Չինական օրացույցը ներկայացված է երկու տեսակի օրացույցներով (գյուղատնտեսական) և արևա-լուսնային։ Նրանցից երկրորդը պատմականորեն հայտնի է երկու տարբերակով․ Սյա օրացույց («Սյա» դինաստիայի անունով, 夏), առավել հայտնի է Արևելյան Ասիայում, տարին սկսվում է գարնանը, և Չժուան օրացույց (չինարեն՝ 顓頊曆)՝ Ցին դինաստիայի նախահայր Չժուան Սյուի անունով, տարվա սկիզբը համարվում է աշունը։

Չինական օրացույց 2017թ-ի համար

Ժամանակակից Չինաստանում կիրառվում է նաև գրիգորյան օրացույցը, սակայն լուսնային օրացույցը, ինչպես նախկինում, այժմ էլ համատարած օգտագործվում է ավանդական տոների (Չինական նոր տարի) և այս կամ այն գյուղատնտեսական աշխատանքները սկսելու օրերը որոշելու համար։

«Գարնան տոնը» (Նոր տարի) լուսնային օրացույցում փոփոխական է և նշվում է ամեն տարի նորալուսնի առաջին օրը։ Սյա օրացույցը կիրառվում է մաթեմատիկական նպատակներով, օրինակ, ամուսնության կամ նոր հարաբերություններ սկսելու համար ամենաբարենպաստ օրվա որոշում և այլն։

Չինաստանում գրիգորյան օրացույցը կոչվում է «ստանդարտ» (公曆 gōnglì), «արևմտյան» (西曆 xīlì) կամ «արևային» (日曆 rìlì)։ Գրիգորյան օրացույցի ի հայտ գալով՝ այն նաև համարվեց նոր, իսկ լուսնային օրացույցը՝ հին։

Պատմություն խմբագրել

Շան դինաստիայի օրացույցի ժամանակաշրջան խմբագրել

Շան դինաստիայի ժամանակաշրջանի հնագույն արձանագրություններում (մ․թ․ա․ XVI—XI դարեր) տարին նկարագրվում է 12 լուսնային ամսով, որին ավելանում էր տեսական տասներեքերրորդը, երբեմն նաև տասնչորսերրորդը, որպեսզի խուսափեն իրական և օրացույցային տարվա շեղումից։ Արդեն այդ ժամանակ օգտագործվում էր հաշվարկման վաթսունական համակարգը։ Ավանդույթն ասում է, որ տարին սկսվում է ձմեռային արևադարձից հետո առաջին նորալուսնին։

Չժոու դինաստիայի օրացույցի ժամանակաշրջան խմբագրել

Չժոու դինաստիայի ժամանակաշրջանի հնագույն արձանագրությունները (մ․թ․ա XI—III դարեր) նախորդի օրինակով տարին ներկայացնում են 12 լուսնային ամսով, որտեղ կրկին ավելանում է տասներեքերրորդը։ Ամիսները հերթագայում են 29 և 30 օրերով, իսկ անհամապատասխանությունից խուսափելու համար երբեմն լրացուցիչ օր է ավելացվում ամսվա ավարտին։ Տարվա սկիզբը համարվում է ձմեռային արևադարձից առաջ նորալուսինը։

Ցին դինաստիայի օրացույց խմբագրել

Մեր թվարկությունից առաջ 221 թվականին, երբ Ցին Շի Հուանդի կայսրը միավորեց Չինաստանը, նա արեց օրացույցային բարեփոխումներ և մտցրեց մեկ ընդհանուր օրացույց։ Ցին դինաստիայի ժամանակ գործնականում մտցվեց 24 եղանակ, որոնք որոշվում էր խավարածրում արևի դիրքով, որն էլ հիմք հանդիսացավ գյուղատնտեսական օրացույցին։ Եղանակներն անմիջական կապ չունեն Լուսնի շարժի հետ։

Տարբերակներ խմբագրել

Արևելյան այլ օրացույցները կամ ամբողջությամբ նույնացվում են չինականին (կորեական), կամ շատ առումներով նման են չինական, սակայն ունեն որոշակի տարբերություն (վիետնամական՝ կենդանակերպի ցիպլում ճագարը փոխարինված է կատվով, տիբեթական՝ որոշակի փոփոխություն կենդանակերպի անուններում, ճապոնական՝ փոխված է հաշվարկման սկզբունքը)։

