Շնդեղ

Խլոպուզ

Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Ինֆրաթագավորություն	Streptophyta
Վերնաբաժին	Բարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Շուշանածաղկավորներ (Liliales)
Ընտանիք	Շնդեղազգիներ (Colchicaceae)
Ցեղ	Խլոպուզ (Colchicum) L., 1753

Շնդեղ (լատին․՝ Colchicum) շնդեղազգիների ընտանիքին պատկանող բազմամյա ծաղկավոր բույս։

Տարածում խմբագրել

Շնդեղը շուշանազգիների ընտանիքի բազմամյա պալարասոխուկավոր խոտաբույս է։ Հայտնի է 80 (այլ տվյալներով՝ 70), Հայաստանում՝ 6 (7) տեսակ՝ Շովիցի, զանգեզուրյան, Նինայի, Գոհարի, ստվերային, հիանալի կամ սքանչելի։ Հանդիպում է Արագածոտնի, Շիրակի, Լոռու, Տավուշի, Գեղարքունիքի և այլ մարզերի կրաքարոտ վայրերում, չոր, քարքարոտ լեռնալանջերին, ժայռաճեղքերում, օշինդրային կիսաանապատներում, գիհու նոսրանտառներում (500–3200 մ բարձրություններում)։ Ցողունը կարճ է (բարձրությունը՝ 10–30 սմ) կամ բացակայում է։ Տերևները երկարավուն են, նշտարաձև կամ էլիպսաձև։ Ծաղիկները մեկական են կամ խմբերով՝ ձագարաձև, զանգականման, անվանման, ծիրանագույն, վարդագույն, սպիտակ կամ մուգ կարմրավուն։ Ծաղկում է վաղ գարնանը և աշնանը։ Պտուղը եռաբուն տուփիկ է։ եղաբույս է. պարունակում է ալկալոիդներ. կոլխիցին ալկալոիդն օգտագործվում է ընտրասերման աշխատանքներում, կոլխամինը՝ արյան չարորակ նորագոյացությունների բուժման ժամանակ։ Պատրաստուկներն ունեն միզամուղ, լեղամուղ, փսխեցուցիչ հատկություններ։ Թունավոր է։ Շնդեղի 2 տեսակ (Նինայի և Գոհարի) գրանցված է Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Անվանում խմբագրել

Ցեղի լատիներեն անվանումը ծագել է հունարեն կոլխիս - Կոլխիդա կոչվող վայրի անունից, որը սևծովյան պատմական շրջան է և որտեղ տարածված էին այս ցեղի տեսակները։

Կենսաբանական նկարագիր խմբագրել

Բազմամյա խոտաբույսեր են, բազմաթիվ կարճ ցողուններով։ Սոխուկները ծածկված են գորշ թաղանթներով, որոնք ձևավորում են բույսի ստորին հատվածը կազմող համեմատաբար երկար խողովակ։ Ծաղիկը խոշոր է, մերկ։ Ծաղիկները մեկական են կամ խմբերով ծաղկեպսակը՝ ձագարաձև, զանգականման, անվանման, ծիրանագույն, վարդագույն, սպիտակ կամ մուգ կարմրավուն։ Առէջներն ավելի կարճ են քան պսակաթերթերը։ Վարսանդը մեկն է՝ երեք ազատ, թելանման սռնակներով և գնդասեղանման սերմնարանով։ Ծաղկում է վաղ գարնանը և աշնանը։ Պտուղը ձվաձև-շրջանաձև, երկարացված ձվաձև եռաբուն տուփիկ է։

Բուժիչ և թունավոր հատկություններ խմբագրել

Բույսը պարունակում է կոլխիցին ալկալոիդը, որը դեղագործության մեջ օգտագործվում է պարբերական հիվանդության (երևանյան հիվանդություն) բուժման նպատակով։ Արմատների, սոխուկի և սերմերի (Semen Colchici) օգտագործումը բժշկության մեջ պայմանավորված է հենց կոլխիցինի առկայությամբ։ Բույսի տերևները, սոխուկը և սերմերը թունավոր են։ 19-րդ դարում այս թույնը օգտագործվել է սպանություններ կատարելու նպատակով։ Թունավոր հատկությունների պատճառով շնդեղը նվազեցնում է արոտավայրերի որակը։ Կոլխիցինը կարիոկլաստիկ թույն է՝ դադարացնում է բջջի բաժանումը մետաֆազում։ Կոլխիցինով թունավորման ախտանիշները շատ նման են մկնդեղով թունավորման ախտանիշների հետ. ոչ մի հակաթույն հայտնի չէ։ Կոլխիցինը օժտված է նաև հալյուցինոգոն հատկությամբ, առաջացնում է ծիծաղ, դելիրիում (ազդեցությամբ նման է օփիումին)^[1]։

