Ականաբերդի մելիքական ապարանք

Ականաբերդի մելիքական ավերակներ, գտնվում են Արցախի Հանրապետության Մարտակերտի շրջանի Ականաբերդ (նախկինում Ումուդլու) գյուղի հյուսիսային մասում՝ Բալի կոչվող լեռան ստորոտում տեղակայված Ականա բերդավանի պարսպափակ միջնաբերդի կենտրոնական մասում։

Ապարանք

Ականաբերդի մելիքական ավերակներ
Երկիր	ԼՂՀ Մարտակետի շրջան
Երկիր	Արցախ
Շինության տեսակ	Ապարանք

Պատմություն

Ականաբերդը (նաև՝ Ականա քաղաք, ավան, Ականակերտ), որպես Արցախի Մեծկվենք գավառի քաղաք, հիշվում է դեռևս վաղ միջնադարից, սակայն առավելապես հայտնի է 13-15-րդ դդ. աղբյուրներից, որպես Վերին Խաչենի նշանավոր բերդավան։ Գեղարդավանքի մի արձանագրության մեջ ասվում է, որ Զաքարյան եղբայրները մի շարք բերդերի թվում սելջուկ- թուրքերից ազատագրել են նաև Ականան, որն ըստ ուսումնասիրողների տեղի է ունեցել 1206 թվականին։ Այս շրջանում Ականաբերդը Հաթերքի Վախտանգյան իշխանների տիրույթում և հավանաբար նաև նրանց երկրորդ նստավայրը ոչ հեռու գտնվող Հաթերքից հետո։ 1214 թվականին Վախտանգ Բ-ի մահով տոհմաճյուղը սպառվել է Ականան Հաթերք գավառի մի մասի հետ անցել է Իվանե Զաքարյանին ենթակա Ծարի տերերին։ 13-րդ-դարի 40-ական թվականներին Ականան հիշվում է այն բերդերի թվում, որոնք Ներքին Խաչենի Հասան-Ջալալ իշխանը ետ է ստացել Բաթու խանից և մինչև այդ խլված է եղել նրանից վրացիների և թուրքերի կողմից։ Այս առիթով Բ.Ուլուբաբյանը նշել է․ «Ականան պատկանում եր Վերին Խաչենի ճյուղին և այստեղ Հասան Ջալալը պարզապես ներկայացված է որպես ամբողջ Խաչենի գահերեց իշխան»։

Այնուհետև Ականան կրկին նշվում է Ծարի Դոփյանների տիրույթում. ըստ 1289 թվականի մի վիմագրի՝ այն պատկանում էր Դոփյան Գրիգոր Բ իշխանին, 1430 թվականի մեկ այլ խաչքարի արձանագրության մեջ Դոփյան Շանշեի (Շահանշե) որդի Սայտին ներկայանում է Ականայի, Հաթերքի և այլ «տեղեացս տեր և պարոն»։ Ականաբերդի հետագա ճակատագիրը կապված է Դոփյան իշխանատոհմի ճյուղավորման և Ծար-Վերին Խաչենի միասնական իշխանության տրոհման հետ։ Բազմաթիվ տարակարծությունների տեղիք տված այս խնդրի վերջին ուսումնասիրողները համարում են, որ Դոփյան իշխանական տունը 15-րդ դարում բաժանվել է Շահանշենց (կամ Ուլուբեկանց), Աղբուղենց (կամ Այտինեցոնց) և Ջահանշենց միջև, որոնք, իրենց հերթին, հաջորդ դարում մասնատվել ու ճյուղավորվել են, տեր մնալով սակայն երկրամասում նոր ձևավորվող մանրգավառապետական կազմավորումնորում մելիքություններում։

Հետևելով պատմական իրադարձությունների այս ընթացքին, տրամաբանական է ենթադրել, որ վերջին Ականաբերդը ևս, ինչպես Ծարը, Սողքը, Մեծ Մազրան, դարձել է այդ տոհմաճյուղերից մեկի մելիքական աթոռանիստը և որպես այդպիսի մնացել մինչև 16-րդ դարի կեսը, երբ ողջ երկրամասը գրեթե հիմնովին ավերվել ու ամայացել է պարսկա-թուրքական պատերազմների հետևանքով։ Այս պատճառով է, որ հետագայում` հայ մելիքությունները բուռն վերելքի դարաշրջանում Ականաբերդը սակավադեպ է հիշվում, չնայած գտնվում էր Ջրաբերդի հզոր մելիքության տիրույթում։

Այսպիսով կարծում ենք բոլոր հիմքերը կան եզրակացնելու, որ Ականաբերդի ապարանքը 15-րդ կամ 16-րդ դարի առաջին կեսում կառուցել են Դոփյան իշխանական տնից սերված մելիքական տոհմերից մեկի ժառանգորդները՝ որպես իրենց գավառատիրույթի նստոց-կենտրոն։

