Դալայ Լամա

Դալայ Լամա;
Կրոն	Տիբեթական բուդդայականություն
Կայք	dalailama.com
	Dalai Lamas Վիքիպահեստում

Դալայ Լամա, (տիբեթերեն՝ ཏཱ་ལའི་བླ་མ་: ta la’i bla ma, մոնղ.՝ Դալայ Բագշ), Տիբեթի Գելուգպա դպրոցի (հիմնադրված 1391 թվականին) հոգևոր առաջնորդ։ Տիբեթական բուդդայականության կանոնների համաձայն՝ Դալայ Լաման բադհիսատտվա Ավալոկտեշվարայի(տիբ. སྤྱན་རས་གཟིགས) վերամարմնավորումն է (տիբեթերեն՝ སྤྱན་རས་གཟིགས): 17-րդ դարի սկզբից մինչև 1959 թվականը Դալաի Լամայի` Տիբեթի աստվածպետական կառավարիչի, նստավայրը եղել է Տիբեթի մայրաքաղաքը՝ Լհասան։ Դրա հետ կապված մինչև հիմա Դալայ Լաման համարվում է Տիբեթի հոգևոր առաջնորդը։ Դալայ Լամային դիմում են «Նորին Սրբություն»։ Շատ հաճախ Դալայ Լամային համարում են Գելուգպա դպրոցի տնօրեն, սակայն դրա տնօրենը Գանդեն Տրիպան է։

«Դալայ» մոնղոլերեն նշանակում է «օվկիանոս»՝ հսկայի իմաստով, «լամա» համարժեք է սանսկրիտերեն «գուրու» բառին և նշանակում է «ուսուցիչ»։ Դալայ Լամայի մահից հետո վանականները սկսում են հաջորդ Դալայ Լամայի մարմնավորման` երեխայի, որոնումները, նա պետք է ունենա որոշակի հատկանիշններ և թեստ հանձնի։ Այն սովորաբար տևում է մի քանի տարի։ Այնուհետև երեխան ուղարկվում է Լհասա, որտեղ նա կրթություն է ստանում ամենափորձառու լամաների հսկողության ներքո։ Դալայ Լաման և Պանչեն Լաման միմյանց հետ փոխկապակցված են ինչպես ուսուցիչ և աշակերտ. նա, որը ավելի ծեր է՝ ուսուցիչն է, իսկ որը ավելի երիտասարդ` աշակերտը։ Դալայ Լամային նաև անվանում են Տիբեթի առաջնորդ։

Պատմություն խմբագրել

Դալայ Լամա IX-ի ինդուկցիան Ամբանի ներկայությամբ` մոտավորապես 1808 թվականին:

1578 թվականին տումետ-մոնղոլների կառավարիչը՝ Ալտան խանը, իր ժողովրդի հետ ընդունեց բուդդիզմը Գելուգ դպրոցի լամաներից մեկի՝ Սոնամա Գաիցոյի նախաձեռնությամբ և տվեց նրան Դալայ Լամայի տիսղոսը։ Դալայ Լամա 5-րդ ստանալով օիրատ-խոշուտնորի կառավարչի՝ Գուշի խանի օգնությունը՝ 17-րդ դարում կարողացավ միավորել ամբողջ Տիբեթը։ Այդ պահից սկսած հետագա Դալայ Լամաները շարունակեցին կառավարել երկիրը մինչ չինական զորքի ներխուժումը՝ 1949 թվականը և 1959 թվականին Տիբեթի ամբողջական բռնագրավումը։ Դալայ Լամա 14-րդ փախավ Հնդկաստան, որտեղ մինչև 2011 թվականը համարվել է աքսորում Տիբեթի ղեկավարության փաստացի կառավարիչը։ 2011 թվականին նա հրաժարվեց աշխարհիկ իշխանությունից, որը անցնում է աքսորում ղեակավարության նախագահին(կլանու տրիպա)։

Չինաստանի կառավարությունը փորձում է իր վրա վերցնել նոր ռեինկարնացիայի(վերամարմնավորման) ընտրությունը, հիմնվելով Ցին կայսրության Խունլի կայսեր կառավարման ժամանակ մի նախադեպի վրա, որը հաստատեց Դալայ Լամայի և այլ բարձրաստիճան լամաների ընտրության ընթացակարգը, ոսկեգույն սափորից հանելով նրանց՝ թղթերի վրա գրված անունները, որը խորհրդանշում էր կայսրերի հովանավորույունը Գելուգ դպրոցի բուդդայականությանը^[1]։ Վերջերս այս մեթոդը օգտագործվեց Պանչեն Լամայի ընտրության ժամանակ, որը նոր Դալայ Լամային ընտրելու արտոնություն ստացավ։

