Վուլկանիզմ
| Առաջարկվում է այս և Հրաբխականություն հոդվածները միացնել իրար: (քննարկում) |
Վուլկանիզմը կամ հրաբխայնությունը հալված ժայռի՝ մագմայի ժայթքումն է Երկիր մոլորակի, Լուսնի, մոլորակների մակերեսի վրա, որտեղ լավան, պիրոկլաստիկները և հրաբխային գազերը ժայթքման միջոցով ստեղծում են կափույր կոչվող միջավայր[1]։ Այն ներառում է բոլոր երևույթները, որոնք առաջացնում է մագման երկրի ընդերքում կամ կեղևի մեջ և բարձրանալով ընդերքից՝ մակերևույթին ձևավորում է հրաբխային ժայռեր։
Հրաբխային գործընթացներ խմբագրել
Մագման մակերևույթից կամ խորը ընդերքից բարձրանում է դեպի մակերեսը։ Եթե մագման հասնում է մակերեսին, ապա նրա վարքագիծը կախված է հալված ժայռի բաղադրության խառնուրդից և մածուցիկությունից։ Թանձր, մածուցիկ (հաստ) մագման ստեղծում է պայթուցիկ ժայթքման հատկանիշներով հրաբուխներ, մինչդեռ ոչ թանձր, հեղուկ մագման առաջացնում է առատահոս, հեղուկ ժայթքումներով հրաբուխներ, որոնք մեծ քանակությամբ լավա են ժայթքում դեպի մակերևույթ։
Որոշ դեպքերում բարձրացող կամ աճող մագման կարող է սառել և ամրանալ առանց մակերևույթի հասնելու։ Փոխարենը, սառեցված և ամուր հրաբխային զանգվածը բյուրեղանում է ընդերքում։
Մագմայի սառեցման արդյունքում ձևավորված բյուրեղների քիմիական նյութերը արդյունավետորեն դուրս են գալիս մագմայի հիմնական խառնուրդից, ուստի մնացած մագմայի քիմիական բաղադրությունը զարգանում է, քանի որ այն դանդաղ է ամրանում։ Թարմ չձևավորվածված մագմայի ժայթքումները կարող են վերափոխել ավելի զարգացած կամ հասունացած մագման՝ թույլ տալով ավելի մածուցիկ մագմայի ժայթքումներ։
Վուլկանիզմի շարժիչ ուժերը խմբագրել
Ջերմային կոնվեկցիոն հոսանքների հետևանքով կեղևում հալված ժայռի շարժումը, որը զուգորդված է երկրի մակերևույթի փոփոխությունների գրավիտացիոն ազդեցությամբ (էրոզիա, կուտակում, նույնիսկ աստերոիդային ներազդեցություն), բերում է տեկտոնիկ շարժման և, ի վերջո, հանգեցնում հրաբխայնության։
Վուլկանիզմի կամ հրաբխայնության ոլորտները խմբագրել
Հրաբուխներ խմբագրել
Հրաբուխները տեղակայված են այն վայրերում, որտեղ մագման հասել է Երկրի մակերևույթին։ Հրաբուխների տեսակները կախված են ժայթքման վայրից և մագմայի բաղադրությունից։
Երկրաշարժեր խմբագրել
Երկրաշարժերը, ընդհանուր առմամբ, կապված են Երկրի տեկտոնական ակտիվության հետ, սակայն որոշ երկրաշարժեր առաջանում են հրաբխային ակտիվության արդյունքում (թեպետ դրանք էլ, ինքնին, ի վերջո, նույն ուժերով են պայմանավորված)[2]։
Հիդրոթերմալ կափույրներ խմբագրել
Դրանք ձևավորվում են, երբ ջուրը համագործակցում է հրաբխի հետ[3]։ Դրանք ընդգրկում են գեյզերներ, տաք աղբյուրներ և ցեխի կաթսաներ, որոնք հաճախ օգտագործվում են որպես երկրաջերմային էներգիայի աղբյուր[3]։
Հրաբխային ձմեռ խմբագրել
Հրաբխային ժայթքումների ժամանակ արտանետվող գազի և մոխրի քանակությունը զգալի ազդեցություն ունի երկրագնդի կլիմայի վրա։ Խոշոր ժայթքումները առնչվում են կլիմայի որոշ փոփոխությունների հետ[4]։
Ժայռերի ձևավորումը խմբագրել
