Մասնակից:Yeva Ter-Mkrtchyan/Ավազարկղ4
Գյուղ | |
---|---|
Հայ Պարիս | |
Բուրու | |
Երկիր | Ադրբեջան |
Կլիմայի տեսակ | բարեխառն-ցամաքային, չոր |
Ժամային գոտի | UTC+3 |
Հայ Պարիս գտնվում է Շահումյան (Ներքինաշեն) ավանից 2.9 կմ հյուսիս՝ ծովի մակերևույթից 960-1010 մ բարձրության վրա՝ համանուն Հին կամ Ռուս Պարիս գյուղից 4.4 կմ հյուսիս-արևելք։ Ներկայումս պաշտոնապես վերանվանվել է Բորու:
Անվանում
խմբագրելՀին կամ պատմական Պարսից զանազանելու համար կոչվել է կամ Նոր Պարիս կամ Հայի Պարիս (քանի որ հինը դարձել է ռուսաբնակ): Առավելապես ռուսական տեղեկագրերում վկայվել է նաև Նիժնի Բորիս կամ Բարիս անվանաձևով: Ավանդաբար վկայվել է, որ գյուղն իր անունն իբրև թե առել էր Եպրաքսիա կույսից[1]
«...Պարիս գեղի անունը առված է Պրաքսիա կույսի անունից» |
Պատմություն
խմբագրել1839 թվականին Թեմուրազ բեկ Մելիք-Բեգլարյանը Հին Պարիսի բնակչությանը բռնությամբ փոխադրում է գրեթե 6 կմ դեպի արևելք՝ գյուղի գոմերի տարածքը և հիմնում նույնանուն նոր գյուղ[2]
«...հողատէր իշխան Թէմուրազ բէկն Բէկլարով մեր սեպհական գիւղիցն մեզ զոռով դուրս արաւ, մեր գիւղն տուաւ մալականների..., այժմ յիշեալ Բարիս գիւղին գոմերումն շէն քցած մնացինք... |
Ավելի ուշ խնդրի կապակցությամբ բանահավաք Սարգիս Քամալյանը նշում է.
«1840 թվերին սրա տեղը բժնել են մալականները, իսկ հայերը տեղափոխվել են ներքև՝ դաշտավայրը երեք վերստ հեռու...:...այժմեան՝ հայոց, թէ՛ մալականների Պարիս գեղերը գտնվում են Մելիք-Բեգլարանց կալվածքում» |
1870 թվականին Սուրբ Էջմիածնում շինարարական աշխատանքներին օժանդակելու նպատակով գյուղի հասարակությունը հատկացնում է 15, իսկ տեր Մովսեսը՝ 3 ռուբլի:
19-րդ դարի վերջերին կալվածատերն էր Ալեքսանդր Մելիք-Բեգլարանցը:
Հայ-թաթարական ընդհարումների դժնդակ օրերին Պարիսը կրում է ոչ միայն նյութական, այլև մարդկային կորուստներ: Մասնաորապես 1905 թվականի սեպտեմբերի 29-ին «...մօտ 1ՕՕ զինուած թուրքեր Բորիսի գիւղի ճանապարհին յարձակւում են մի քանի ֆուրգոններով գնացող նոյն գիւղացի մալականների վրա, որոնց հետ եղել են և 4 հայ:Թուրքերը մալականներից պահանջում են, որ յիշեալ հայերին իրենց ձեռքը յանձնեն: Մալականները մերժում են: Այն ժամանակ թուրքերը գնդակահար են անում հայերին, որոնք թաքնւած են լինում ֆուրգոնների ետևը, և սպանում են նրանցից երեքին»: 1905 թվականի հոկտեմբերի կեսերին թուրքերը գյուղի հանդերից հափշտակում են 72 տավար, իսկ նույն ամսվա 18-ին «...տանում են Պարիս հայկական գիւղից 50 գլուխ տաւար և ձի»: Դեպքի մասին հոկտեմբերի 26-ին նշվել է. «Անցեալներն օրը ցերեկով գիւզարլուեցի Հասան-Ալի-Թաթ-Իբրահիմ-օղլին և Մամեդ-Մուստաֆա-օղլին, իրենց մի քանի համագիւղացիներով, յարձակվում են հայ Պարիս գիւղի հասարակած տաւարի վրայ, քշում տանում են 40 գլուխ տաւար և ձի: Գիւղացիք, փոքրաթիւ լինելով, չեն համարձակւում հետամուտ լինելու: Գիւղացիք այս մասին գանգատուել են այդ մասի պրիստաւին, վերջինս պատուիրել է գիւղացիներին ուրիշի ոչինչ չասել, ինքն 10 օրից յետոյ գնալու է Պարիս և խօսք է տալիս ապրանքները վերադարձնելու»: Սակայն ոչ միայն գողոնը չի վերադարձվում, այլև դրան հետևում է