Աշխատաշուկա
Աշխատաշուկա (աշխատանքային շուկա), տնտեսական և սոցիալական բարդ ենթահամակարգ։ Աշխատաշուկայի վերաբերյալ հիմնական մոտեցումները ելնում են աշխատուժի առաջարկի և պահանջարկի շարժի գնահատությունից, առկա ազատ աշխատատեղերի և աշխատանք փնտրող անձանց թվաքանակի հարաբերությունից։ Գործազուրկների մասին տվյալները դիտարկվում են որպես աշխատաշուկայի հատկանիշ։ Որոշ մոտեցումներում ընդգծվում են լրիվ զբաղվածության անհրաժեշտությունը և ժամանակավորապես աշխատանքից դուրս մնացած անձանց՝ աշխատանքի, սոցիալական պաշտպանվածության սահմանադրական իրավունքի ապահովումը։ Աշխատաշուկայի ներգործությունն արտադրական ակտիվության և աշխատանքի որակի վրա սպասվում է միայն զբաղվածների վրա գործազուրկների «ճնշման միջոցով»։
Աշխատանքի շուկան՝ դա աշխատանքի առաջարկի և պահանջարկի շուկայական հարաբերությունների համակարգն է, որի միջոցով կարգավորվում են գործատուների և աշխատողների աշխատանքային հարաբերությունները, կապված աշխատանքի տեղավորման, զբաղվածության, աշխատանքի վարձատվության, աշխատանքային պայմանների և այլ աշխատանքային խնդիրների հետ։ «Աշխատանքի շուկա» հասկացությունն առաջին անգամ կիրառվել է Կարլ Մարքսի կողմից «Կապիտալ» աշխատության մեջ և բնորոշվել, որպես ապրանքային շուկայի հատուկ ստորաբաժանում։ Սակայն տնտեսագիտության մեջ կան իրարամերժ տեսակներ «աշխատանքի շուկա» կամ «աշխատուժի շուկա» հասկացությունների վերաբերյալ։ Աշխատանքի շուկայի տեսության զարգացման գործում խոշոր ներդրում կատարած դասական տնտեսության և արժեքի աշխատանքային տնտեսության հիմնադիրները Ադամ Սմիթը և Դավիթ Ռիկարդոն դեռևս 18-19-րդ դարերում հիմնավորեցին այն գաղափարը, որ աշխատանքը հանդիսանում է ապրանք կամ առուվաճառքի առարկա։ Սակայն հետագայում Կարլ Մարքսը ապացուցեց, որ աշխատանքը չի կարող ապրանք հանդիսանալ, քանի որ շուկայում իրացվում է ոչ թե աշխատանքը, այլ աշխատանքի ունակությունը կամ աշխատուժը, որի կրողն է վարձու աշխատողը։ Դեռևս 1919 թվականին Վերսալում ընդունված Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության կանոնադրության համաձայն աշխատանքը ապրանք չի հանդիսանում։ Սակայն արևմտյան տնտեսագիտական գրականության մեջ, ինչպես նաև ԱՊՀ երկրներում լայնորեն կիրառվում է «աշխատուժի շուկա» հասկացությունը, որի տակ հասկացվում է և′ աշխատուժի շուկա, և աշխատատեղերի շուկան։ Աշխատանքի շուկայի գործունեությունը սերտորեն կապված է այլ շուկաների գործունեության հետ, այդ թվում կապիտալի և հողի, որտեղ ընկերությունները ձեռք են բերում անհրաժեշտ ռեսուրսները, ու ապրանքային շուկայի հետ, որտեղ իրացվում են ապրանքներն ու ծառայությունները։
Շուկայի առանձնահատկություններ խմբագրել
Աշխատանքի շուկան ունի որոշակի առանձնահատկություններ՝
- աշխատանքի շուկային կարևորագույն հատկանիշն այն է, որ վաճառվող և գնվող ապրանքը յուրահատուկ է, և դա գործող աշխատուժն է և նրա աշխատանքային հնարավորությունների ու կարողությունների իրացումը, որը կախված է նրա աշխատանքի արդյունավետությունից և խթանումից։ Փաստորեն աշխատանքային ծառայությունները ոչ թե գնվում են որպես սեփականություն, այլ վարձվում են որոշակի ժամանակահատվածի ընթացքում և որոշակի պայմաններով։
