Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Շոշ (այլ կիրառումներ)

Շոշ (պարս.՝ شوش, Շուշ, եբրայերեն՝ שושן‎, Շուշան, հուն․՝ Σοῦσα, Սոուսա), հնագույն քաղաք ժամանակակից Իրանի տարածքում։ Գտնվել է ներկայիս Խուզեսթան օսթանի հյուսիսային մասում, Քարխե և Դեզ գետերի միջև։ Ավերակները գտնվում են ժամանակակից Շուշ քաղաքի տարածքում։ Անցյալում հանդիսացել է հնագույն Էլամ պետության մայրաքաղաքը և Աքեմենյան Պարսկաստանի մայրաքաղաքներից մեկը, շարունակել է կարևոր դեր խաղալ պարթևական և Սասանյան ժամանակաշրջաններում։

Բնակավայր
Շոշ
ԵրկիրԿաղապար:Դրոշավորում/Էլամ
Կաղապար:Դրոշավորում/Աքեմենյան պետություն
ՀամայնքՇուշ
Հիմնադրված էմ. թ. ա. 4000 և մոտ մ. թ. ա. 4395 թ.
Մակերես600 հեկտար, 346,5 հեկտար
Շոշ (քաղաք) (Աշխարհ)##
Շոշ (քաղաք) (Աշխարհ)
Շոշ (քաղաք) (Աշխարհ)##
Շոշ (քաղաք) (Աշխարհ)

Հնագիտական պեղումների պատմություն

խմբագրել

Եվրոպացիներից առաջինը քաղաքի ավերակներն ուսումնասիրել են անգլիացիներ Հենրի Ռոուլինսոնը 1836 թվականին և Օստին Լայարդը 1840-1842 թվականներին[1]։

Առաջին պեղումները կատարել են անգլիացիները 1851-1852 թվականներին երկրաբան և հնէաբան Ուիլյամ Լոֆթուսի և գնդապետ Ֆենուիք Ուիլյամսի ղեկավարության տակ։ Աշխատանքները համակարգվել են Հենրի Ռոուլինսոնի կողմից Այս ժամանակ է տարածքը նույնականացվել որպես պատմական Շոշ քաղաք։ Քաղաքատեղին կազմող չորս կավե բլուրները տարբերակվել են որպես «Šušān the Palace» (Շոշի պալատ, որը հետագայում հայտնի է դարձել որպես Ապադանա), «Citadel» (Միջնաբերդ, հետագայում` Ակրոպոլիս), «Great Platform» (Մեծ հարթակ, հետագայում` Թագավորական քաղաք) և «Ruins of City» (Քաղաքի ավերակներ, հետագայում` Արհեստավորների քաղաք)։ Այս պեղումների ընթացքում գտնված ամենահին գտածոները վերաբերվում են մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի կեսերին։ Չնայած նշանակալից արդյունքներին` Ռոուլինսոնը և Բրիտանական թանգարանը դադարեցրել են պեղումների ֆինանսավորումը, և դրանք ընդհատվել են[1]։

1885-1886 թվականներին քաղաքում պեղումներ կատարեցին ֆրանսիական հետազոտողներ Մարսել-Օգյուստ և Ժաննա Դյելաֆուաները։ Հիմնական պեղումները կատարվել են Ապադանայում, որտեղ հայտնաբերվել են Դարեհ I-ի պալատի մաս կազմող այսպես կոչված առյուծների և նետաձիգների զարդաքանդակներ (ֆրիզները), և Թագավորական քաղաքում[1]։

Հետագա ուսումնասիրությունները մինչև 1979 թվականի Իրանի իսլամական հեղափոխությունը կատարվել են ֆրանսիական հետազոտողների կողմից. 1894 և 1899 թվականի համաձայնագրով ֆրանսիացիները ստացել են Իրանի տարածքում հնագիտական պեղումներ կատարելու բացառիկ իրավունք[1][2]։

Ժակ դը Մորգանի և Ռոլանդ դը Մեքուենեմի պեղումները

խմբագրել

1897 թվականից ֆրանսիական հետազոտողները սկսել են քաղաքի լայնածավալ պեղումները, որոնք 1897-1912 թվականներին ընթացել են Ժակ դը Մորգանի ղեկավարության տակ։ Վերջինիս օրոք պեղումների հիմնական մասը կատարվել է Ակրոպոլիսի տարածքում։ 1897-1908 թվականներին այստեղ են հայտնաբերվել Շոշի առավել հայտնի գտածոներից Նարամսինի ստելան, Համմուրաբիի օրենքները կրող ստելան, Մանիշթուշուի կոթողը, Նապիր-Ասու թագուհու բրոնզից և պղնձից արձանը, մի շարք բաբելոնյան սահմանաքարեր։ Հայտնաբերվել են նաև գրերով ծածկված հազարավոր աղյուսներ, էլամական շրջանի կրոնական կառույցների մնացորդներ և այլն[1]։

