Ջաբիր իբն Հայյան
Աբու Աբդալլահ Ջաբիր իբն Հայյան Ալ-ազդի աս-Սուֆի (արաբ․՝ جابر بن حيان, 721[2], Թուս, Իրան - 815[2], ալ-Քուֆա, Իրաք) արաբ ալքիմիկոս, բժիշկ, դեղագործ, մաթեմատիկոս և աստղագետ։ Ծնվել է Տուս քաղաքում ծագումով Եմենից[4] դեղագործ Հայան ալ-Ազդիի ընտանիքում։ Միջնադարյան Եվրոպայում հայտնի է եղել լատիներեն Գեբեր (Geber) անունով։ Ջաբիր իբն Հայյանը Էվկլիդեսի «Սկզբունքների»և Պտղոմեոսի «Ալմագեստի» վերաբերյալ կազմել է մեկնաբանություններ։ Հեղինակել է «Գիրք աստղաբուծարանի կառուցման մասին», «Նուրբ զիջ», «Գիրք լուսատուների դիրքի մասին», «Գիրք հայելիների մասին»։ Որպես հայտնի բժիշկ նա գրել է «Թույների և հակաթույների գիրքը» և «Գթության գիրքը»։
 | |
| Ծնվել է | 721[2] Թուս, Իրան |
| Մահացել է | 815[2] ալ-Քուֆա, Իրաք |
| Քաղաքացիություն |  Աբասյան խալիֆայություն |
| Դավանանք | իսլամ |
| Մասնագիտություն | աստղագետ, փիլիսոփա, մաթեմատիկոս, բժիշկ, ալքիմիկոս, Խորագետ և դեղագործ |
| Գործունեության ոլորտ | Ալքիմիա և քիմիա |
| Տիրապետում է լեզուներին | արաբերեն և լատիներեն[3] |
| Հայտնի աշակերտներ | Զուլ-Նուն Ալ-Միսրի |
 Jabir ibn Hayyan Վիքիպահեստում | |
Ալքիմիա խմբագրել
Ենթադրվում է, որ Ջաբիր իբն Հայյանն իր անունով ստորագրած հարյուրավոր ալքիմիական աշխատություններից ընդամենը մի քանի աշխատանքների հեղինակ է։ Այս աշխատություններում ալքիմիան հետևում է Արիստոտելի գաղափարների չորս տարրերի հատկանիշների՝ ջերմության, ցուրտի, խոնավության և չորության կրելու մասին։ Այդ աշխատություններից շատերը կրում էին տեսական կամ առեղծվածային բնույթ, իսկ մյուսները ներկայացնում էին լաբորատոր փորձերի մանրամասն նկարագրությունները։ Ջաբիրի աշխատությունները չափազանց բարձր հեղինակություն և ազդեցություն ունեին ինչպես արաբական, այնպես էլ արևմտաեվրոպական ալքիմիայում։
Ջաբիր իբն Հայյանի աշխատությունների մեջ առավել հետաքրքրական է «Յոթանասունների գիրքը», որը 70 գլուխներից բաղկացած աստվածաբանական, քաղաքական և բնագիտական տարբեր հարցերի վերաբերյալ հանրագիտարան է։ Նա «Յոթանասունների գրքերի» վերջին գլուխներում մետաղների և հանքանյութերի վերաբերյալ տեղեկություններ է տալիս։
Բնության մեջ հանդիպող բազմազան նյութերից Ջաբիրի ուշադրության կենտրոնում է հայտնվում յոթ մետաղները ինչպես նաև հանքանյութերը։ Ջաբիրին ակնհայտորեն բավարար չէ արիստոտելական չորս տարրական տարրերը այս բոլոր նյութերի հատկությունները բնութագրելու համար, մասնավորապես, մետաղների այնպիսի առանձնահատկությունները, ինչպիսիք են դյուրավառությունը, դյուրագրգռությունը և մետաղական փայլը։ Հետևաբար, Ջաբիրը առաջարկում է սնդիկի, ծծումբ մետաղների ծագման տեսություն, որտեղ ներկայացնում է որպես մետաղների երկու բաղադրիչ՝ մետաղականության սկզբունքի (փիլիսոփայական սնդիկ) և այրման սկզբունքի (փիլիսոփայական ծծումբ) հասկացությունները։ Նրա կողմից ծծումբը համարվում է որպես այրման սկզբունք, իսկ սնդիկը՝ մետաղականության։ Ջաբիրի ուսմունքների համաձայն չոր գոլորշիները գետնին խտացնելով ստացվում է ծծումբ, իսկ խոնավներինը՝ սնդիկ։ Ծումբը և սնդիկը տարբեր ձևերով ձուլվելով ստանում են հայտնի մետաղները։ Ոսկին որպես ամենակատարյալ մետաղ առաջանում է միայն այն դեպքում, եթե ամբողջովին մաքուր ծծումբը և սնդիկը վերցվեն առավել բարենպաստ հարաբերակցությամբ։ Ըստ Ջաբիրի երկրի վրա ոսկու և այլ մետաղների ձևավորումը տեղի է ունենում դանդաղ և աստիճանաբար։ Ոսկու «հասունացումը» կարող է արագացվել որոշակի «դեղամիջոցի» կամ «փիլիսոփայական քարի» օգնությամբ, ինչը հանգեցնում է մետաղների սնդիկի ու ծծմբի հարաբերակցության փոփոխությանը և վերջիններիս ոսկու և արծաթի վերափոխմանը։ Ջաբիր Հայյանը նկարագրել է նաև տարբեր քիմիական գործողություններ (թորում, սուբլիմացիա, լուծարում, բյուրեղացում և այլն) և որոշ քիմիական պատրաստուկներ (արջասպ, պաղլեղներ, ալկալիներ, ամոնիակ և այլն), ինչպես նա շարադրել է քացախաթթվի, ազոտաթթվի թույլ լուծույթի, սպիտակ կապարի ստացման եղանակները։
Երկեր խմբագրել
- E. J. Holmyard (ed.) The Arabic Works of Jabir ibn Hayyan, translated by Richard Russel in 1678. New York, E. P. Dutton (1928); Also Paris, P. Geuther.
- Syed Nomanul Haq, Names, Natures and Things: The Alchemists Jabir ibn Hayyan and his Kitab al-Ahjar (Book of Stones), [Boston Studies in the Philosophy of Science] (Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1994), ISBN 0-7923-3254-7.
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ https://books.google.com.sa/books?id=-61BAAAAYAAJ&pg=PA365&dq=%22%D8%AC%D8%A7%D8%A8%D8%B1+%D8%A8%D9%86+%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D9%86+%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%81%D9%8A%22&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjhoLOP4vb4AhWZQvEDHYzXA-o4ChDoAXoECAcQAg#v=onepage&q=%22%D8%AC%D8%A7%D8%A8%D8%B1%20%D8%A8%D9%86%20%D8%AD%D9%8A%D8%A7%D9%86%20%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%81%D9%8A%22&f=false
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Trove — 2009.
- ↑ CONOR.Sl
- ↑ Hipolito Buchmann The Esoteric Codex: Medieval Astrologers. — 2015. — С. 60. — 164 с. — ISBN 9781329629790
Գրականություն խմբագրել
- Фигуровский Н. А. Очерк общей истории химии. От древнейших времен до начала XIX века. М.: Наука, 1969.
- «Гебер, Абу-Мусса-Джафар-аль-Софи». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)