- ապրանքային շուկայում յուրաքանչյուր կողմը շահագործված է տվյալ ապրանքն իրացնելու հնարավոր առավելագույն գնով։ Քանի որ աշխատանքի շուկայում աշխատուժի վաճառքն իրականացվում է աշխատուժի սեփականատիրոջ և այն գնող գործատուի անմիջական շփումների միջոցով, ապա այն պայմանավորված է ոչ միայն աշխատուժի գնով, այլև ոչ տնտեսական գործոններով։ Այդ գործոնների թվին են դասվում ֆիզիկական գործոնները, այդ թվում աշխատանքային շեղման վտանգը կամ աշխատանքային պայմանները և միջավայրը, սոցիալական գործոնները՝ աշխատանքի հեղինակությունը, ղեկավարության դիրքորոշումը, վերապատրաստման և առաջխաղացման հնարավորությունները։
- աշխատաշուկայում աշխատանքի գինը՝ աշխատավարձն է, սակայն աշխատանքի տնտեսագիտական տնտեսության մեջ դրա տակ հասկացվում է վարձատվության դրույքաչափը (w) կամ աշխտանքային մեկ ժամվա գինը։ Զարգացած երկրներում ժամային վարձաչափը՝ դա այն գումարն է, որ աշխատողը կարող է կորցնել մեկ ժամում իր ինքանակամ բացակայության դեպքում։ ՀՀ-ում և ԱՊՀ այլ պետություններում նման մոտեցման կիրառումը կապված է մի շարք դժվարությունների հետ, քանի որ վիճակագրության և աշխատավարձի վճարման պարբերականության մեջ կիրառվում է ամսական աշխատավարձի ցուցանիշը։
- աշխատանքային շուկայի առանձնահատկություններից է նաև աշխատանքային զբաղվածության երկարաժամկետ բնույթը։
- աշխատանքի շուկայի հաջորդ հատկանիշն է՝ աշխատանքների և աշխատողների որակական բնութագրերի ծայրաեղ բազմազանությունը /տարիք, սեռ, կրթություն, փորձ, մոտիվացիա/։
Շուկայի վրա ազդող գործոներ խմբագրել
Աշխատանքի շուկայի վրա ազդեցություն են գործում երեք կարևոր գործոններ՝
- շուկայական
- ինստիտուցոնալ
- սոցիալական
Շուկայի կառուցվածք խմբագրել
Աշխատանքի շուկայի գործունեության արդյունքում, մի կողմից, գործատուները արտադրում են ապրանքներ և իրականացնում ծառայություններ, իսկ մյուս կողմից, աշխատողները, վաճառելով աշխատուժը, ապահովում են իրենց կենսագործունեության համար անհրաժեշտ դրական միջոցները։Աշխատավարձն այս դեպքում արտահայտում է աշխատանքի գինը։ Սակայն աշխատավարձի չափը պայմանավորված է մի շարք գործոնների ազդեցությամբ, այդ թվում՝ շուկայում աշխատանքի առաջարկի և պահանջարկի հարաբերակցությամբ, աշխատավարձի դրույքաչափերի ձևավորման մոդելով, աշխատանքի ազգային և ռեգիոնալ շուկաների առանձնահատկություններով։ Աշխատանքի շուկան ըստ տնտեսության ոլորտների և ճյուղերի, գործունեության ձևերի և տեսակների իրականացնում է հասարակական աշխատանքի բաշխումը և վերաբաշխումը։
Շուկայի բաղադրամասեր խմբագրել
Աշխատանքի շուկայի բաղադրամասերը հետևյալներն են՝
- աշխատանքի շուկայի սուբյեկտները
- աշխատանքի շուկայի սուբյեկտների հարաբերությունները կարգավորող իրավական նորմերը և տնտեսական ծրագրերը
- աշխատանքի շուկայի գործունեության մեխանիզմը
- գործարկությունը և դրա հետ կապված սոցիալական վճարներն ու նպաստները
- աշխատանքի շուկայի ենթակառուցվածքները
Աշխատանքի շուկայի բաղադրամսաերի ամբողջությունն ուղղված է աշխատուժի առաջարկի և պահանջարկի, բոլոր սուբյեկտների շահերի հաշվեկշռվածության ապահովմանը։
Շուկայի տեսակներ խմբագրել
Աշխատանքի շուկայի տեսակները հետևյալներն են՝
- արտաքին կամ տերիտորիալ շուկա
- ներքին կամ ներգորխարանյին շուկա