Երբ մագման սառում է, այն ամրանում է և ձևավորում ժայռեր։ Ժայռի տեսակը կախված է մագմայի քիմիական կազմից և սառեցման արագությունից։ Մակերևույթին հասնող մագման լավա դառնալու համար արագորեն սառչում է, որպես արդյունք առաջանում են փոքր բյուրեղներով ժայռեր, ինչպես օրինակ բազալտը։ Չափազանց արագ սառչող մագմայից ստեղծվում են հրաբխային ապակիներ (ժայռեր առանց բյուրեղների), ինչպիսիք են՝ օբսիդիանները։ Թեթև ներժայթքումների ավելի դանդաղ սառող մագման արտադրում է միջին բյուրեղներով կրաքարեր։ Ստորին նստվածքներում մնացող մագման սառչում է դանդաղ, հանգեցնելով ավելի մեծ բյուրեղներով ժայռերի, ինչպիսիք են գրանիտը եւ գաբրոն։
Մագմայի հետ շփվող գոյություն ունեցող ժայռերը կարող են հալվել և վերածվել մագմայի։ Մագմային հարակից այլ ժայռերը կարող են փոփոխվել շփման մետամորֆիզմի կամ մետասոմատիզմի միջոցով, քանի որ դրանք վնասվում են ջերմությունից և խուսափում հիդրոթերմալ հեղուկներից։
Այլ մարմինների հրաբխայնությունը կամ վուլկանիզմը խմբագրել
Վուլկանիզմը չի սահմանափակվում միայն Երկրի վրա, այն կարող է դրսևորել ամուր կեղև և հեղուկ թիկնոց ունեցող ցանկացած մարմնի վրա։ Վուլկանիզմի գոյությունը ցանկացած ամուր մարմնի վրա դեռ պետք է ապացուցվի։ Հրաբուխները հստակորեն դիտարկվում են Արեգակնային համակարգի այլ մարմինների վրա։ Մարսի վրա դրանք լեռնային հին հրաբուխներ են (օրինակ՝ Օլիմպոս Մոնսը), սակայն մոլորակի Իո արբանյակի վրա նույնպես նկատվել է փաստացի շարունակվող ժայթքում։ Կարելի է ենթադրել, որ հրաբխականություն գոյություն ունի նաև այլ մոլորակային համակարգերում, այս տեսակի մոլորակների և արբանյակների վրա։ 2014 թվականին գիտնականները հայտնաբերել են 70 լավային հոսքեր, որոնք վերջին 100 մլն տարիների ընթացքում ձևավորվել են Լուսնի վրա[5]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Cooling Planets: Some Background: What is volcanism?» (PDF). The Lunar and Planetary Institute, Department of Education and Public Outreach. 2006. էջ 4. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 14-ին.
- ↑ Watson, John; Watson, Kathie (1998 թ․ հունվարի 7). «Volcanoes and Earthquakes». United States Geological Survey. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 9-ին.
- ↑ 3,0 3,1 Nemzer, J. «Geothermal heating and cooling». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
- ↑ Robock, Alan (2000). "Volcanic eruptions and climate". Reviews of geophysics 38 (2): 191-219.
- ↑ http://news.sciencemag.org/space/2014/10/recent-volcanic-eruptions-moon?rss=1
Արտաքին հղումներ խմբագրել
|
Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Վուլկանիզմ կատեգորիայում։ |
- «Glossary of Volcanic Terms». G. J. Hudak, University of Wisconsin Oshkosh, 2001. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 7-ին.
- «Volcanoes of New Mexico: An Abbreviated Guide For Non-Specialists» (PDF). Volcanology in New Mexico. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin. 18: 5–15. 2001. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ մարտի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին.
{{cite journal}}: Cite uses deprecated parameter|authors=(օգնություն)
Կաղապար:Types of volcanic eruptions
| Այս հոդվածը կատեգորիայի կարիք ունի։ Դուք կարող եք օգնել նախագծին՝ կատեգորիա գտնել կամ ստեղծել ու ավելացնել հոդվածին։ |