473 թվականին գերմանացի տպագրիչ Կասպեր Շտրաուբեի կողմից։ 1561-1600 թվականներին Լեհաստանում տասնյոթ տպարաններ տպագրել են տարեկան ավելի քան 120 անուն՝ միջինը 500 օրինակով։ Աստվածաշնչի առաջին ամբողջական թարգմանությունը լեհերեն կատարվել է 1561 թվականին Յան Լեոպոլիտան (Լեոպոլիտայի Աստվածաշունչը)։ Մոտավորապես այդ ժամանակ լույս է տեսել լեհերեն առաջին ուղղագրական բառարանը (Ստանիսլավ Մուրզինովսկի, 1551 թ.)։ Բազմացել են նաև քերականություններն ու բառարանները։ Լեհական Վերածննդի դարաշրջանը երկլեզու էր, շլախտայի խոսույթը լեհերենի և լատիներենի խառնուրդ էր, ինչպես նաև տարբեր հեղինակներ տատանվում էին լեհերենի, լատիներենի և այս երկուսի խառնուրդի մեջ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Montelupi». encyklopedia.interia.pl (լեհերեն). Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 14-ին.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Michael J. Mikoś, Polish Renaissance Literature: An Anthology. Ed. Michael J. Mikoś. Columbus, Ohio/Bloomington, Indiana: Slavica Publishers. 1995. 978-0-89357-257-0 Cultural Background
- ↑ Michael J. Mikoś, Polish Renaissance Literature: An Anthology. Ed. Michael J. Mikoś. Columbus, Ohio/Bloomington, Indiana: Slavica Publishers. 1995. 978-0-89357-257-0 Literary Background
- ↑ «Mikołaj Rej i Jan Kochanowski - najwybitniejsi przedstawiciele polskiego odrodzenia». Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 21-ին.
- ↑ Stephen J. Lee (1993). Peter the Great. Routledge. էջ 65. ISBN 0-415-09279-5.
- ↑ Nicholas Rzhevsky (1998). The Cambridge Companion to modern Russian culture. Cambridge University Press. էջ 34. ISBN 0-521-47799-9.
- ↑ Elaine Rusinko (2003). Straddling borders: literature and identity in Subcarpathian Rus. University of Toronto Press. էջ 74. ISBN 0-8020-3711-9.
- ↑ Kamenskii, Aleksandr B. [in ռուսերեն] (1997). David Griffiths (ed.). The Russian Empire in the Eighteenth Century: Searching for a Place in the World. Translated by David Grittiths. Armonk, New York and London, England: M.E. Sharpe. էջ 36. ISBN 1-56324-575-2.
- ↑ Gerhard Rempel. «The Tartar yoke». mars.wnec.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 14-ին.