Համեմատական իրավունք, ուսմունք տարբեր երկրների իրավունքի (իրավական համակարգերի) միջև նմանությունների ու տարբերությունների մասին։ Ավելի կոնկրետ, այն ներառում է աշխարհում գոյություն ունեցող տարբեր իրավական «համակարգերի» (կամ «ընտանիքների»)մասին ուսմունքը, ներառյալ՝ ընդհանուր իրավունքը, քաղաքացիական իրավունքը, սոցիալիստական իրավունքը, կանոնական իրավունքը, հրեական իրավունքը, իսլամական իրավունքը, հնդկական իրավունքը և չինական իրավունքը։ Այն ներառում է օտարերկրյա իրավական համակարգերի նկարագրությունն ու վերլուծությունը, նույնիսկ առանց որոշակի համեմատություն կատարելու։ Համեմատական իրավունքի կարևորությունը մեծապես աճել է ինտերնացիոնալիզմի, տնտեսական գլոբալիզացիայի և ժողովրդավարացման ներկա դարաշրջանում։

Աշխարհի իրավական համակարգերը

Պատմություն խմբագրել

Ժամանակակից համեմատական իրավունքի ծագումը կապվում է Գոթֆրիդ Վիլհելմ Լայբնիցի 1667 թվականի լատիներեն Nova Methodus Discendae Docendaeque Iurisprudentiae (Իրավագիտության ուսումնասիրության և ուսուցման նոր մեթոդներ) գրքի հետ[1]։ 7-րդ գլուխը (իրավունքի ներկայացումը որպես ծրագիր բոլոր ազգերի, տարածքների և ժամանակների համար) ներկայացնում է իրավական հմակարգերը տարբեր ընտանիքներում դասակարգելու գաղափարը։ Հատկանշական է, որ մի քանի տարի անց Լայբնիցը ներկայացրեց լեզվաընտանիքների գաղափարը[2]։

Թեև յուրաքանչյուր իրավական համակարգ յուրահատուկ է, սակայն համեմատական իրավունքը դրանց նամանություններն ու տարբերություններն ուսումնասիրելու միջոցով թույլ է տալիս դասակարգել իրավական համակարգերը, որոնցում դասակարգման հիմնական մակարդակն իրավական ընտանիքներն են։ Իրավական համակարգերի միջև հիմնական տարբերությունը իրավունքի աղբյուրների, դատական նախադեպի դերի,իրավական համակարգի ծագման ու զարգացման մեջ է։ Ընդհանուր առմամբ համեմատական իրավունքի վաղ հիմնադիր գործիչը համարվում է Շառլ Լուի Մոնտեսքյոն։ Ուշագրավ է նրա համեմատական մոտեցումն իր ''De l'esprit des lois'' գլուխգործոցի III գլխում (1748; առաջին անգամ թարգմանված՝Թոմաս Նագենթի կողմից, 1750)[3]։

Յուրաքանչյուր ազգի քաղաքական ու քաղաքացիական օրենքները․․․ այնպիսի եղանակով պետք է ընդունվեն, որ մեծ հնարավորություն ունենան համապատասխանելու այլ ազգերի օրենսդրությանը։

Դրանք պետք է համապատասխանեն յուրաքանչյուր կառավարության բնույթին ու սկզբունքներին, անկախ նրանից թե դրանք ձևավորում են այն, ինչպես կասվեր քաղաքական օրենքներում, կամ անկախ դրանց աջակցելուց, ինչպես քաղաքացիական ինստիտուտների դեպքում։

Դրանք պետք է համապատասխանեն յուրաքանչյուր երկրի կլիմային, հողի որակին, նրա իրավիճակին ու տարածությանը, տեղաբնակների հիմնական զբաղմունքին՝ լինի դա հողագործություն, որսորդություն կամ անասնապահություն, դրանք պետք է համապատասխանեն Սահմանադրությամբ հռչակվող ազատության չափին, բնակչության կրոնին, նրանց հակումներին, ունեցվածքին, թվաքանակին, առևտրին, եղանակներին ու սովորույթներին։

Նաև XXIX գրքի XI գլխում (վերնագրված՝ Ինչպես համեմատել երկու տարբեր իրավական համակարգեր) քննարկվում է ֆրանսիական և անգլիական համակարգերում կեղծ վկայության համար պատասխանատվությունը, նա խորհուրդ է տալիս․ «որոշելու համար թե համակարգերից որն է առավել նախընտրելի արդյունք ապահովում, անհրաժեշտ է դրանք դիտարկել որպես ամբողջություն և համեմատել դրանք իրենց ամբողջության մեջ»։ Եվս մեկ տեղ, ուր ակնհայտ է Մոնտեսկյոի համեմատական մոտեցումը, XXIX գրքի XIII գլխից հետևյալն է.