Շուկայի ձևեր խմբագրել
Աշխատանքային շուկայի ձևերն են՝
- ավանդական
- ճկուն
Ոչ շուկայական գործոնների ազդեցությունն աշխատանքի շուկայի վրա խմբագրել
Աշխատանքի շուկայում գործում են ուժեր, որոնք ձգտում են թույլ չտալ, որպեսզի աշխատավարձի դրույքը հավասարակշիռ վիճակում լինի։ Այսպիսի ուժերից մեկը արհմիություններն են, որոնք իրենցից ներկայացնում են աշխատողների միություններ և ազդեցություն են գործում առաջին հերթին աշխատանքի շուկայի առաջարկի վրա։ Դա տեղի է ունենում որկու ուղիով։ Նախ, միությունների մեծ մասը գործում է աշխատողների ու գործատուների միջև կնքված համաձայնագրերի շրջանակներում, որոնք անվանվում են կոլեկտիվ աշխատանքային պայմանագրեր։ Պայմանագրերն ազդում են աշխատանքի առաջարկի վրա , բերելով դրանց հորիզոնական դիրքի։ Ոչ ոք չի կարող ստանալ ավելի կամ պակաս այն աշխատավարձից, որը նախատեսված է պայմանագրով։
Աշխատանքի ներքին շուկա խմբագրել
Աշխատանքի ներքին շուկան՝ դա մեկ ձեռնարկության շրջանակներով սահմանափակված սոցիալ-աշխատանքային հարաբերությունների համակարգ է, որտեղ աշխատավարձը և աշխատողների տեղաբաշխումը որոշվում է տվյալ ձեռնարկության հատուկ վարչական մեթոդներով և կանոններով։ Աշխատանքի ներքին շուկաներն ունեն մի շարք տարբերակիչ առանձնահատկություններ, դրանք են՝
- ներքին շուկայում որոշ աշխատողների աշխատավարձի դրույքի համեմատական անկախ վիճակը աշխատանքի առաջարկի և պահանջարկի հարաբերակցությունից, որն առկա է նմանատիպ աշխատանքների համար արտաքին շուկայում,
- ավելի բարձր պաշտոններում ներգրավվում են ձեռնարկության աշխատողները, ովքեր մինչ այդ զբաղեցնում էին ավելի ցածր դիրք կարիերայի սանդղահարթակում,
- ձևավորվում են երկարաժամկետ փոխհարաբերություններ գործատուների և աշխատողների միջև,
- դրական կախվածություն աշխատավարձի և ձեռնարկությունում ծառայելու տևողության միջև, որպես աշխատողի տարիքից և դիրքից ելնելով աշխատանքի վարձատրման համակարգ։
ՀՀ աշխատաշուկա 2022 խմբագրել
Ըստ staff.am կարիերայի հարթակի 2022 թվականի ՀՀ աշխատաշուկայի վիճակագրական վերլուծության՝ ՀՀ աշխատաշուկան գրանցել է 40% աճ 2021թ. համեմատ։ Փոփոխվել է մարզերում հաստիքների ակտիվության ցուցանիշը, Գյումրիում աշխատանքների տոկոսային հարաբերակցությունը 10,4%-ից դարձել է 14,2% 2021թ. վիճակագրության հետ համեմատած։ Վանաձորում և Իջևանում նույնպես 2022 թվականին գրանցվել է աշխատանքների քանակի աճ՝ ըստ վերոնշյալ վերլուծության։
Գործատու կազմակերպությունների կողմից ամենապահանջված մասնագիտություններն են՝
- Ծրագրավորում,
- Վաճառքի սպասարկում և կազմակերպում,
- Բանկային, վարկային գործ,
- Մարքեթինգ, գովազդ,
- Հաշվապահություն, հաշվետարություն[1]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Avetisyan, Luiza (2024 թ․ հունվարի 22). «ՀՀ Աշխատաշուկա 2023 | StaffMedia». www.staff.am (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 22-ին.
Աղբյուրներ խմբագրել
- Մ Չոբանյան «Բիզնեսի համառոտ բառարան», 1992 թ
Գրականություն խմբագրել
- Mаркс К., Энгельс Ф.Соч.Т.23.с.728
- Костин Л.А.Российкий рынок труда.Вапросы теории, истории,практики.,М., 1998г.С11.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աշխատաշուկա» հոդվածին։ |