Վիքիպեդիա

Մարիա Չապլիցկա

Մարիա Անտոնինա Չապլիցկա (Մարիա Անտուանետ Չապլիցկա, լեհ.՝ Maria Antonina Czaplicka, հոկտեմբերի 25, 1884(1884-10-25)[1][2], Վարշավա, Ռուսական կայսրություն - մայիսի 27, 1921(1921-05-27)[2], Բրիստոլ, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն), լեհ ազգագրագետ, աշխարհագրագետ, մշակութային մարդաբան, առավել հայտնի է սիբիրյան շամանիզմ ազգագրության համար։ Նրա հետազոտություններն ամփոփված են երեք հիմնական աշխատություններում՝ «Բնիկների Սիբիր» (1914), ճամփորդական գիրք, որը հրատարակվել է «Սիբիրյան իմ տարին» (1916) անվանումով և մի շարք դասախոսություններ, որոնք ամփոփված են «Կենտրոնական Ասիայի թուրքերը» (1919) գրքում։ Երեք գրքերն էլ վերահրատարակվել են «Ռաուտլեջ» հրատարակչության կողմից, այդ թվում նաև հոդվածների և նամակների չորրորդ հատորյակը։

Մարիա Չապլիցկա
Դիմանկար
Ծնվել էհոկտեմբերի 25, 1884(1884-10-25)[1][2]
ԾննդավայրՎարշավա, Ռուսական կայսրություն
Մահացել էմայիսի 27, 1921(1921-05-27)[2] (36 տարեկան)
Մահվան վայրԲրիստոլ, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
Քաղաքացիություն Լեհաստան և  Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն
ԿրթությունԼոնդոնի տնտեսության և քաղաքական գիտությունների դպրոց և Սոմերվիլ Քոլեջ
Մասնագիտությունմարդաբան
 Maria Antonina Czaplicka Վիքիպահեստում

Կենսագրություն խմբագրել

Չապլիցկան ծնվել է 1884 թվականին Վարշավայի հին Պրահա շրջանում[3] աղքատացած լեհ ազնվական ընտանիքում։ Ուսումնառությունն սկսել է այսպես կոչված «Թռչող համալսարանում» (ավելի ուշ՝ Wyższe Kursy Naukowe), ընդհատակյա բարձրագույն ուսումնական հաստատություն Լեհաստանի ռուսական տիրապետության հատվածում[4]։ Կատարել է մի շարք ցածր վճարվող աշխատանքներ, եղել է ուսուցիչ, քարտուղար, տիկնոջ ուղեկցորդ[5], գրել է պոեզիա, մանուկների համար՝ Olek Niedziela վեպը[6]։ 1910 թվականին նա դարձավ առաջին կինը, ով ստացել է Իոսիֆ Մյանովսկու անվան կրթաթոշակ և կրթությունը շարունակում Միացյալ թագավորությունում[7]։

1910 թվականին մեկնել է Լեհաստանից[8] և ուսումը շարունակել Լոնդոնի տնտեսագիտական դպրոցի մարդաբանության ֆակուլտետում Չարլզ Գաբրիել Սելիգմանի ղեկավարությամբ[8] և Օքսֆորդի Սոմերվիլ քոլեջում Ռոբերտ Ռեյնալֆ Մարետի ղեկավարությամբ[9]։ Մարետը նրան քաջալերեց օգտագործելու ռուսաց լեզվի իր հմտությունները Սիբիրում բնիկ ցեղերի գրական ակնարկում գրականության համար, որը դարձավ «Բնիկների Սիբիր» գիրքը և հրատարակվեց 1914 թվականին[10]։ Այս փուլում նա Սիբիր չի այցելել[10], սակայն իր որակով գիրքը դարձավ բնագավառի առաջատար աշխատություններից[10]։

Ենիսեյան արշավախումբ խմբագրել

Ըստ Մարետի Չապլիցկայի «Բնիկների Սիբիր» աշխատությունը Սիբիրում դաշտային գիտական աշխատանքի հիմքն է հանդիսանում[9]։ 1914 թվականի մայիսին նա սկսեց դաշտային գիտական աշխատանքները Օքսֆորդի համալսարանի և Փենսիլվանիայի համալսարանի հնագիտության և մարդաբանության թանգարանի աշխատակազմի հետ համատեղ[9]։ Անգլիացի թռչնաբան Մադ Դորիա Հեյվիլանդի, անգլիացի նկարիչ Դորա Կուրտիսի և անգլիացի մարդաբան Հենրի Աշեր Հոլի հետ միասին մեկնել են Ռուսաստան Առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսվելուց հետո։ Չապլիցկան և Հոլը մնում են շարունակելու իրենց աշխատանքները, մյուսները վերադառնում են Մեծ Բրիտանիա։ Չապլիցկան և Հոլը (Էվենկ կին Միչիկայի ուղեկցությամբ) ամբողջ ձմռան ընթացքում ճանապարհորդում են Ենիսեյի ափերով՝ անցնելով մոտ 3000 կմ[11]։

Չապլիցկան պատրաստել է սիբիրի մարդկանց հարյուրավոր լուսանկարներ, ինչպես նաև անտրոպոմետրիայի և նրանց ավանդույթների մասին անթիվ գրառումներ։ Նա Օքսֆորդի Պիտ Ռիվերս թանգարանի մարդաբանության կոմիտեից ստանում է միջոցներ Սիբիրում նմուշներ հավաքելու համար[12]։ 193 նմուշ Չապլիցկան նվիրաբերել է թանգարանի ասիական հավաքածուին[13]։ Բացի այդ հավաքել է բուսական նմուշներ Օքսֆորդի համալսարանի բույսերի գիտական բաժնի համար[14]։