Չինական (չինա-ույղուրական) օրացույցի տարրերը մոնղոլների արշավանքների շնորհիվ հասան իսլամադավան աշխարհին։

Չինական գյուղատնտեսական օրացույց խմբագրել

Այս օրացույցը տարին բաժանում է 24 գյուղատնտեսական եղանակի, որոնք որոշվում են խավարածրում արևի դիրքով։ Եղանակների հերթափոխը կապ չունի լուսնի փուլերի հետ։

Խավարածրային կոորդինատային
համակարգի երկայնություն
Թարգմանություն Չինարեն
անվանում[1]
Ճապոներեն
անվանում
Կորեերեն
անվանում
Վիետնամերեն
անվանում
Մոտավոր օրը
գրիգորյան օրացույցում[1]
315° Գարնան սկիզբ 立春
լիչուն
立春
րիսսյուն
입춘 (立春)
իմպչխուան
Lập xuân
էեպ սյուան
Փետրվարի 4—5
330° Անձրևաջուր 雨水
յույշույ
雨水
ուսույ
우수 (雨水)
ուսու
Vũ thủy
վու թխյուի
Փետրվարի 19—20
345° Թրթուրների արթանանալու ժամանակ 驚蟄 (惊蛰)
ցզինչժե
啓蟄
կեյտիցու
경칩 (驚蟄)
կյոնչխիպ
Kinh trập
կին չապ
Մարտի 5—6
Գարնանային գիշերահավասար 春分
չունֆեն
春分
սյումբուն
춘분 (春分)
չխունբուն
Xuân phân
սյուան ֆան
Մարտի 20—21
15° Պարզ և արևոտ 清明
ցինմին
清明
սեյմեյ
청명 (清明)
չխյոնմյոն
Thanh minh
տխան մին
Ապրիլի 4—5
30° Հացի անձրև 穀雨 (谷雨)
գույույ
穀雨
կոկու
곡우 (穀雨)
կոգու
Cốc vũ
կոկ վու
Ապրիլի 20—21
45° Ամառվա սկիզբ 立夏
լիսյա
立夏
րիկկա
입하 (立夏)
իմպխա
Lập hạ
լապ խա
5—6 мая
60° Պակաս առատություն 小滿 (小满)
սյաօման
小満
սյո ման
소만 (小滿)
սօման
Tiểu mãn
սեու ման
Մայիսի 21—22
75° Ցանքի հերկում 芒種 (芒种)
մանչժուն
芒種
բո սյու
망종 (芒種)
մանջոն
Mang chủng
մանգ տյունգ
Հունիսի 5—6
90° Ամառային արևադարձ 夏至
սյանչժի
夏至
գեսի
하지 (夏至)
հաջի
Hạ chí
հա տի
Հունիսի 21—22
105° Թեթև տապ 小暑
սյաօշի
小暑
սյո սյո
소서 (小暑)
սոսո
Tiểu thử
տեու տհի
Հուլիսի 7—8
120° Մեծ տապ 大暑
դաշու
大暑
տայսե
대서 (大暑)
դեսո
Đại thử
դաու տհի
Հուլիսի 23—24
135° Աշնան սկիզբ 立秋
լիցյու
立秋
րիսսյու
입추 (立秋)
իմպհչհու
Lập thu
լապ տհու
7—8 августа
150° Շոգի ավարտ 處暑 (处暑)
չուշու
処暑
սյոսյո
처서 (處暑)
չհոսո
Xử thử
սի տհի
Օգոստոսի 23—24
165° Սպիտակ ցող 白露
բաուլի
白露
հակուրո
백로 (白露)
պեկհրո
Bạch lộ
պատ լո
Սեպտեմբերի 7—8
180° Աշնանային գիշերահավասար 秋分
սյուֆեն
秋分
սյու բուն
추분 (秋分)
չհուպուն
Thu phân
տհու ֆան
Սեպտեմբերի 23—24
195° Սառը ցող 寒露
հանլու
寒露
կանրո
한로 (寒露)
հալլո
Hàn lộ
հան լո
Հոկտեմբերի 8—9
210° Սառնամանիք 霜降
շուանցզյան
霜降
սո կո
상강 (霜降)
սանգան
Sương giáng
շիօնգ զյանգ
Հոկտեմբերի 23—24
225° Ձմռան սկիզբ 立冬
լիդուն
立冬
րիտտո
입동 (立冬)
իմպդոն
Lập đông
լապ դոնգ
Հոկտեմբերի 7—8
240° Թեթև ձյուն 小雪
սյաօսյուե
小雪
սյո սեցու
소설 (小雪)
սոսոլ
Tiểu tuyết
տեու տուետ
Նոյեմբերի 22—23
255° Մեծ ձյուն 大雪
դասյուե
大雪
սայսեցու
대설 (大雪)
դեսոլ
Đại tuyết
դայ տուետ
Դեկտեմբերի 7—8
270° Ձմեռային արևադարձ 冬至
դունչժի
冬至
տո ձի
동지 (冬至)
տոնջի
Đông chí
դոնգ տի
Դեկտեմբերի 21—22
285° Թեթև ցուրտ 小寒
սյօհան
小寒
սյո կան
소한 (小寒)
սոհան
Tiểu hàn
տեու հան
Հունվարի 5—6
300° Մեծ ցուրտ 大寒
դահան
大寒
դայկան
대한 (大寒)
դեհան
Đại hàn
դայ հան
Հունվարի 20—21