 
Սըր Հենրի Ջեյմս Մեյն՝ բրիտանացի իրավաբան և համեմատական իրավունքի առաջին պրոֆեսորը Օքսֆորդի համալսարանում։
  Քանի որ քաղաքացիական օրենքները կախված են քաղաքական ինստիտուտներից, որովհետև դրանք ստեղծված են նույն հասարակության կողմից, այլ ազգերից քաղաքացիական օրենքներ փոխառելիս անհրաժեշտ է նախապես ուսումնասիրել արդյոք այդ պետություններն ունեն միևնույն ինստիտուտներն ու միևնույն քաղաքական իրավունքը։  

Ժամանակակից համեմատական և մարդաբանական իրավագիտության հիմնադիրը բրիտանացի իրավաբան և իրավապատմաբան Սըր Հենրի Մեյնն է[4]։ 1861 թ․-ին իր «Հնագույն իրավունք» աշխատությունում ներկայացնելով վաղ հասարակության պատմության և ժամանակակից գաղափարների միջև կապը, նա շարադրել է իր տեսակետները պրիմիտիվ հասարակություններում իրավաբանական ինստիտուտների զարգացման վերաբերյալ և իրականացրել արևելյան և արևմտյան իրավական ավանդույթների համեմատական քննարկում:Այս աշխատությունը համեմատական իրավունքը ներկայացրեց իր պատմական համատեքստում, լայնորեն կարդացվեց և մեծ տպավորություն գործեց։

Այս թեմայով առաջին համալսարանական դասընթացն իրականացվել է Օքսֆորդի համալսարանում 1869-ին, երբ Մեյնը ստանձնեց պրոֆեսորի պաշտոնը[5]։

Համեմատական իրավունքը ԱՄՆ բերեց Գերմանիայում հետապնդումներից փախուստի դիմած իրավաբան-գիտնական Ռուդոլֆ Շլեսինգերը։ Ի վերջո Շլեսինգերը դարձավ Կորնելի իրավաբանական դպրոցի համեմատական իրավունքի պրոֆեսոր՝ օգնելով տարածել գիտության այս ճյուղը ԱՄՆ-ում։

Նպատակ խմբագրել

Համեմատական իրավունքը ակադեմիական գիտության ճյուղ է, որը ներառում է իրավական համակարգերի մասին ուսմունքը, ներառյալ այդ համակարգերում միմյանց համընկնող և իրարից տարբեր[6],բաղադրատարրերը։

Գիտության մի քանի ուղղություններ զարգանալով վերածվել են համեմատական իրավագիտության առանձին ճյուղերի՝ ներառյալ համեմատական սահմանադրական իրավունքը, համեմատական վարչական իրավունքը, համեմատական քաղաքացիական իրավունքը (վնասի հատուցման, պայմանագրերի, գույքի և պարտավորությունների մասին օրենքի իմաստով), համեմատական առևտրային իրավունքը (առևտրային կազմակերպությունների և առևտրի իմաստով), և համեմատական քրեական իրավունքը։ Այս հատուկ ոլորտների ուսումնասիրությունները կարող են դիտվել որպես միկրո կամ մակրո-համեմատական իրավական վերլուծություններ, այսինքն երկու երկրների մանրամասն համեմատություններ կամ մի քանի երկրների լայնածավալ ուսումնասիրություններ։ Քաղաքացիական իրավունքի համեմատական ուսումնասիրություններն, օրինակ՝ ցույց են տալիս, թե ինչպես են մասնավոր հարաբերություններ կարգավորող օրենքները ստեղծվում, մեկնաբանվում և կիրառվում տարբեր համակարգերում կամ երկրներում։ Համեմատական իրավունքի նպատակներն են.

  • Գործող իրավական համակարգերի մասին ավելի խորը գիտելիքների ձեռքբերումը
  • Գործող իրավական համակարգերի կատարելագործումը
  • Իրավական համակարգերի առավել մեծամսշտաբ կամ փոքրամասշտաբ ունիֆիկացմանը հնարավորինս նպաստելը (օրինակ՝ UNIDROIT նախաձեռնությունը)

Հարաբերակցությունը իրավաբանական այլ առակաների հետ խմբագրել

Համեմատական իրավունքը տարբերվում է ընդհանուր իրավագիտությունից (օրինակ՝ իրավունքի տեսությունից) և միջազգային հանրային ու մասնավոր իրավունքներից։ Այնուամենայնիվ, այն օգնում է տեղեկանալ նորմատիվության բոլոր այս ոլորտներին։