2007 թվականին «Մոսկվայի արձագանքը» հարցազրույցի ժամանակ 14-րդ Դալայ Լաման ասաց, որ իր հաջորդ վերամարմնավորումներում Դալայ Լաման հրաժարվելու է քաղաքական առաջնորդի պաշտոնից, իսկ Դալայ Լամայի գործունեության շարունակումը մնում է Տիբեթի ժողովրդի հայեցողությանը^[1]։

Ձմռանը Դալայ Լամայի նստավայրը Պոլատա ամրոցն է Լհասայում, իսկ ամռանը՝ Նորբուլինկա ամրոցը։ 1959 թվականից սկսած Դալայ Լաման ապրում է հյուսիսհնդկական Դհարամսալա քաղաքում։

Դալայ Լամաները 1391 թվականից մինչև մեր ժամանակները խմբագրել

	Անուն	Կյանքի տարիները	Կառավարման տարիներ	Տիբեթերեն/ Ուալիի գրադարձություն	Չինարենացված գրադարձություն	Այլ գրադարձություններ
1.	Դալայ Լամա I	1391 —1474	×	དྒེ་འདུན་འགྲུབ་dge ‘dun ‘grub	Gêdün Chub	Gedün Drup, Gendun Drup
2.	Դալայ Լամա II	1475 —1541	×	དགེ་འདུན་རྒྱ་མཚོ་dge ‘dun rgya mtsho	Gêdün Gyaco	Gedün Gyatso, Gendün Gyatso
3.	Դալայ Լամա III	1543 —1588	1578 —1588	བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ་bsod nams rgya mtsho	Soinam Gyaco	Sönam Gyatso
4.	Դալայ Լամա IV	1589 —1616	[?]	ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ་yon tan rgya mtsho	Yoindain Gyaco	Yontan Gyatso
5.	Դալայ Լամա V	1617 —1682	1642 —1682	བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་blo bzang rgya mtsho	Lobsang Gyaco	Lobzang Gyatso, Lopsang Gyatso
6.	Դալայ Լամա VI	1683 —1706	[?]-1706	ཚང་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ་tshang dbyangs rgya mtsho	Cangyang Gyaco
7.	Դալայ Լամա VII	1708 —1757	1751 —1757	བསྐལ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་bskal bzang rgya mtsho	Gaisang Gyaco	Kelsang Gyatso, Kalsang Gyatso
8.	Դալայ Լամա VIII	1758 —1804	1786 —1804	བྱམས་སྤེལ་རྒྱ་མཚོ་byams spel rgya mtsho	Qambê Gyaco	Jampel Gyatso, Jampal Gyatso
9.	Դալայ Լամա IX	1806 —1815	(1808 —1815)××	ལུང་རྟོགས་རྒྱ་མཚོ་lung rtogs rgya mtsho	Lungdog Gyaco	Lungtog Gyatso
10.	Դալայ Լամա X	1816 —1837	—	ཚུལ་ཁྲིམ་རྒྱ་མཚོ་tshul khrim rgya mtsho	Cüchim Gyaco	Tshültrim Gyatso
11.	Դալայ Լամա XI	1838 —1856	1844 —1856	མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ་mkhas grub rgya mtsho	Kaichub Gyaco	Kedrub Gyatso
12.	Դալայ Լամա XII	1857 —1875	1873 —1875	འཕྲིན་ལས་རྒྱ་མཚོ་‘phrin las rgya mtsho	Chinlai Gyaco	Trinle Gyatso
13.	Դալայ Լամա XIII	1876 —1933	1895 —1933	ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོ་thub bstan rgya mtsho	Tubdain Gyaco	Thubtan Gyatso, Thupten Gyatso
14.	Դալայ Լամա XIV	1935 —	1950 —	བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་bstan ‘dzin rgya mtsho	Dainzin Gyaco

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 Кузьмин С.Л. Отношения наставник-покровитель и проблема статуса Тибета // Наука и буддизм: Материалы научной конференции с участием иностранных ученых (Улан-Удэ — Байкал, 6—8 июля 2012 г.). / Учреждение РАН «АН «Ин-т монголоведения, буддологии и тибетологии». – Улан-Улан: Издательство Бурятского госуниверситета, 2012. — С. 261—273.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 263)։

[tuva.asia-1] 1,0 ^1,1 Кузьмин С.Л. Отношения наставник-покровитель и проблема статуса Тибета // Наука и буддизм: Материалы научной конференции с участием иностранных ученых (Улан-Удэ — Байкал, 6—8 июля 2012 г.). / Учреждение РАН «АН «Ин-т монголоведения, буддологии и тибетологии». – Улан-Улан: Издательство Бурятского госуниверситета, 2012. — С. 261—273.

[1]