Սև լեռներ (Չեռնոգորյե, Կարատաու), Սև անտառ, Առաջնային լեռնաշղթա (ռուս. նախահեղ.՝ Черныя Горы, Черныя горы, Черный Лѣсъ), Կովկասի լեռների պատմական անվանումը, օրոնիմն ընդգրկում է Մեծ Կովկաս (լեռնային երկիր՝ Կովկասյան լեռներ, տարածաշրջան՝ Հյուսիսային Կովկաս) համակարգի հյուսիսային լանջի լեռնաշղթաները։ Իրենից ներկայացնում է ընդհատուն լեռնազանգվածներ (կարճ լեռնաշղթաներ), սարահարթ, բլուրների շղթա և առանձին կանգուն գագաթներ, որոնք զուգահեռաբար ձգվում են Գլխավոր Կովկասյան լեռնաշղթայի հյուսիսից, Կուբանի գետաբերանից մինչև Սուլակ գետ (մոտավոր ուղղությունը՝ արևմուտք-հյուսիս-արևմուտք ― արևելք-հարավ-արևելք)։

Սև լեռներ (Կովկաս)##
Սև լեռներ (Կովկաս)
Սև լեռներ (Հյուսիսային Կովկաս)##
Սև լեռներ (Հյուսիսային Կովկաս)
Սև լեռներ՝ — Անտառապատ լեռնաշղթա, — Արորտային
լեռնաշղթա, — Ժայռոտ լեռնաշղթա։

Գիտական և հրապարակախոսական գրականության մեջ օրոնիմի տարածման սահմանների հստակ պատկերացում չկա։ Ռուսական կայսրության օրոք լեռնագրական դասակարգման մեջ Սև լեռներ ասելով նկատի էր առնվում Մեծ Կովկասի 3 առաջատար լեռնաշղթաները՝ Ժայռային, Արոտային և Անտառապատ։ Խորհրդային ժամանակաշրջանում Սև լեռներին վերագրում էին միայն երկու լեռնագրային միավոր՝ Ժայռային և Արոտային լեռնաշղթաները, իսկ Սև լեռների սահմանագիծը կարճացվում էր դեպի արևմուտք, և հատկապես՝ արևելք։ Խորհրդային և ժամանակակից մի շարք հետազոտողներ Սև լեռներ անվանումը կարող էին օգտագործել ընդհանրապես միայն Անտառապատ լեռնաշղթայի համար (դա հատկապես բնորոշ է Չեչնիայում Սև լեռների հատվածին)։

Այսօր Սև լեռներ պատմական անվանման տեղայնացումն ընդգրկում է մի շարք լեռնաշղթաներ (երբեմն տարբեր հետազոտողներ տերբեր լեռնաշղթաներ են նշում), որոնք ձգվում են Ռուսաստանի Կրասնոդարի երկրամասով, Ադըղեայով, Կարաչայ-Չերքեզիայով, Սևաստոպոլով, Կաբարդա-Բալկարիայով, Հյուսիսային Օսիայով, Ինգուշեթիայով, Չեչնիայով և Դաղստանով։ Սև լեռների սահմանների տարբեր ըմբռնումների պատճառով բազմաթիվ աղբյուրներում կարող են նշվել նրանց տարբեր ձևաչափական բնութագրերը։

Անվանում խմբագրել

Սև լեռների գագաթները չեն հասնում ձյան գծի կամ բարձրալեռնային ալպյան մարգագետինների մակարդակին՝ սահմանափակվելով անտառային գոտով։ Հավանաբար, այս անվանումն առաջացել է Սև լեռներին շատ հնուց լայնատերև անտառածածկ գոտու պատճառով․ վերջինս յուրօրինակ սև երանգ էր տալիս լեռներին[~ 1][1][2][3][4]։

«Ռուսական կայսրության աշխարհագրական-վիճակագրական բառարան»-ում (1863-1885) Սև լեռների լեռնաշղթայի համար տրվում է հետևյալ ստուգաբանությունը․ «…и названіе получилъ отъ того, что на всемъ своемъ протяженіи покрытъ густымъ, трудно-доступнымъ лѣсомъ»[5]։ Չեչնիայում Սև լեռների նկարագրությունը և անվանման ծագման նույն տարբերակը (19-րդ դարի 2-րդ կես)․

  Вправо отъ глубокаго и обрывистаго ложа рѣки Шалажи и влѣво отъ Валерика начинался высокій густой лѣсъ, состовлявшій непроницаемую преграду для движеній войскъ въ глубь страны. Лѣсъ этотъ разрывался ущельями рѣкъ на отдѣльныя площади, наклонныя къ сторонѣ чеченской равнины, за ними снова смыкался въ одну сплошную, безконечную, чащу, съ уступа на уступъ взбирался на самый хребетъ и чёрно-синей щетиной тянулся по всему гребню горъ, которыя отъ него и получили названіе Черныхъ (Каратау).
-  «Кавказскій сборникъ», 1888 г.
— «Терцы», 1888 г.
 