Օրինակ, համեմատական իրավունքը կարող է օգնել միջազգային իրավաբանական հաստատություններին, ինչպիսիք են Միացյալ ազգերի համակարգը, վերլուծելու տարբեր երկրների օրենքները իրենց պայմանագրային պարտավորությունների վերաբերյալ։ Համեմատական իրավունքը կարող է կիրառվել միաջազգային մասնավոր իրավունքում,եթե մշակվի կոլիզիոն նորմերի վերլուծությունները մեկնաբանելու մոտեցում։ Համեմատական իրավունքը կարող է նպաստել իրավունքի տեսությանը՝ ստեղծելով ընդհանուր կիրառության կատեգորիաներ և հայեցակարգեր։ Համեմատական իրավունքը կարող է նաև պատկերացում տալ իրավական փոխառումների վերաբերյալ, օրինակ՝ երբ իրավական համակարգերից մեկի օրենքները և իրավական ինստիտուտները փոխպատվաստվում են մյուսում։ Իրավական փոխպատվաստումների գաղափարի հեղինակը համեմատական իրավունքի աշխարհահռչակ իրավագետ Ալան Ուաթսոնն է։

Համեմատական իրավունքի օգտակարությունը շատ մեծ է նաև իրավունքի, իրավունքի սոցիոլոգիայի և տնտեսագիտության համար (և հակառակը)։ Տարբեր իրավական համակարգերի համեմատական ուսումնասիրությունը կարող է ցույց տալ, թե ինչպես են պրակտիկայում գործում միևնույն խնդրի տարբեր իրավական կարգավորումները։ Եվ հակառակը, իրավունքը, իրավունքի սոցիոլոգիան և տնտեսագիտությունը կարող են օգնել պատասխանել համեմատական իրավունքի այնպիսի հարցերին, ինչպիսիք են.

  • Իրականում ինչպե՞ս են գործում տարբեր իրավական համակարգերում առկա կարգավորումները համապատասխան հասարակություններում։
  • Համեմատելի՞ են արդյոք իրավական կանոնները։
  • Ինչպե՞ս են բացատրվում իրավական համակարգերի միջև նմանություններն ու տարբերությունները։

Իրավական համակարգերի դասակարգում խմբագրել

Արմինջոն, Նոլդ և Ուոլֆ խմբագրել

Արմինջոնը, Նոլդեն և Ուոլֆը[7] գտնում էին, որ աշխարհի (այդ ժամանակ) ժամանակակից իրավական համակարգերը դասակարգելու համար պահանջվում է, որ այդ համակարգերն անկախ արտաքին գործոններից, օրինակ՝ աշխարհագրական, ուսումնասիրվեն առանձին-առանձին ։ Նրանք առաջարկում էին իրավական համակարգերը դասակարգել յոթ խմբերում կամ այսպես կոչված՝ «ընտանիքներում», մասնավորապես

  • Ֆրանսիական խումբ, որում նրանք ընդգրկում էին նաև այն երկրները, որոնք իրենց օրենսդրությունը կոդիֆիկացնում էին 19-րդ դարում կամ 20-րդ դարի առաջին կեսին՝ հետևելով Նապոլեոնյան 1804 թվականի քաղաքացիական օրենսգրքի օրինակին։ Դրանց մեջ են այնպիսի երկրներ և իրավասու շրջաններ՝ ինչպիսիք են Իտալիան, Պորտուգալիան, Իսպանիան, Ռումինիան, Լուիզիանան, հարավային Ամերիկայի տարբեր նահանգներ՝ ինչպիսիք են Բրազիլիան, Քվեբեկը, Սենթ Լուկիան, Իոնյան կղզիները, Եգիպտոսը և Լիբանանը։
  • Գերմանական խումբ
  • Սկանդինավյան խումբ, որը բաղկացած է Դանիայի, Նորվեգիայի, Շվեդիայի, Ֆինլանդիայի և Իսլանդիայի օրենքներից
  • Անգլիական խումբ, որում ի թիվս այլոց ներառված են, Անգլիան, Միացյալ Նահանգները, Կանադան, Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան
  • Ռուսական խումբ
  • Իսլամական խմբավորում (օգտագործվում է մուսուլմանական աշխարհում)
  • Հինդուական խումբ

Դավիդ խմբագրել

Ռենե Դեյվիդը (René David)[8] առաջարկում էր իրավական համակարգերը դասակարգել հինգ խմբի կամ ընտանիքների՝ ըստ տարբեր հիմքերից ծագող գաղափարախոսության․