Չինական ցիկլային օրացույց խմբագրել

Չինական ցիկլային օրացույցը կիրառում է վաթսունական ցիկլը։ Հանդիսանում է 10 և 12 տարվա համակցված ցիկլ։ 10 և 12 թվի ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկը 60-ն է, ինչի հետևանքով օրացույցը կրկնվում է յուրաքանչյուր 60 տարին մեկ։

Վաթսունական համակարգ (干支)
Չինական օրացույցով տարվա սկիզբն ըստ գրիգորյան օրացույցի[2][3]

Ցիկլում տարվա հիերոգլիֆը
2-րդ \ 1-ին
Երկնային փող Չինական կենդանակերպ օրվա ժամ
ծառ 木 mù կրակ 火 huŏ հող 土 tŭ մետաղ 金 jīn ջուր 水 shuĭ
甲 jiă 乙 yĭ 丙 bĭng 丁 dīng 戊 wù 己 jĭ 庚 gēng 辛 xīn 壬 rén 癸 guĭ
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Ե
ր
կ
ր
ա
յ
ի
ն

ճ
յ
ու
ղ
ե
ր

I 1
05.02.1924
02.02.1984
13
24.01.1936
19.02.1996
25
10.02.1948
07.02.2008
37
28.01.1960
25.01.2020
49
15.02.1972
11.02.2032
Առնետ

shŭ
23…1

chŏu
II 2
24.01.1925
20.02.1985
14
11.02.1937
07.02.1997
26
29.01.1949
26.01.2009
38
15.02.1961
12.02.2021
50
03.02.1973
31.01.2033
Ցուլ

niú
1…3

yín
III 51
23.01.1974
19.02.2034
3
13.02.1926
09.02.1986
15
31.01.1938
28.01.1998
27
17.02.1950
14.02.2010
39
05.02.1962
01.02.2022
Վագր

3…5

măo
IV 52
11.02.1975
08.02.2035
4
02.02.1927
29.01.1987
16
19.02.1939
16.02.1999
28
06.02.1951
03.02.2011
40
25.01.1963
22.01.2023
Ճագար

5…7

chén
V 41
13.02.1964
10.02.2024
53
31.01.1976
28.01.2036
5
23.01.1928
17.02.1988
17
08.02.1940
05.02.2000
29
27.01.1952
23.01.2012
Վիշապ

lóng
7…9

VI 42
02.02.1965
29.01.2025
54
18.02.1977
15.02.2037
6
10.02.1929
06.02.1989
18
27.01.1941
24.01.2001
30
14.02.1953
10.02.2013
Օձ

shé
9…11

VII 31
03.02.1954
31.01.2014
43
21.01.1966
17.02.2026
55
07.02.1978
04.02.2038
7
30.01.1930
27.01.1990
19
15.02.1942
12.02.2002
Ձի

