Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Խալդի (այլ կիրառումներ)

Խալդի (dḪal-di, Խալդի), Վանի թագավորության գերագույն և ռազմի աստված։ Պետության համադիցարանի աստվածությունները (կուռքերը) ենթադասվել են Խալդիից հետո։

Խալդի
Խալդի Աստվածն առյուծի վրա, Էրեբունի թանգարան
Տեսակաստված
ԴիցաբանությունՎանի թագավորության դիցարան
Սեռարական
Կապված կերպարներնույնացվում է առյուծի հետ
ՀատկանիշներՎանի թագավորության գերագույն և ռազմի աստված

Հիշատակություններ խմբագրել

Իշպուինի արքայի (իշխել է մ.թ.ա. շուրջ 824-810 թվականներին) կազմած հաշտից ցուցակում (արձանագրությունը պահպանվել է Վանի «Մհերի դուռ» կոչվող ժայռին) առաջին աստիճանում դասված է Խալդին, որին նվիրել են առավելագույն թվով զոհեր (17 եզ, 34 ոչխար, 6 ուլ)։ Խալդին նվիրել են բազմաթիվ տաճարներ, բայց նրա պաշտամունքի գլխավոր տաճարատեղին էր Արդինի (Մուսասիր) քաղաքը։ Ասորեստանի Սարգոն Բ թագավորի (մ.թ.ա. 722-705 թթ.) արձանագրություններում այդ քաղաքը հիշատակվում է որպես Խալդիի «բնակարան», որտեղ դրված էին Խալդիի և նրա կնոջ՝ Արուբանի-Բագմաշտուի, ինչպես նաև Վանի թագավորության արքաների անդրիները։ Արին-Բերդ (Էրեբունի) հնավայրի Խալդիի տաճարի ավերակներում գտնվել է Խալդիի որմնանկարը, ուր նա պատկերված է մորուքավոր ռազմիկի կերպարանքով, կանգնած իր սրբազան արբանյակի՝ ահեղ առյուծի մեջքին։

Պաշտամունքը խմբագրել

Խալդիի գլխավոր տաճարում են կատարվել գերագույն արքայի օծման և թագադրման սրբազան ծեսերն ու արարողությունները։ Խալդիի անունով են սրբագործվել Վանի թագավորության արքաների ռազմական և շինարարական բոլոր գործերը։ Իր գերակա և համապարտադիր պաշտամունքով Խալդին մարմնավորել է Վանի թագավորության մեջ համախմբված Հայկական լեռնաշխարհի հիմնականում արյունակից ցեղերի կենտրոնացման գաղափարը։

Հնագետների կարծիքներ խմբագրել

Ավստրիացի արևելագետ Լեհման-Հաուպտը, ելնելով Վանի թագավորության աստվածապետական բնույթից, կարծում էր, որ նրա մեջ միավորված խալդապաշտ ցեղերը իրենց ճանաչել են Խալդիի անունով՝ իբրև «Խալդի որդիներ» (այնպես, ինչպես նրանց ժամանակակից և դրացի ասորեստանցիները՝ Աշուր աստծո անունով)։ Իսկ խորհրդային լեզվաբան և հնագետ, ակադեմիկոս Ի. Մեշչանինովի կարծիքով Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ ժողովրդի «հայ» անունը Խալդիի անվան «խալ» հիմքի սոսկ հնչյունաբանական տարատեսակն է։ Այլ ուսումնասիրողների կարծիքով Խալդին իր դիցաբանական հյուսվածքով, ժամանակով և էությամբ նույնանում է հին հայոց Հայկ աստվածությանը։

Պատկերասրահ խմբագրել

Վանի թագավորության գլխավոր աստվածները խմբագրել

Անուն Պատկեր Նույնացում Ծագում Զոհաբերության ծավալ
Խալդի
 
Վանի թագավորության գերագույն և ռազմի աստվածը, նույնացվում է առյուծի հետ։ պաշտել են նաև Ասորեստանում, սրբավայրը Արդինում էր։ 17 եզ, 34 ոչխար, 6 ուլ
Թեյշեբա
 
Հողմի և անձրևի աստվածը, նույնացվում է ցուլի հետ։ Ծագումը կապված է Փոքր Ասիական Թեշուբ և Միջագետքի Ադադ աստվածների հետ։ 6 եզ, 12 ոչխար
Շիվինի
 
Արևի աստվածը, նույնացվում է թևավոր շրջանի հետ։ Ծագումը կապված է Ասորական Շամամ աստծու հետ։. 4 եզ, 8 ոչխար

Գրականություն խմբագրել

  • Мещанинов И. И., Древневанский бог Xald-Xaldin, «Восточные записки», 1927 том 1 (ռուս.)
  • Леман-Гаупт К. Ф.5 Вступительная лекция по истории и культуре. Тбилиси (ռուս.)
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 705