Ճարտարապետություն

Պարսպափակ ապարանքի ամբողջությունը հատակագծում արևելքից արևմուտք ձգված ուղղանկյուն է (արտաքուստ 13,0 x 24,0), բաղկացած հյուսիսային կողմի չորս իրար կից ու միաշարք, կիսագետնափոր դահլիճից և դրանց հարավային ճակատի երկայնքով ձգվող նախասրահ-միջանցքից (ներքուստ՝ 3,6 x 22,4 մ)։ Միակ արտաքին մուտքը նախասրահի արևմտյան կողմից է, դահլիճներինը՝ ճակատային պատերի եզրամասերում։ Դահլիճներից միջին երկուսը միաչափ են ու ավելի ընդարձակ (ներքուստ՝ 6,3 x 7,0 մ), մուտքերով կապված են միմյանց և արևմտյան դահլիճի հետ, իսկ եզրայինները համեմատաբար նեղ են ու ձգված (ներքուստ՝ 3,7 x 7,0 մ)։ Ապարանքի հարավային պատն ամրացված է երկու եզրային և երկու միջին կիսագլանաձև. բրգանման, փոքր ու հոծ ելուստներով, որոնց միջև նկատելի են ճեղքաձև պատուհանների հետքեր։ Պատերը շարված են կոպտատաշ որձաքարով (հաստությունը՝ 0,8 մ) և ներքուստ սվաղված են եղել կրաշաղախով։ Նրանք մեծ մասամբ պահպանվել են 0,5-2,0մ բարձությամբ, հիմնովին վերված է միայն հյուսիս-արևելյան հատվածը։ Դահլիճների հյուսիսային պատերի կենտրոնական մասերում կան մեկական փոքր որմնախորշեր, որոնց եզրաշարվածքից կարելի է կռահել, որ մուտքային բացվքածքներից այժմ բացակայող եզրամասերը ևս կոպտատաշ են եղել։

Ապարանքի դահլիճների ծածկերը չեն պահպանվել :Սակայն ավերակների հակիրճ նկարագրուտյան մեջ Ս.Բարխուդարյանը նշում է, որ «դրանք թաղածածկ են , ...լուսավորությունն ստացվել է ծածկի կենտրոնից»։ Անվանի վիմագրագետի այս կարևոր տեղեկությունը, անշուշտ, փաստական հիմք ունի և վկայում է, որ ապարանքը ունեցել է քարաշեն ծածկեր։ Ասվածից պարզ է նաև, որ թաղակապ է եղել եզրային դահլիճների ծածկը (հավանաբար նաև` նախասրահը), իսկ կենտրոնական, քառակուսի հիմքով դահլիճներն ունեցել են երդիկվող պսակվող քարակերտ, բրգաձև կամ գմբեթաձև ծածկ։ Վերջիններիս հավանական լուծման մասին կարելի է դատել, Արցախ-Սյունիքի ուշ միջնադարյան աշխարհիկ կառույցներում լայնորեն տարածված] քարաշեն ծածկաձևերից, որոնք քառակուսի հիմքի դեպքում հիմնականում լուծված էին կամ քառանիստ-բրգաձև՝ գոցվող թաղի ձևով, կամ ունեին անկյունային տրոմպների վրա բարձացող ութանիստ- բրգաձև և կիսագնդային-գմբեթաձև տեսք։ Թե այս տարբերակներից որն է կիրառվել Ականաբերդի ապարանքում, դժվար է ասել։ Կարևորն այն է, որ ապարանքի համաչափ ու կուռ հատակաձևով թելադրված ողջ ծավալատարածական հորինվածքի արդյունքում ստեղծվել է պալատական կառույցի թեկուզև պարզ ու հասարակ, բայց և՝ չափազանց ուշագրավ մի տիպ, որն իր սեղմ ու ամրոցակերպ ձևերում կրում է դարաշրջանի անհանգիստ ու տագնապալի քաղաքական իրավիճակի կնիքը։

Ականաբերդի ապարանքը 15-16-րդ դարերից մեզ հասած սակավաթիվ հուշարձաններից է, և դրանով իսկ ուշագրավ, իսկ որպես ուշ միջնադարյան մելիքական ապարանքների նախատիպ։ Իր կայուն ու ամբողջական հատակագծային պահպանվածությամբ, քարակերտ-գմբեթավոր գլխատուն-դահլիճներով ու պաշտպանական կառույցի բնորոշ գծերով ապարանքը կարևոր տեղ ունի Արցախ-Սյունիքի միջնադարյան պալատաշինության պատմության մեջ։

Արտաքին հղումներ

• Ղուլյան, Արցախի և Սյունիքի մելիքական ապարանքները, էջ 14-16(չաշխատող հղում)