Տեսակներ խմբագրել

Ընդգրկում է շուրջ 160 տեսակ, որոնք աճում են սոխուկներից։ Հայաստանում հանդիպում է 6-7 տեասկ, որոնք տարածված են 500–3200 մ բարձրությունների վրա՝ Արագածոտնի, Շիրակի, Լոռու, Տավուշի, Գեղարքունիքի և այլ մարզերի կրաքարոտ վայրերում, չոր, քարքարոտ լեռնալանջերին, ժայռաճեղքերում, օշինդրային կիսաանապատներում, գիհու նոսրանտառներում։

Հայաստանում տարածված տեսակներ խմբագրել

Շնդեղ Շովիցի (Colchicum szovitsii),
Շնդեղ զանգեզուրյան (Colchicum zangezuri),
Շնդեղ Նինայի (Colchicum ninae Sosn. EN),
Շնդեղ Գոհարի (Colchicum goharae Gabrielian EN),
Շնդեղ ստվերային (Colchicum umbrosum),
Շնդեղ հիանալի կամ սքանչելի (Colchicum speciosum)

Շնդեղ գոհարի, Շնդեղ Նինայի և Շնդեղ ստվերային տեսակները ընդգրկված են Հայաստանի կարմիր գրքում^[2]։

Ստորև ներկայացված են շնդեղի հիմնական տեսակները^[3]

* Colchicum agrippinum

Colchicum alpinum DC. in J.B.A.M.de Lamarck & A.P.de Candolle, Fl. Franç., ed. 3, 3։ 195 (1805).
Colchicum androcymbioides (Valdés) K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127։ 169 (2007).
Colchicum antepense K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127։ 169 (2007).
Colchicum antilibanoticum Gomb., Bull. Soc. Bot. France 104։ 286 (1957).
Colchicum arenarium Waldst. & Kit., Descr. Icon. Pl. Hung. 2։ 195 (1810).
Colchicum arenasii Fridl., Acta Bot. Gallica 146։ 158 (1999).
Colchicum asteranthum Vassiliades & K.M.Perss., Preslia 74։ 57 (2002).
Colchicum atticum Spruner ex Tommas., Flora 23։ 780 (1840).
Colchicum autumnale L., Sp. Pl.։ 341 (1753).
Colchicum balansae Planch., Ann. Sci. Nat., Bot., IV, 4։ 145 (1855).
Colchicum baytopiorum C.D.Brickell, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 41։ 49 (1983).
Colchicum bivonae Guss., Adnot. Cat. Pl. Bocc.։ 4 (1821).
Colchicum boissieri Orph., Atti Congr. Int. Bot. Firenze 1874։ 31 (1876).
Colchicum bulbocodium Ker Gawl., Bot. Mag. 26։ t. 1028 (1807)։
- Colchicum bulbocodium subsp. bulbocodium.
- Colchicum bulbocodium var. edentatum (Schur) K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127: 179 (2007).
- Colchicum bulbocodium subsp. versicolor (Ker Gawl.) K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127: 178 (2007).
Colchicum burttii Meikle, Bot. Mag. 181: 134 (1977).
Colchicum chalcedonicum Azn., Bull. Soc. Bot. France 44: 174 (1897):
- Colchicum chalcedonicum subsp. chalcedonicum.
- Colchicum chalcedonicum subsp. punctatum K.Perss., Candollea 53։ 405 (1998).
Colchicum chimonanthum K.Perss., Pl. Syst. Evol. 217։ 56 (1999).
Colchicum chlorobasis K.Perss., Edinburgh J. Bot. 62։ 182 (2005 publ. 2006).
Colchicum cilicicum (Boiss.) Dammer, Gard. Chron., III, 23։ 34 (1898).
Colchicum confusum K.Perss., Pl. Syst. Evol. 217։ 60 (1999).
Colchicum corsicum Baker, J. Linn. Soc., Bot. 17։ 481 (1879).
Colchicum cretense Greuter, Candollea 22։ 246 (1967).
Colchicum crocifolium Boiss., Diagn. Pl. Orient. 5։ 67 (1844).
Colchicum cupanii Guss., Fl. Sicul. Prodr. 1։ 452 (1827)։
- Colchicum cupanii subsp. cupanii.
- Colchicum cupanii subsp. glossophyllum (Heldr.) Rouy, Bull. Soc. Bot. France 52: 646 (1906).
Colchicum davisii C.D.Brickell, New Plantsman 5: 15 (1998).
Colchicum decaisnei Boiss., Fl. Orient. 5: 157 (1882).
Colchicum doerfleri Halácsy, Denkschr. Kaiserl. Akad. Wiss., Wien. Math.-Naturwiss. Kl. 64: 742 (1897).
Colchicum dolichantherum K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56: 126 (1999).
Colchicum eichleri (Regel) K.Perss., in Fl. Iran. 170: 18 (1992).
Colchicum euboeum (Boiss.) K.Perss., Candollea 53: 400 (1998).
Colchicum fasciculare (L.) R.Br., Narr. Travels Africa: 243 (1826).
Colchicum feinbruniae K.Perss., Israel J. Bot. 41: 75 (1992 publ. 1993).
Colchicum figlalii (Varol) Parolly & Eren, Willdenowia 37: 267 (2007).
Colchicum filifolium (Cambess.) Stef., Sborn. B'lghar. Akad. Nauk 22։ 58 (1926).
Colchicum freynii Bornm., Notizbl. Bot. Gart. Berlin-Dahlem 7։ 172 (1917).
Colchicum gonarei Camarda, Boll. Soc. Sarda Sci. Nat. 17։ 227 (1978).
Colchicum graecum K.Perss., Willdenowia 18։ 34 (1988).
Colchicum greuteri (Gabrieljan) K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127։ 222 (2007).
Colchicum haynaldii Heuff., Verh. K. K. Zool.-Bot. Ges. Wien 8։ 218 (1858).
Colchicum heldreichii K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56։ 98 (1999).
Colchicum hierosolymitanum Feinbrun, Palestine J. Bot., Jerusalem Ser. 6։ 84 (1953).
Colchicum hirsutum Stef., Sborn. B'lghar. Akad. Nauk 22։ 34 (1926).
Colchicum hungaricum Janka, Term. Füz. 10։ 75 (1886).
Colchicum ignescens K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127։ 191 (2007).
Colchicum imperatoris-friderici Siehe ex K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56։ 129 (1999).
Colchicum inundatum K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56։ 99 (1999).
Colchicum kesselringii Regel, Trudy Imp. S.-Peterburgsk. Bot. Sada 8։ 646 (1884).
Colchicum kotschyi Boiss., Diagn. Pl. Orient. 13։ 38 (1854).

