Սուրբ Փրկչի խաչքար (Նովի Սադ)
Սուրբ Փրկչի խաչքար (սերբ.՝ Хачкар Светог спаситеља), խաչքար Սերբիայի Նովի Սադ քաղաքում, քաղաքի Սերբահայ բարեկամության ընկերության նվերն է, որը տեղադրվել է այն վայրի մոտ, որտեղ ժամանակին կանգնած է եղել Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հայկական եկեղեցին։ Խաչքարը տեղադրելով Չենազիների ընտանիքի դամբարանի և եկեղեցու գծանշված հիմքերի անմիջական հարևանությամբ՝ երախտագիտություն է ցուցաբերվել 1739 թվականին քաղաքում հայ փախստականներին ապաստան տրամադրելու համար, ինչպես նաև հարգանքի տուրք է 1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժից հետո Հայաստան օգնություն առաքելու ժամանակ հարավսլավացի զոհված օդաչուներին[1]։
 | |
|---|---|
 | |
 | |
 | |
| Տեսակ | խաչքար |
| Ստեղծում | 1992 |
| Բացում | հունվարի 15, 1993 |
| Երկիր |  Սերբիա |
| Բնակավայր | Նովի Սադ |
| Նյութ | տուֆ |
Պատմություն խմբագրել
Հայերը Նովի Սադում խմբագրել
Մինչև 17-րդ դարի վերջը ներկայիս Սերբիայի տարածքում հայկական համայնքներն ավանդաբար պատկանել են Հայ Առաքելական եկեղեցուն, որի այս տարածաշրջանի ամենակարևոր ծխական համայնքը գտնվել է Բելգրադում։ Այնուամենայնիվ, ավստրո-թուրքական հետագա պատերազմների ժամանակ հայ համայնքը բախվել է այն նույն անախորժություններին, որոնց այն ժամանակ բախվել են ուղղափառ սերբերը, ինչի հետևանքով տեղի է ունեցել քայքայում և տեղահանում, որին Հաբսբուրգների իշխանության ներքո անցած շրջաններում հաջորդել է կրոնափոխության արշավը, այնպես որ հայերի մի զգալի մասը թողել է իր ավանդական հավատքը և անցել Հայ Արևելյան կաթողիկե եկեղեցուն[2]։
Թուրքերի հետ պատերազմում 1739 թվականին Ավստրիայի պարտությունից հետո հայ կաթոլիկները չեն ցանկացել մնալ Բելգրադում։ Հայերը Բելգրադից Պետրովարադինի Շանաց են եկել 1739 թվականին Հակոբ Էրզրումցի քահանայի գլխավորությամբ, որն իր հետ բերել է եկեղեցական պարագաները[3]։ Հակոբը նախկինում եղել է Մլեչցիմի հայկական վանքի վանական, և Նովի Սադում մնացել է մինչև 1744 թվականը, երբ վերադարձել է իր վանք։ Նովի Սադում նա ապրել է կաթոլիկ քահանայի հետ, ինչպես նաև ծառայել է կաթողիկե եկեղեցում[4]։
Հայերի հետ Նովի Սադ են եկել նաև հույներ, գերմանացիներ, առումիններ և որոշ առնաուտներ։ Թուրքերը նրանց կոչ են արել վերադառնալ Բելգրադ՝ երաշխավորելով անվտանգությունը և խոստանալով փոխհատուցում պատերազմի ժամանակ կրած կորուստների համար։ Բայց նրանք չեն համաձայնել և մնացել են Ավստրիայում։ 1741 թվականին Նովի Սադում կար 150-ից ավելի հայ, բայց որոշ ընտանիքներ գնացել են ավելի հեռու, և 18-րդ դարի վերջին Նովի Սադում մնացել էր 40-ից 100 հայ։ Նրանք բնակություն են հաստատել Նովի Սադի Գլխավոր փողոցում[5]։
Հայկական եկեղեցի խմբագրել
1743 թվականի վերջին որոշվել է կառուցել հատուկ տաճար, որն արժանացել էր արքեպիսկոպոս Կալոչե Պատաչիչի հավանությանը։ Եկեղեցու շինարարությունն ավարտվել է 1746 թվականին, իսկ շուրջը բացվել է հայկական գերեզմանատուն։ Եկեղեցին օծվել է Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի անվամբ[6]։