1908 թվականից դը Մորգանի բացակայության պայմաններում պեղումների անմիջական ղեկավարությունն իրականացրել է Ռոլանդ դը Մեքուենեմը (Roland de Mecquenem)։ Շարունակելով պեղումները` հետազոտողները 1908 թվականին հասել են հնագիտական շերտի վերջին` Ակրոպոլիսի մակերևույթից 28 մ խորության վրա։ Ամենաստորին շերտում հայտնաբերվել է մ.թ.ա. V հազարամյակի առաջին կեսի նեկրոպոլիս` մեծ քանակությամբ խեցեղեն պարունակող գերեզմաններով։ Պեղումները շարունակվել են նաև Ապադանայի տարածքում, նախնական պեղումներ են կատարվել Արհեստավորների քաղաքի տարածքում։

1912 թվականին դը Մորգանը հրաժարական է ներկայացրել, որից հետո դը Մեքուենեմը դարձել է հետազոտությունների պաշտոնական ղեկավարը։ Պեղումները շարունակվել են մինչև 1914 թվականը` այնուհետ ընդհատվելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի պատճառով։ Դը Մեքուենեմի ղեկավարության ներքո պեղումները շարունակվել են պատերազմի ավարտից հետո` ընթանալով մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբը 1939 թվականին։ Այս պեղումներն ընթացել են բոլոր չորս բլուրների տարածքում։ Հայտնաբերվել են Սասանյան, Պարթևական, Սելևկյան, Աքեմենյան, էլամական և նախաէլամական ժամանակաշրջանի զանազան հնություններ և շինությունների մնացորդներ[1]։

Քաղաքատեղին հիմնականում ընդգրկում է չորս զանգվածեղ կավե բլուր՝ տարբեր ժամանակաշրջանների մշակութային շերտերով։ Ամենավաղ՝ էնեոլիթյան շերտում (մեր թվարկությունից առաջ 4-րդ հազարամյակի 1-ին կես) հայտնաբերվել են պարսպապատ երկրագործական բնակավայրի մնացորդներ, զարդանկարներով (թևավոր առյուծ, գառնանգղ, գիշատիչ թռչուն, քարայծ և այլն) խեցեղեն, քարե և պղնձե առարկաներ, կնիքներ։ Հաջորդ շերտերի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս բնակավայրի անընդմեջ աճը, մետաղամշակության առաջընթացը, նախաելամական պատկերային գրության և մոնումենտալ ճարտարապետության առաջացումը։ Թագավորների դամբարանները, աշխատանքի բազմաթիվ գործիքները, ոսկե առարկաները վկայում են, որ մեր թվարկությունից առաջ հազարամյակում Շոշը եղել է առևտրական և քաղաքական նշանավոր կենտրոն՝ կազմավորված վաղ դասակարգային հասարակությամբ։ Մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ հազարամյակի 2-րդ կեսից մինչև մեր թվարկությունից առաջ 7-րդ դարի վերջը Շոշը եղել է Էլամի մայրաքաղաքը։ Այդ շրջանին են վերաբերում էլամական արվեստի նշանավոր ստեղծագործություններ և Միջագետք կատարած արշավանքի ընթացքում ավարառված մի շարք հուշարձաններ (Համմուրաբիի օրենքները և Նարամսինի կոթողները)։ Գլուխգործոց է Ունտուշ-Նապիրիշ թագավորի (մ.թ.ա. 13-րդ դարում) կնոջ՝ Նապիր-Ասուի բրոնզե անդրին (1800 կիլոգրամ)։ Մ.թ.ա. 645 թ. Շոշը կողոպտել և տաճարներն ավերել են ասորեստանցիները։ Էլամի նվաճումից (մ.թ.ա. 538 թ.) հետո Շոշը դարձել է Աքեմենյանների ձմեռային նստավայրը։ Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից հետո (մ.թ.ա.4-րդ դարում) Շոշն ստացել է հունական պոլիսի կառուցվածք։

Շոշում հետագա հայտնագործությունները վերաբերում են 9-10-րդ դարերին։ Գիտական կարևոր արժեք ունեն Շոշում հայտնաբերված սեպագիր արձանագրությունները (աքքադական Նարամսին թագավորի հետ կնքված պայմանագիրը, էլամական թագավորների արձանագրությունները, տնտեսական և իրավական բնույթի փաստաթղթեր)։

 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շոշ (քաղաք)» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 541  
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 «SUSA i. EXCAVATIONS». Encyclopædia Iranica (անգլ.).
  2. Mousavi, Ali (2013 թ․ հունիսի 21). The History of Archaeological Research in Iran. Oxford University Press. doi:10.1093/oxfordhb/9780199733309.013.0003.