«Ռուսական կայսրության աշխարհագրական-վիճակագրական բառարան»-ում օրոնիմը երկու բառը նշվում էր երկու մեծատառ տառերով՝ Սև Լեռներ։ Բառարանում նշվել է նաև ևս մեկ անվանում՝ Սև Անտառ (ռուս. նախահեղ.՝ Черный Лѣсъ)[5]։ «Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան»-ում (1890-1907) լեռների անվանումը ներկայացվում է այլ կերպ՝ առաջին հատվածը մեծատառով, երկրորդ հատվածը՝ փոքրատառով՝ Սև լեռներ [1][6][7]։ ԲԵՀԲ հանրագիտարանում ռուս աշխարհագրագետ Յ․ Դանիկի «Տերսկի մարզ» հոդվածում Սև լեռները զուգահեռաբար հիշատակվում են Առաջնային լեռնաշղթա անունով[8]։ Երբեմն Սև լեռներ օրոնիմի համար կարող են հանդիպել հոմանիշային Չեռնեգորյե[9] և Կարատաու[10][11] (թյուրք․՝ qara — «սև»[12], տաու [թաու] — «լեռ»[13]) անվանումները։

Սև լեռների անվանումը այդ տարածքում բնակվող ժողովուրդների լեզուներով․ ինգուշների մոտ՝ Արգաշ (ինգուշ.՝ АргIаш ['АР.ʁaʃ] — «ցածրիկ լեռների գոտի»[14][15]), չեչենների մոտ՝ Արժա լամնաշ (չեչեներեն՝ Iаьржа лаьмнаш [ʕærʒa læmnaʃ] — «սև լեռներ»[16]

Ռուսական կայսրության ժամանակաշրջան խմբագրել

 
Ժայռոտ լեռներ, Կարաչևա-Չերքեզիա

Ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանում Սև լեռների հասկացության սահմանները համեմատաբար լայն էին․ անվանումն ընդգրկում էր ժամանակակից անկախ լեռնագրական միավորներ Ժայռոտ, Արոտային և Անտառապատ լեռնաշղթաները (կայսրության ժամանակաշրջանում օրոնիմները չէին օգտագործվում), և, հավանաբար, Գլխավոր Կովկասյան լեռնաշղթայից հյուսիս ընկած բոլոր լեռները, որոնք ձգվում են Կուբանի գետաբերանից մինչև Սուլակ գետ։ Համաձայն «Ռուսական կայսրության աշխարհագրական-վիճակագրական բառարան»-ի՝ Սև լեռները «второстепенный кряжъ, образующiй какъ-бы предгорiе или уступъ Главнаго Кавказ. хр.»[17]։

«Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան»-ում առկա էր «Սև լեռներ» վերնագրով հոդված, որում նշվում էր, որ նրանց ռելիեֆը առավել նկատելի էր Կուբանի շրջանի Բատալպաշինի հատվածում (ժամանակակից Ստավրոպոլի, Կարաչայ-Չերքեզիայի, Կրասնոդարի երկրամասի տարածք) և Տերսկի շրջանում (ժամանակակից Ստավրոպոլի, Կաբարդա-Բալկարիայի, Հյուսիսային Օսիայի, Չեչնիայի, Ինգուշեթիայի և Դաղստանի տարածք)․ հեղինակը ամենաբարձր գագաթները վերագրում է Արդոն գետի ավազանին[7]։ Նույն հանրագիտարանի ռուս աշխարհագրագետ Վ․ Մ․ Մասալսկու «Կովկասյան լեռնաշղթա» հոդվածում ավելի մանրամասն է նկարագրվում Սև լեռների ռելիեֆը․ ասվում է, որ դրանք Գլխավոր լեռնաշղթայից ավելի հյուսիսային կողմից են անցնում՝ մոտավորապես 17-60 վերստ հեռավորության վրա, նշվել են նաև նրանց բարձրագույն գագաթները բարձրությունների հետ միասին՝ Կիոն-խոխ (11 230 ոտնաչափ), Կարգու-խոխ (11 164 ոտնաչափ)։ Հեղինակը բարձրագույն գագաթները վերագրում է Ուրուխ գետի ավազանին[18]։ ԲԵՀԲ-ի Ն․ Յա․ Դանիկի «Տերսկի շրջան» հոդվածում, Կիոն-խոխի և Կարիու-խոխի (Վ․ Մ․ Մասալսկու մոտ՝ Կարգու-խոխ) հետ ավելացվել են նաև Մատ-խոխ (9 855 ոտնաչափ), Սարդարի-խոխ և Բերմատուտ գագաթները[6]։

