Աղբակի գավառակ

Աղբակ, գավառակ Արևմտյան Հայաստանում, Վանի վիլայեթում։ Գտնվում էր Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգում, Մեծ Զավ գետի վերին հեսանքի՝ Աղբակ վտակի ավազանում։ Գավառի կենտրոնը եղել է Ադամակերտ քաղաքը։

Գավառակ
Աղբակ
Վարչական տարածք	Արևմտյան Հայաստան
Վիլայեթ	Վանի վիլայեթՎանի վիլայեթ
Գավառ	Հեքյարիի գավառ
Այլ անվանումներ	Ալբաղ, Ալբան, Ալբանոս, Ալիբաղ, Աղբագ, Աղբագ Մեծ, Աղբաղ, Աղբատ, Աղբաք, Աղփակ, Բաշկալա, Բաշկալե, Բարմն, Հաղբակ, Սարալբակ
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	20 000 մարդ (XIX դարի II կես)
Ազգային կազմ	Հայեր (մինչև Մեծ եղեռնը), քրդեր, ասորիներ, հրեաներ
Կրոնական կազմ	Քրիստոնյա (մինչև Մեծ եղեռնը), այլ
Տեղաբնականուն	Աղբակցի
Ժամային գոտի	UTC+3

Հանդիսացել է Արծրունիների տոհմական գավառը։

Աշխարհագրություն

Աղբակն արևմուտքից սահմանակից էր Նորդուզին և Խոշաբին, հյուսիսից՝ Մահուդիեին, արևելքից՝ Պարսկաստանին, իսկ հարավից՝ Գավառին և Ջուլամերիկին։

Գավառակը բոլոր կողմերից շրջապատված է լեռներով։ Տարածքը մեծ մասամբ լեռնային է, տեղ-տեղ դաշտային։ Ունեցել է արգավանդ հողեր և արոտավայրեր։

Կլիման եղել է բավականին ցուրտ։

Պատմություն

Աղբակի մասին հիշատակ են Ղազար Փարպեցին, Թովմա Արծրունին, Հովհաննես Դրաստանակերտցին, հայերեն ձեռագիր հիշատակագիրները, աշխարհացույցի հեղինակները և արաբ մատենագիրները։

Աղբակն ահագին տուժել է IX դարում` Բուղայի հարձակման ժամանակ և XI դարի 20-40-ական թվականներին Օսմանյան առաջին արշաանքի ժամանակ։

Ուշ միջնադարում Աղբակը գրեթե լիովին հայաբակ էր։ XIV-XV դարերում Աղբակի լեռնային մասերում հաստատվել են քրդական ցեղեր։ XIV դարում գավառը զավթել է Օսմանյան սուլթանությունը։

XIX դարի 80-ական թվականներին Աղբակի բնակիչների (մոտ 10 հազար) մեծ մասը հայեր էին։ Ապրել են նաև ասորիներ։

1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ հայկական գյուղերը ավերվել են թուրքերի կողմից։

Հայերը 1896 թ.-ին ենթարկվել են կոտորածի և կողոպուտի։

1914-1915 թվականներին` Մեծ եղեռնի ժամանակ, Աղբակի հայերի մեծ մասը բնաջնջվել է։ Մազապուրծ եղածներն ապաստանել են Արևելյան Հայաստանում։

Բնակչություն

XIX դարի II կեսին Աղբակում ապրում էին մոտ 10 000 հայեր, 8000 քրդեր և ասորիներ ու հրեաներ (մոտ 2000)։

Տնտեսություն

Բնակչության հիմնական զբաղմունքը խաշնարածությունն ու դաշտավարությունն էր։

Պատմամշակութային կառույցներ

Աղբակում հիշատակվում են Կակենից, Որսերանք և Օսի գյուղերը։ Վերջինիս մոտ գտնվող Ս .Խաչ վանքը եղել է Արծրունիների տոհմական դամբարանը։ Աղբակի Սուրբ Բարդուղիմեոս վանքում, ըստ ավանդության, թաղվել է Բարդուղիմեոս առաքյալը։

1986 թ.-ի դրությամբ դեռ պահպանվել էին Արծրունի իշխանների կողմից կառուցված V-XI դարերի բազմաթիվ վանքերի, բերդերի և ապարանքների ավերակներ։

Հասարակական կառույցներ

Աղբակն ուներ 5-6 հայկական վարժարան։

Վարչական բաժանում

XIX դարի II կեսին Աղբակն ուներ 81 գյուղ, որից 24-ը զուտ հայկաբնակ գյուղեր էին։

XX դարի սկզբին Աղբակը մտնում էր Վանի վիլայեթի մեջ և ուներ 144 գյուղ։

XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին հայերն ապրել են Աղբակի հետևյալ բնակավայրերում.

• Ալալան, (Ս.Հակոբ),
• Ալաս (Ալազ),
• Ակնիս,
• Ամպիկ (Ամբիկ),
• Աշկիթան (Աշկերտ Ներքին),
• Առակ,
• Ասպստան (Հասպստան),
• Ավզան,
• Ատես,
• Արջի,
• Բաբլասան,
• Բազ,
• Բաշկալե,
• Բարս,
• Բժնկերտ (Մժնկերտ, Գայլգոմ, Քելգոմ),
• Երնկանի,
• Զարզավկ,
• Թաղիկ (Մրիբա),
• Լաշկոտ,
• Խառատուն,
• Կարաբուլի,
• Հերեսան,
• Հոզի (Խուզի),
• Ձորադիր (Սորաբերդ),
• Մալգավա,
• Նաթրուկ,
• Չուխ,
• Պատկան,
• Ռալիմ,
• Ռասուլաց,
• Ռըկան,
• Սորան,
• Վանքի գյուղ (Դհեր, Ս.Բարդուղիմեոս),
• Փիրս (Փաստի)։

Տես նաև

• Վանի նահանգի հայաբնակ բնակավայրեր

Աղբյուրներ

• «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 249)։