Հատկապես, իր կողմից քաղաքացիական իրավունքն ու ընդհանուր իրավունքը մեկ ընտանիքում միավորելու կապակցությամբ, Դավիդը պնդում է, որ Ընդհանուր իրավունքի համակարգի և Քաղաքացիական իրավունքի համակարգի միջև հակասություններն ավելի շատ տեխնիկական են, քան գաղափարական բնույթի։ Մի բան է,երբ հակասությունը, օրինակ՝ Իտալիայի և Ամերիկայի օրենքների միջև է, և մեկ այլ բան՝ երբ սովետական, մուսուլմանական, հինդու կամ չինական օրենքների միջև է։ Ըստ Դավիդի՝ քաղաքացիական իրավական համակարգերը ներառում էն այն երկրները, որտեղ իրավագիտությունը ձևավորվել է հռոմեական իրավունքից, մինչդեռ ընդհանուր իրավունքի երկրներում գերակշռում է դատավորի ստեղծած օրենքները։

Այն հատկանիշները, որոնք նա գտնում էր, որ եզակիորեն տարբերում են արևմտյան իրավաբանական ընտանիքը մյուս չորսից, հետևյալն են՝

  • Ազատական ժողովրդավարություն
  • Կապիտալիստական տնտեսություն
  • Քրիստոնեական կրոն

Զվինգերտ և Կաց խմբագրել

Կոնրադ Զվիգերտը և Հեին Կացը օրենքների դասակարգման այլ՝ բազմակողմանի մեթոդաբանություն են առաջարկում, օրինակ՝ իրավական ընտանիքներին աստիճանակարգումը։ Նրանք պնդում էին, որ իրավական ընտանիքները որոշելու համար պետք է հաշվի առնել հետևյալ հինգ չափանիշները՝ պատմական նախապատմությունը, մտածողության բնորոշ ձևը, տարբեր ինստիտուտները, իրավունքի արտահայտման աղբյուրները և գերիշխող գաղափարախոսությունը։ Վերոնշյալ չափորոշիչների հիման վրա նրանք աշխարհի իրավական համակարգերը դասակարգում են վեց ընտանիքների[9].

Համեմատական իրավունքի վերաբերյալ իրենց երկրորդ՝ գերմաներեն հրատարակության մեջ Զվիգերտը և Կացը նշում են նաև սովետական կամ սոցիալիստական իրավունքը որպես առանձին իրավական ընտանիք[10]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. English translation: Leibniz (2017)
  2. Leibniz, Dissertatio de origine Germanorum (1697), Epistolica de Historia Etymologica Dissertatio, (1712).
  3. Baron De Montesquieu (1949). The Spirit of the Laws. New York: Hafner.
  4. Raymond Cocks (2004). Sir Henry Maine: A Study in Victorian Jurisprudence. Cambridge University Press. էջ 34.
  5. «Sir Henry Maine». Britannica. The Editors of Encyclopaedia Britannica.
  6. See, e.g., Kristoffel Grechenig & Martin Gelter, The Transatlantic Divergence in Legal Thought: American Law and Economics vs. German Doctrinalism, Hastings International and Comparative Law Review 2008, vol. 31, p. 295-360 comparing German style and U.S. style legal scholarship
  7. Traité de droit comparé – in French; Paris 1950–1952
  8. Traité élémentaire de droit civil comparé : Introduction à l'étude des droits étrangers et à la méthode comparative - in French; Paris, 1950
  9. Konrad Zweigert, Hein Kötz: An Introduction to Comparative Law, translation from the German original: Einführung in die Rechtsvergleichung auf dem Gebiete des Privatrechts by Tony Weir, 3rd edition; Oxford, 1998. 9780198268598.
  10. Konrad Zweigert, Hein Kötz: Einführung in die Rechtsvergleichung. 3rd edition. 1996. Mohr Siebeck. Tübingen. 1996. 3-16-146548-2 (Hein Kötz mentions in the preface to the third edition on page V that the fall of "soviet communism" also made an end to the "soviet family of laws", which made it possible to save some 60 pages as compared to the 2nd edition).