11…13

wèi
VIII 32
24.01.1955
19.02.2015
44
09.02.1967
06.02.2027
56
28.01.1979
24.01.2039
8
17.02.1931
15.02.1991
20
05.02.1943
01.02.2003
Ոչխար

yáng
13…15

shēn
IX 21
25.01.1944
22.01.2004
33
12.02.1956
08.02.2016
45
30.01.1968
26.01.2028
57
16.02.1980
12.02.2040
9
06.02.1932
04.02.1992
Կապիկ

hóu
15…17

yŏu
X 22
13.02.1945
09.02.2005
34
31.01.1957
28.01.2017
46
17.02.1969
13.02.2029
58
05.02.1981
01.02.2041
10
26.01.1933
23.01.1993
Աքլոր

17…19

XI 11
14.02.1934
10.02.1994
23
02.02.1946
29.01.2006
35
18.02.1958
16.02.2018
47
06.02.1970
03.02.2030
59
25.01.1982
22.01.2042
Շուն

gŏu
19…21

hài
XII 12
04.02.1935
31.01.1995
24
22.01.1947
18.02.2007
36
08.02.1959
05.02.2019
48
27.01.1971
23.01.2031
60
13.02.1983
10.02.2043
Խոզ

zhū
21…23
Համապատա-
տասխան
փիրուզագույն, կանաչ կարմիր դեղին սպիտակ սև, կապույտ —գույն
Յուպիտեր Մարս Սատուրն Վեներա Մերկուրի —մոլորակ
գարուն ամառ ամառվա ավարտ աշուն ձմեռ —տարվա եղանակ
արևելք հարավ միջին արևմուտք հյուսիս —հորիզոնի կողմ

Գրիգորյան օրացույցով ցիկլի համարի հաշվում խմբագրել

  • Ժամանակակից եղանակ․[4]
2006 年 − 3 = 60 × 33 + 23; 2006 ≈ 34-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
  • Ավանդական եղանակ․[4]
2006 年 + 2397 = 60 × 73 + 23; 2006 ≈ 74-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
  • Հնագույն եղանակ․[4]
2006 年 + 2697 = 60 × 78 + 23; 2006 ≈ 79-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի
  • Եվս մեկ եղանակ․[5]
2006 年 + 2637 = 60 × 77 + 23; 2006 ≈ 78-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի

1888-2067թթ-ի պարզեցված աղյուսակ խմբագրել

Ծառ (փիրուզագույն, կանաչ) Կրակ (կարմիր) Հող (դեղին) Մետաղ (սպիտակ) Ջուր (սև, կապույտ)
Առնետ 1924, 1984, 2044 1936, 1996, 2056 1888, 1948, 2008 1900, 1960, 2020 1912, 1972, 2032
Ցուլ 1925, 1985, 2045 1937, 1997, 2057 1889, 1949, 2009 1901, 1961, 2021 1913, 1973, 2033
Վագր 1914, 1974, 2034 1926, 1986, 2046 1938, 1998, 2058 1890, 1950, 2010 1902, 1962, 2022
Ճագար 1915, 1975, 2035 1927, 1987, 2047 1939, 1999, 2059 1891, 1951, 2011 1903, 1963, 2023
Վիշապ 1904, 1964, 2024 1916, 1976, 2036 1928, 1988, 2048 1940, 2000, 2060 1892, 1952, 2012
Օձ 1905, 1965, 2025 1917, 1977, 2037 1929, 1989, 2049 1941, 2001, 2061 1893, 1953, 2013
Ձի 1894, 1954, 2014 1906, 1966, 2026 1918, 1978, 2038 1930, 1990, 2050 1942, 2002, 2062
Ոչխար 1895, 1955, 2015 1907, 1967, 2027 1919, 1979, 2039 1931, 1991, 2051 1943, 2003, 2063
Կապիկ 1944, 2004, 2064 1896, 1956, 2016 1908, 1968, 2028 1920, 1980, 2040 1932, 1992, 2052
Աքլոր 1945, 2005, 2065 1897, 1957, 2017 1909, 1969, 2029 1921, 1981, 2041 1933, 1993, 2053
Շուն 1934, 1994, 2054 1946, 2006, 2066 1898, 1958, 2018 1910, 1970, 2030 1922, 1982, 2042
Խոզ 1935, 1995, 2055 1947, 2007, 2067 1899, 1959, 2019 1911, 1971, 2031 1923, 1983, 2043