Colchicum kurdicum (Bornm.) Stef., Sborn. B'lghar. Akad. Nauk 22։ 42 (1926).
Colchicum laetum Steven, Nouv. Mém. Soc. Imp. Naturalistes Moscou 7։ 262 (1829).
Colchicum lagotum K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127։ 197 (2007).
Colchicum leptanthum K.Perss., Bot. J. Linn. Soc. 135։ 85 (2001).
Colchicum lingulatum Boiss. & Spruner in P.E.Boissier, Diagn. Pl. Orient. 5։ 66 (1844)։
- Colchicum lingulatum subsp. lingulatum.
- Colchicum lingulatum subsp. rigescens K.Perss., Candollea 53: 411 (1998).
Colchicum longifolium Castagne, Cat. Pl. Marseille: 135 (1845).
Colchicum lusitanum Brot., Phytogr. Lusit. Select. 2: 211 (1827).
Colchicum luteum Baker, Gard. Chron., n.s., 2: 33 (1874).
Colchicum macedonicum Kosanin, Glas Akad. Nauk. & Beogradu 85: 232 (1911).
Colchicum macrophyllum B.L.Burtt, Kew Bull. 5: 433 (1950 publ. 1951).
Colchicum manissadjianii (Azn.) K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127: 202 (2007).
Colchicum micaceum K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56: 95 (1999).
Colchicum micranthum Boiss., Fl. Orient. 5: 162 (1882).
Colchicum minutum K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56: 90 (1999).
Colchicum mirzoevae (Gabrieljan) K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127: 222 (2007).
Colchicum montanum L., Sp. Pl.: 342 (1753).
Colchicum multiflorum Brot., Fl. Lusit. 1: 597 (1804).
Colchicum munzurense K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56: 86 (1999).
Colchicum nanum K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127: 206 (2007).
Colchicum neapolitanum (Ten.) Ten., Fl. Neapol. Prodr. App. 5: 11 (1826).
Colchicum parlatoris Orph., Atti Congr. Int. Bot. Firenze 1874: 82 (1876).
Colchicum parnassicum Sart., Orph. & Heldr. in P.E.Boissier, Diagn. Pl. Orient., II, 4: 122 (1859).
Colchicum paschei K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56: 110 (1999).
Colchicum peloponnesiacum Rech.f. & P.H.Davis, Oesterr. Bot. Z. 95: 427 (1949).
Colchicum persicum Baker, J. Linn. Soc., Bot. 17: 430 (1879).
Colchicum polyphyllum Boiss. & Heldr. in P.E.Boissier, Diagn. Pl. Orient., II, 4: 121 (1859).
Colchicum pulchellum K.Perss., Willdenowia 18: 30 (1988).
Colchicum pusillum Sieber, Flora 5: 248 (1822).
Colchicum raddeanum (Regel) K.Perss., in Fl. Iran. 170: 22 (1992).
Colchicum rausii K.Perss., Pl. Syst. Evol. 217: 58 (1999).
Colchicum ritchii R.Br., Narr. Travels Africa, App.: 241 (1826).
Colchicum robustum (Bunge) Stef., Sborn. B'lghar. Akad. Nauk 22։ 24 (1926).
Colchicum sanguicolle K.Perss., Edinburgh J. Bot. 56։ 92 (1999).
Colchicum schimperi Janka ex Stef., Sborn. B'lghar. Akad. Nauk 22։ 31 (1926).
Colchicum serpentinum Woronow ex Miscz., in Fl. Cauc. Crit. 3(4)։ 114 (1912).
Colchicum sfikasianum Kit Tan & Iatroú, Rock Gard. 24(3)։ 255 (1995).
Colchicum sieheanum Hausskn. ex Stef., Sborn. B'lghar. Akad. Nauk 22։ 47 (1926).
Colchicum soboliferum (C.A.Mey.) Stef., Sborn. B'lghar. Akad. Nauk 22։ 44 (1926).
Colchicum speciosum Steven, Observ. Pl. Ross. 2։ 69 (1824).
- Colchicum speciosum var. bornmuelleri Freyn, Ber. Deutsch. Bot. Ges. 7։ 319 (1889).
Colchicum stevenii Kunth, Enum. Pl. 4։ 144 (1843).
Colchicum szovitsii Fisch. & C.A.Mey., Index Seminum (LE) 1։ 24 (1835).
- Colchicum szovitsii subsp. brachyphyllum (Boiss. & Hausskn.) K.Perss., Bot. Jahrb. Syst. 127։ 221 (2007)։
- Colchicum szovitsii subsp. szovitsii.
Colchicum trigynum (Steven ex Adam) Stearn, J. Bot. 72: 344 (1934).
Colchicum triphyllum (Kunze), Flora 29: 755 (1846).
Colchicum troodi Kotschy in F.Unger & C.G.T.Kotschy, Ins. Cypern: 190 (1865).
Colchicum tunicatum Feinbrun, Palestine J. Bot., Jerusalem Ser. 6: 87 (1953).
Colchicum turcicum Janka, Oesterr. Bot. Z. 23: 242 (1873).
Colchicum tuviae Feinbrun, Palestine J. Bot., Jerusalem Ser. 6: 79 (1953).
Colchicum umbrosum Steven, Nouv. Mém. Soc. Imp. Naturalistes Moscou 7: 268 (1829).
Colchicum varians (Freyn & Bornm.) Dyer in B.D.Jackson, Index Kew., Suppl. 2: 45 (1904).
Colchicum variegatum L., Sp. Pl.: 342 (1753).
Colchicum wendelboi K.Perss., in Fl. Iran. 170: 19 (1992).
Colchicum woronowii Bokeriya, Bot. Zhurn. (Moscow & Leningrad) 75: 201 (1990).
Colchicum zahnii Heldr., Exsicc. (Herb. Graec. Norm.) 1900: 1586 (1900).