Խորհրդային ժամանակաշրջան խմբագրել

 
Արոտային լեռներ, Սևաստոպոլի երկրամաս
 
Անտառապատ լեռներ

Խորհրդային շրջանում հայտնվում են Մեծ Կովկասի համակարգի առաջնային հյուսիսային լեռնաշղթաների երեք օրոնիմային միավորներ՝ Ժայռային, Անատառապատ և Արոտային լեռնաշղթաներ։ Ինչ-ինչ պատճառներով Սև լեռներ ասելով սկսեցին հասկանալ միայն երկու լեռնաշղթա՝ Արոտային և Անտառապատ։ Սովետական մեծ հանրագիտարանի առաջին հրատարակությունը (1926-1947) տեղեկացնում է, որ Սև լեռները «բաղկացած են երկու լեռնաշղթաներից՝ Հարավային (Արոտային)․․․ և Հյուսիսայյին՝ Անատառապատ լեռնաշղթաներից»։ Նշվել են նաև լեռնաշղթաների բարձրագույն կետերը․ Ֆետխուս լեռ (1744 մ, Արոտային լեռնաշղթա) և Լիսայա լեռ (մինչև 1035 մ, Անտառապատ լեռնաշղթա)։ Ինչպես նաև, ՍՄՀ առաջին հրատարակության «Սև լեռներ», անհասկանալի պատճառներով, Սև լեռներ հասկացության համար առանձնացվել է ևս մեկ հոդված Չեչենական ԻՇ-ում, առանց բացատրության, թե դրանք ինչով են տարբերվում Հյուսիսային Կովկասի մյուս Սև լեռներից[19]։

ՍՄՀ-ի երկրորդ հրատարակության մեջ (1950-1958) Սև լեռներ անվանումը նախկինի պես ընդգրկում է Արոտային և Անատառապատ լեռնաշղթաները, միայն Արոտային լեռների համար հայտնվել է նշում այն մասին, որ այն ընդգրկված է մասամբ։ Ինչպես նաև երկրորդ հրատարակության մեջ նշվում էին օրոնիմի արևմտյան և արևելյան սահմանները՝ Մայկոպ քաղաքի միջօրեականից մինչև Արգուն գետի հովիտ։ Հայտնվել են լեռների բարձրության մասին տվյալներ՝ 500-1500 մ, իսկ բարձրագույն կետը, ինչ-ինչ պատճառներով, նշվում է Ջինալ լեռնաշղթան (1542 մ)[20]։ Նույն սահմաններ տալիս է նաև «Համառոտ աշխարհագրական բառարան»-ը (1960-1966)[21]։ ՍՄՀ-ի երրորդ հրատարակության մեջ Սև լեռներ են անվանում նաև Ժայռոտ լեռնաշղթայից հյուսիս ընկած լեռնաշղթաները, սակայն Սև լեռների սահմանները ձևակերպվել են միանգամայն այլ կերպ՝ արևմուտքում այժմ Բելայա գետն է (արևելքում նախկինի պես Արգուն գետը)։ Լեռների բարձրությունը նշվում է մինչև 1500 մետրը[3]։

Փորձելով ինչ-որ կերպ բացատրել օրոնիմների բաժանման արդյունքում ի հայտ եկած շփոթությունը, «Աշխարհագրական հանրագիտարանային բառարան»-ում (1989) ավանդական ձևակերպմանն են ավելացվել տեղեկություններ այն մասին, որ «բազմաթիվ մարգագետիններով շրջաններում Սև լեռներին անվանում են Արոտային լեռնաշղթա[22]։ Մի շարք հեղինակներ Սև լեռներ անվան տակ առհասարակ մատնանշում էին միայն Անտառապատ լեռնաշղթան։ Փաստացի, խորհրդային շրջանում Սև լեռները վերագրում էին Հյուսիսային Կովկասի նախալեռնային գոտուն[23][24]։