Վերադարձ Անգլիա խմբագրել

1915 թվականին Չապլիցկան վերադառնում է Անգլիա, գրում «Սիբիրյան իմ տարին» ճամփորդական օրագիրը, որը հրատարակվում է 1916 թվականին Mills & Boon հրատարակչության կողմից (արկածային «Իմ տարի» շարքը)։ 1916 թվականին նա դառնում է Օքսֆորդի համալսարանի մարդաբանության առաջին կին դասախոսը[8][15], ով աջակցություն է ստանում Մարի Էվարտ Թրասթից[7]։

Չապլիցկան դասավանդել է Կենտրոնական և Արևմտյան Եվրոպայի երկրների, ինչպես նաև սիբիրյան ցեղերի ավանդույթների մասին, անդրադարձել է նաև լեհական հիմնահարցերին՝ ներառյալ Դանցիկ ազատ քաղաքի հետպատերազմյա կարգավորմանը[7]։

1920 թվականին Թագավորական աշխարհագրական ընկերության կողմից արժանացել է Մուրչիսոբ մրցանակի[16] Հյուսիսային Սիբիրում կատարած ազգագրական և աշխարհագրական աշխատանքների համար։ Չնայած այս հաղթանակի, նրա ֆինանսական ապագան դեռ վտանգված էր և նրա Օքսֆորդի եռամյա կրթաթոշակն ավարտվել էր 1919 թվականին։ Կարճ ժամանակահատված նա մարդաբանություն է դասավանդել Բրիստոլի համալսարանի անատոմիայի ֆակուլտետում[7]։

Մահը խմբագրել

1921 թվականին Չապլիցկային չի հաջողվում ստանալ Ալբերտ Խան ճամփորդական կրթաթոշակը և նույն թվականին նա թունավորում է իրեն[8][17]։

Թաղված է Օքսֆորդի Վոլվերկոտ գերեզմանատանը[15]։

Մահից ամիսներ առաջ գրված կտակում Չապլիցկան իր գրառումներն ու զեկույցները թողել էր կոլեգային՝ Հոնրի Աշեր Հոլին։ Չապլիցկան ամուսնացած չի եղել։ 1944 թվականին Հոլի մահից հետո Չապլիցկայի գրառումների մի մասը փոխանցվել է Փենսիլվանիայի համալսարանի թանգարանին, սակայն մեկ զեկույց և առնվազն մեկ ձեռագիր կորել են[18]։ Նրա նախնական աշխատանքները գտնվում են Օքսֆորդի Սոմերվիլ քոլեջի արխիվում[19]։

Հիշատակ խմբագրել

1971 թվականին Չապլիցկայի մահից հետո նրա ընկերուհի և Մարետի ուսանող Բարբարա Էյկենը Սոմերվիլ քոլեջում ստեղծում է Չապլիցկայի հիշատակի հիմնադրամ[18]։ 2015 թվականին Պիտ Ռիվերս թանգարանում կազմակերպվում է «Իմ սիբիրյան տարի, 1914-1915» ցուցահանդեսը՝ նվիրված Չապլիցկայի սիբիրյան 100-ամյա գործունեությանը[20]։

Երկեր խմբագրել

  • Aboriginal Siberia, a Study in Social Anthropology (Oksford, 1914)
  • My Siberian Year (Londyn, 1916), wyd. polskie Mój rok na Syberii (Toruń, 2013)
  • The Turks of Central Asia
  • Collected Works (Londyn, 1999)

Մատենագիտություն խմբագրել

  • James Urry, David Collins,1998 - Maria Antonina Czaplicka. Życie i praca w Wielkiej Brytanii i na Syberii. "Lud", t. 82/1998, s. 61-74; Warszawa.
  • Stefania Skowron-Markowska, 2012 - Z Oksfordu na Syberię : dziedzictwo naukowe Marii Antoniny Czaplickiej. Wrocław: Oficyna Wydawnicza "Biblioteka Zesłańca".

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Առցանց լեհական կենսագրական բառարան (польск.)
  3. ↑ Kubica 2007, p. 147.
  4. ↑ Kubica 2007, p. 148.
  5. ↑ Kubica 2007, p. 149.
  6. ↑ Kubica 2007, p. 150.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Collins 1999, Introduction.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Kubica 2007, p. 146.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Collins & Urry 1997, p. 18.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Znamenski 2007, p. 67.
  11. ↑ Nuttall 2005, p. 459.
  12. ↑ Twenty-seventh Annual Report of the Delegates of the University Museum (1914). University of Oxford Gazette. XLV.
  13. ↑ Pitt Rivers Museum. (2006). Geographical Statistics PRM Asia collections statistics summary Asian countries and colonies. University of Oxford. See for example: Quiver and arrows Արխիվացված 2010-01-10 Wayback Machine
  14. ↑ Fielding-Druce Herbarium collectors list.
  15. ↑ 15,0 15,1 Riviere 2009, p. 172.
  16. ↑ The Geographical Journal, Vol. 55, No. 5 (May, 1920), p. 400.
  17. ↑ Minutes of the University's Senate 1920-21, p. 287.
  18. ↑ 18,0 18,1 Collins & Urry 1997, p. 20.
  19. ↑ CP-SCO Czaplicka Papers, Somerville College, Oxford.
  20. ↑ Exhibitions and Case Displays Արխիվացված 2015-05-18 Wayback Machine at Pitt Rivers Museum (accessed 8 May 2015)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարիա_Չապլիցկա&oldid=9498923» էջից