Հայերը, որոնց պատկանում էր եկեղեցին, կաթոլիկներ էին։ Հայկական եկեղեցին ավերվել է Նովի Սադի ռմբակոծության ժամանակ 1849 թվականի հունիսի 12-ին։ Նրա ավերակները մնացել են կանգնած քաղաքի կենտրոնում երկու տասնամյակ։ 1872 թվականին եկեղեցին վերականգնվել է, որի համար գումար է նվիրաբերել բարերար Մարիա Տրանդաֆիլը Նովի Սադից։ Վերականգնումը կատարվել է ճարտարապետ Ջերջե Մոլնարի նախագծով[7]։
1948 թվականին մահացել է եկեղեցու վերջին հավատացյալը՝ տարեց հայուհին։ Այդ ժամանակվանից եկեղեցին փակ է եղել։ Հայկական եկեղեցին քանդվել է Մարշալ Տիտոյի բուլվարի (այժմ՝ Միխայիլ Պուպինի բուլվար) ընդարձակման ժամանակ 1963 թվականին[7]։
Խաչքար խմբագրել
Խաչքարը տեղադրվել է 1992 թվականին, հանդիսավոր բացումը տեղի է ունեցել 1993 թվականի հունվարի 15-ին։ Խաչքարը Սերբահայ բարեկամության ընկերության նվերն է, որով շնորհակալություն է հայտնել Նովի Սադ քաղաքին՝ 1739 թվականին հայ փախստականներին ապաստան տրամադրելու համար և գնահատանքի տուրք է հարավսլավացի զոհված օդաչուներին[5]։
Այս հուշարձանը մեկն է այն երկու հուշարձաններից, որոնք Հարավսլավիայի համար պատրաստել են հայ հեղինակներ Ա․ Մկրտչյանը, Փայլակ Մակարյանը և Հայկ Սողոմոնյանը[1]։ Երկրորդը տեղադրվել է Բելգրադի Զեմուն թաղամասում[5]։
Նկարագրություն խմբագրել
Նովի Սադի խաչքարը պատրաստված է կարմիր տուֆի երկու առանձին միաձույլ կտորներից՝ անհամաչափ ձևով։ Խաչքարը հուշարձանի մի մասն է, որը նայում է դեպի բերդ։ Այն պատկերում է Քրիստոսի խաչելության տեսարանը՝ նրբարվեստ փորագրության ֆոնի վրա[1]։
Խաչքարի վերևի մասում հայերեն փորագրված է․
|
Սա է երկիրն Հայոց |
|
Հակառակ կողմ նայող մյուս քարի վրա փորագրված են զոհված օդաչուների անունները և հայերեն արձանագրություն, որը հիշեցնում է 18-րդ դարում Նովի Սադում հայերի բնակվելու մասին[8]։
Հուշարձանին հայերեն գրված է․
|
|
Հավիտյան փակված Ձեր աչքերի մեջ Այն հեռու երկրի Չքնաղ գալիքն է։ |
|
Վոևոդինայի տարածքում արվեստի եզակի այս նմուշը 1997 թվականին ներառվել է պահպանվող մշակութային հուշարձանների ցանկում[5]։
Պատկերասրահ խմբագրել
- Խաչքարի դրվագներ
-
-
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Лазић, Љиљана (2014.). Јерменска црква у Новом Саду (PDF). Нови Сад: Музеј града Новог Сада. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 29. 09. 2020-ին. Վերցված է 1. 6. 2020-ին.
- ↑ Храбак, 1998, էջ 21-51
- ↑ "Правда", Београд 1933. године
- ↑ Душан Поповић: "Београд пре 200 година", Београд 1935. године
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «ЈЕРМЕНИ У НОВОМ САДУ - Културни центар Новог Сада - Културни центар Новог Сада». www.kcns.org.rs (սերբերեն). 2023 թ․ ապրիլի 25. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 14-ին.
- ↑ Љ. Лазић, Јерменска црква у Новом Саду-избрисана баштина, Нови Сад 2014.
- ↑ 7,0 7,1 «ЈЕРМЕНИ У НОВОМ САДУ - Културни центар Новог Сада - Културни центар Новог Сада». www.kcns.org.rs (սերբերեն). 2023 թ․ ապրիլի 25. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 14-ին.
- ↑ «Odakle jermenska crkva u Novom Sadu?». Danas. Վերցված է 1. 6. 2020-ին.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- «Обележено тридесет година од страдања посаде авиона АН- 12 у Јерменији». Vojska Srbije. Վերցված է 1. 6. 2020-ին.