Ժամանակակից շրջան խմբագրել

Մեր օրերում գիտական և հրատարակչական գրականության մեջ, կրկնելով խորհրդային շրջանի հրատարակչությունների օրինակը, հետազոտողները Սև լեռների մեջ են ընդգրկում Արոտային և Անտառապատ լեռնաշղթաները (օրինակ «Մեծ Կովկասի լեռնաշղթաներ և դրանք ազդեցությունը կլիմայի վրա» [2001] աշխատության հեղինակները[4])։ Երբեմն, այնպես, ինչպես խորհրդային որոշ աշխատանքներում, Սև լեռների հասկացության տակ կարելի է հասկանալ միայն Անտառապատ լեռնաշղթան (օրինակ, Զ․ Մ․ Բագալովա)։ Բայց ավելի ու ավելի տեղեկատու հրատարակություններ դադարում են այս հին օրոնիմի հիշատակումն առհասարակ։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. 1,0 1,1 ЭСБЕ Т. XIIIA, 1894, էջ 850-851
  2. Рыжиков В. В., Гребенщиков П. А., Зоев С. О., 1971, էջ 10
  3. 3,0 3,1 3-е изд. БСЭ Т. 29, 1978, էջ 106
  4. 4,0 4,1 Ефремов Ю. В., Ильичёв Ю. Г. и др., 2001, էջ 31
  5. 5,0 5,1 Географическо-статистический словарь Российской империи, 1885, էջ 689
  6. 6,0 6,1 ЭСБЕ Т. XXXIII, 1901, էջ 83, 86
  7. 7,0 7,1 ЭСБЕ Т. XXXVIIIA, 1903, էջ 688
  8. ЭСБЕ Т. XXXIII, 1901, էջ 86
  9. Агибалова В. В., 1988, էջ 12
  10. Кавказский сборник, 1888, էջ 444
  11. Терцы, 1888, էջ 126
  12. Древнетюркский словарь, 1969, էջ 422
  13. Древнетюркский словарь, 1969, էջ 526
  14. Ингушско-русский словарь, 2005, էջ 31
  15. Ингушско-русский словарь, 2009, էջ 76
  16. Ахмадов Ш. Б., 2002, էջ 39
  17. Географическо-статистический словарь Российской империи, 1885, էջ 689—690
  18. ЭСБЕ Т. XIIIA, 1894, էջ 850—851
  19. 1-е изд. БСЭ Т. 61, 1934, էջ 359
  20. 2-е изд. БСЭ Т. 47, 1957, էջ 198
  21. Краткая географическая энциклопедия Т. 4, 1964, էջ 337
  22. Географический энциклопедический словарь, 1989, էջ 524
  23. Виноградов В. Б., Зоев С. О. и др., 1969, էջ 10—11
  24. Бокова В. Ф., Виноградов В. Б. и др., 1980, էջ 9

Նշումներ խմբագրել

  1. 20-րդ դարի սկզբին Սև լեռների հյուսիսային հատվածին գտնվող անտառները զգալիորեն հատվել էին։

Գրականություն խմբագրել

  • Агибалова В. В. На Ассу через Армхи (Туристские маршруты Солнечной долины) / Ред. Т. Ф. Мальчевская. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1988. — 80 с. — 15 000 экз. — ISBN 5-7666-0011-9
  • Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография / Научн. ред. А. Д. Яндаров, рецензент М. М. Ибрагимов. — Академия наук Чеченской Республики. Чеченский государственный университет. НИИ гуманитарных наук Чеченской Республики. — Элиста: АПП «Джангар», 2002. — 528 с. — ISBN 5-94587-072-3
  • Бокова В. Ф., Виноградов В. Б., Зоев С. О., Пономарёва И. З., Рашкевич Н. А., Рыжиков В. В., Сагайдачный Ю. М., Смирнова М. Н., Щербаков Н. Г. Физико- и экономико-географический очерк // По Чечено-Ингушетии (путеводитель) / Под общ. ред. В. В. Рыжикова. — Издание 2-е. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1980. — 176 с. — 15 000 экз.
  • Виноградов В. Б., Зоев С. О., Пономарёва И. З., Рашкевич Н. А., Рыжиков В. В., Сагайдачный Ю. М., Смирнова М. Н., Щербаков Н. Г. Краткий физико- и экономико-географический очерк // По Чечено-Ингушетии (путеводитель) / Под общ. ред. В. В. Рыжикова. — Издание 1-е. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1969. — 268 с. — 15 000 экз.