Լուսնային օրացույցով տարվա ստույգ սկիզբ խմբագրել

(Ամսաթիվը գրված է Օր․Ամիս․Տարի ֆորմատով, տարեթվի առաջին երկու նիշը գրված չէ)[3]

Տարեթվի առաջին երկու նիշը՝ 19 խմբագրել

31.01.00 19.02.01 08.02.02 29.01.03 16.02.04 04.02.05 25.01.06 13.02.07 02.02.08 22.01.09
10.02.10 30.01.11 18.02.12 06.02.13 26.01.14 14.02.15 03.02.16 23.01.17 11.02.18 01.02.19
20.02.20 08.02.21 28.01.22 16.02.23 05.02.24 24.01.25 13.02.26 02.02.27 23.01.28 10.02.29
30.01.30 17.02.31 06.02.32 26.01.33 14.02.34 04.02.35 24.01.36 11.02.37 31.01.38 19.02.39
08.02.40 27.01.41 15.02.42 05.02.43 25.01.44 13.02.45 02.02.46 22.01.47 10.02.48 29.01.49
17.02.50 06.02.51 27.01.52 14.02.53 03.02.54 24.01.55 12.02.56 31.01.57 18.02.58 08.02.59
28.01.60 15.02.61 05.02.62 25.01.63 13.02.64 02.02.65 21.01.66 09.02.67 30.01.68 17.02.69
06.02.70 27.01.71 15.02.72 03.02.73 23.01.74 11.02.75 31.01.76 18.02.77 07.02.78 28.01.79
16.02.80 05.02.81 25.01.82 13.02.83 02.02.84 20.02.85 09.02.86 29.01.87 17.02.88 06.02.89
27.01.90 15.02.91 04.02.92 23.01.93 10.02.94 31.01.95 19.02.96 07.02.97 28.01.98 16.02.99

Տարեթվի առաջին երկու նիշը՝ 20 խմբագրել

05.02.00 24.01.01 12.02.02 01.02.03 22.01.04 09.02.05 29.01.06 18.02.07 07.02.08 26.01.09
14.02.10 03.02.11 23.01.12 10.02.13 31.01.14 19.02.15 08.02.16 28.01.17 16.02.18 05.02.19
25.01.20 12.02.21 01.02.22 22.01.23 10.02.24 29.01.25 17.02.26 06.02.27 26.01.28 13.02.29
03.02.30 23.01.31 11.02.32 31.01.33 19.02.34 08.02.35 28.01.36 15.02.37 04.02.38 24.01.39
12.02.40 01.02.41 22.01.42 10.02.43 30.01.44 17.02.45 06.02.46 26.01.47 14.02.48 02.02.49
23.01.50 11.02.51 01.02.52 19.02.53 08.02.54 28.01.55 15.02.56 04.02.57 24.01.58 12.02.59
02.02.60 21.01.61 09.02.62 29.01.63 17.02.64 05.02.65 26.01.66 14.02.67 03.02.68 23.01.69
11.02.70 31.01.71 19.02.72 07.02.73 27.01.74 15.02.75 05.02.76 24.01.77 12.02.78 02.02.79
22.01.80 09.02.81 29.01.82 17.02.83 06.02.84 26.01.85 14.02.86 03.02.87 24.01.88 10.02.89
30.01.90 18.02.91 07.02.92 27.01.93 15.02.94 05.02.95 25.01.96 12.02.97 01.02.98 21.01.99

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. 1,0 1,1 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 201. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
  2. The Mathematics of the Chinese Calendar.(անգլ.)
  3. 3,0 3,1 New year on the Chinese calendar year of 1645—2644.(անգլ.)
  4. 4,0 4,1 4,2 Климишин И. А. Календарь и хронология. — Изд. 3. — М.: Наука, 1990. — С. 196—197. — 478 с. — 105 000 экз. — ISBN 5-02-014354-5.
  5. Володомонов Н. В. Календарь: прошлое, настоящее, будущее. — Изд. 2. — М.: Наука, 1987. — С. 15. — 80 с. — 310  000 экз.

Արտաքին հղումներ խմբագրել