Պատկերներ խմբագրել

Colchicum alpinum
Colchicum antilibanoticum
Colchicum arenarium
Colchicum autumnale
Colchicum bivonae
Colchicum bulbocodium
Colchicum cilicicum
Colchicum feinbruniae
Colchicum figlalii
Colchicum hierosolymitanum
Colchicum hungaricum
Colchicum lusitanum
Colchicum montanum
Colchicum ritchii
Colchicum speciosum
Colchicum speciosum
var. bornmuelleri
Colchicum stevenii
Colchicum szovitsii
Colchicum troodi
Colchicum tunicatum
Colchicum tuviae
Colchicum variegatum

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Suite 101. Plants and Bulbs։ Hardy Fall-Blooming Bulbs for Your Garden
Veseys: Information for gardeners

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Б. Н. Орлов, Д. Б. Гелашвили, А. К. Ибрагимов. Ядовитые животные и растения СССР : Справочное пособие для студентов вузов по спец. «Биология». - М.: Высш. шк., 1990. - 272 с.
↑ http://www.mnp.am/red_book_fauna/arm/p8_20.html Հայաստանի Կարմիր Գիրք
↑ Colchicum in the World Checklist.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շնդեղ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շնդեղ» հոդվածին։

[1] Б. Н. Орлов, Д. Б. Гелашвили, А. К. Ибрагимов. Ядовитые животные и растения СССР : Справочное пособие для студентов вузов по спец. «Биология». - М.: Высш. шк., 1990. - 272 с.

[Հայաստանի_Կարմիր_Գիրք-2] ttp://www.mnp.am/red_book_fauna/arm/p8_20.html Հայաստանի Կարմիր Գիրք

[3] Colchicum in the World Checklist.

[1]

[2]

[3]