Գրականություն խմբագրել

  • Billis, Emmanouil. 'On the methodology of comparative criminal law research: Paradigmatic approaches to the research method of functional comparison and the heuristic device of ideal types', Maastricht Journal of European and Comparative Law 6 (2017): 864–881.
  • H Collins, ‘Methods and Aims of Comparative Contract Law’ (1989) 11 OJLS 396.
  • Cotterrell, Roger (2006). Law, Culture and Society: Legal Ideas in the Mirror of Social Theory. Aldershot: Ashgate.
  • De Cruz, Peter (2007) Comparative Law in a Changing World, 3rd edn (1st edn 1995). London: Routledge-Cavendish.
  • Donahue, Charles (2008) ‘Comparative Law before the “Code Napoléon”’ in The Oxford Handbook of Comparative Law. Eds. Mathias Reimann & Reinhard Zimmermann. Oxford: Oxford University Press.
  • Glanert, Simone (2008) 'Speaking Language to Law: The Case of Europe', Legal Studies 28: 161–171.
  • Hamza, Gabor (1991). Comparative Law and Antiquity. Budapest: Akademiai Kiado.
  • Husa, Jaakko. A New Introduction to Comparative Law. Oxford–Portland (Oregon): Hart, 2015.
  • O Kahn-Freund, ‘Comparative Law as an Academic Subject’ (1966) 82 LQR 40.
  • Kischel, Uwe. Comparative Law. Trans. Andrew Hammel. Oxford: Oxford University Press, 2019.
  • Legrand, Pierre (1996). 'European Legal Systems Are Not Converging', International and Comparative Law Quarterly 45: 52–81.
  • Legrand, Pierre (1997). 'Against a European Civil Code', Modern Law Review 60: 44–63.
  • Legrand, Pierre and Roderick Munday, eds. (2003). Comparative Legal Studies: Traditions and Transitions. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Legrand, Pierre (2003). 'The Same and the Different', in Comparative Legal Studies: Traditions and Transitions. Eds. Pierre Legrand & Roderick Munday. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Leibniz, Gottffried Wilhelm (2017) The New Method of Learning and Teaching Jurisprudence... Translation of the 1667 Frankfurt Edition. Clark, NJ: Talbot Publishing.
  • Lundmark, Thomas, Charting the divide between common and civil law, Oxford University Press, 2012.
  • MacDougal, M.S. ‘The Comparative Study of Law for Policy Purposes: Value Clarification as an Instrument of Democratic World Order’ (1952) 61 Yale Law Journal 915 (difficulties and requirements of good comparative law).
  • Mattei, Ugo; Teemu Ruskola; Antonio Gidi (2009). Schlesinger's Comparative Law: Cases, Text, Materials. London: Foundation. ISBN 1-58778-591-9..
  • Menski Werner (2006) Comparative Law in a Global Context: the Legal Traditions of Asia and Africa. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Orucu, Esin and David Nelken, eds. Comparative Law: A Handbook. Oxford: Hart, 2007.
  • Reimann, Mathias & Reinhard Zimmermann, eds. The Oxford Handbook of Comparative Law, 2nd edn. Oxford: Oxford University Press, 2019 (1st edn. 2008).
  • Samuel, Geoffrey. An Introduction to Comparative Law Theory and Method. Oxford: Hart, 2014.
  • Siems, Mathias. Comparative Law. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
  • Watson, Alan. Legal Transplants: An Approach to Comparative Law, 2nd edn. University of Georgia Press, 1993.
  • Zweigert, Konrad & Hein Kötz. An Introduction to Comparative Law, 3rd edn. Trans. Tony Weir. Oxford: Oxford University Press, 1998.
Իրավական համակարգեր
  • David, René; Brierley, John E. C. (1985). Major Legal Systems in the World Today: An Introduction to the Comparative Study of Law. London: Stevens. ISBN 0-420-47340-8..
  • Glendon, Mary Ann, Paolo G. Carozza, & Colin B. Picker. Comparative Legal Traditions in a Nutshell, 4th edn. West Academic Publishing, 2015.
  • Glendon, Mary Ann, Paolo G. Carozza, & Colin B. Picker (2014). Comparative Legal Traditions: Text, Materials and Cases on Western Law, 4th edn. West Academic Publishing.
  • Glenn, H. Patrick. Legal Traditions of the World, 5th edn. Oxford: Oxford University Press, 2014 (1st edn 2000).
Դաշտեր
  • Bignami, Fracesca & David Zaring, eds. Comparative Law and Regulation: Understanding the Global Regulatory Process. Edward Elgar, 2018.
  • Graziano, Thomas Kadner. Comparative Contract Law: Cases, Materials and Exercises, 2nd edn. Edward Elgar, 2019.
  • Kozolchyk, Boris. Comparative Commercial Contracts: Law, Culture and Economic Development, 2nd edn. West Academic Publishing, 2018.
  • Nelken, David, ed. Contrasting Criminal Justice: Getting from Here to There. Aldershot: Ashgate/Dartmouth, 2000.
  • Roberts, Anthea et al., eds. Comparative International Law. Oxford: Oxford University Press, 2018.

Արտաքին հղումներ խմբագրել