հափշտակության նոր դեպք: Վերջինիս պատմում է 1906 թվակաանի հունվարի 31-ի թղթակցությունը. «Թուրքերը Հայ-Բօրիս գիւղի տաւարները քշել են տավարածների հետ միասին: Գիւղացիները վրայ են հասել ազատել են գերւած հայերից մէկին և տաւարի մի մասը»: Արտաքին ոտնձգություններից զատ գյուղացիներին օր ու արև չէին տալիս նաև ներքին ցեցերը: Այդ մասին 1906 թվականին նշվել է. «Նիժնի-Բօրիս (հայկական) գիւղի բնակիչները խնդրել են գեներալ-նահանգապետին ազատել իրենց «Խումբերի» քայքայիչ ազդեցութիւնից: Բողոքում անւանւած էր մի քանի անձնաւորութիւնների անուններ, որոնք և ձերբակալեցին յատոււկ ուղարւած պահակախմբի կողմից: Ներկայումս բողոքի հեղինակները թողել են գիւղը և հեռացել, վախենալով իրենց վերաբերմամբ տէրրօրից «խումբի» կողմից»: 1918-1920 թվականներին գյուղն իսպառ քայքայվում է և ամայանում: Միայն խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո աստանդական դարձած պարիսցիները հնարավորություն են ունենում վերադառնալու հայրենի գյուղ և շենացնելու այն: Հայ Պարիսի նկատմամբ ոտնձգություններն ու լարվածությունն աճում են նաև Արցախյան ազատամարտի հենց սկզբներից, որն ավարտվում է 1992 թվականի հունիսի 13-ի գյուղի ողբերգական անկմամբ:
Բնակչություն
խմբագրել1840-ական թվականների սկզբներին ծնունդ առած Նոր կամ Հայի Պարիս գյուղի բնակչության տվյալների շարքում կա մեկը, որը մատնանշում է պարիսցիների թվաքանակն այն ժամանակ, երբ նրանք դեռևս բնակվում էին իրենց բուն՝ հինավուրց գյուղում. դա 1832 թվականի վիճակագրությունն է, իսկ ընդհանրապես տվյալների ժամանկագրական համադրումը ցույց է տալիս, որ գյուղի բնակչությունը մինչև 1970-ական թվականների վերջերն անընդհատ աճ է արձանագրել: Ըստ 1832 թվականին կազմած վերոնշյալ վիճակագրության՝ պարիսաբնակներն էին 33-ամյա Ավագ Օհանյան Սահակյանցը, կինը՝ 29-ամյա Մարիամը, որդին՝ 8-ամյա Աբրահամը; 50-ամյա Ազարիա Սարգսյան Խաչատրյանցը, կինը՝ 46-ամյա Հռիփսիմեն, դուստրերը՝ 8-ամյա Խաթունը, 6-ամյա Թագուհին, 4-ամյա Սոնան, Ազարիայի եղբայրը՝ 47-ամյա սիմեոնը, կինը՝ 32-ամյա Եղիսաբեթը; 49-ամյա Դանիել Գրիգորյան Հակոբյանցը, կինը՝ 44-ամյա Թամամը: Ի դեպ, 1916 թվականին գյուղում հանգրվան էր գտել ցեղասպանությունից մազապուրծ 17 հայ: Հին և Նոր Պարիսների՝ միայն հայ բնակչության թվաքանակն արձանագրված վիճակագրական տվյալների համադրումը, որը պարզում է շուրջ 160 տարիների ընթացքում ընդհանուր առմամբ բնակչության շարունակական աճը, ներկայացնում է հետևյալ պատկերը.
Ցանկ
խմբագրել# | Տարեթիվ | Տուն | Արական | Իգական | Միասին |
---|---|---|---|---|---|
1 | 1832 | 5 | 7 | 12 | |
2 | 1851 | 16 | 54 | 47 | 101 |
3 | 1864 | 23 | |||
4 | 1886 | 36 | 190 | 172 | 362 |
5 | 1889 | 38 | 191 | ||
6 | 1893 | 37 | 176 | 135 | 311 |
7 | 1894 | 35 | |||
8 | 1898 | 37 | 191 | 172 | 363 |
9 | 1901 | 214 | 158 | 372 | |
10 | 1902 | 216 | 162 | 378 | |
11 | 1905 | 49 | 235 | 170 | 405 |
12 | 1908 | 352 | 277 | 629 | |
13 | 1909 | 461 | 283 | 744 | |
14 | 1910 | 468 | 289 | 757 | |
15 | 1912 | 89 | 233 | 245 | 478 |
16 | 1914 | 502 | |||
17 | 1915 | 530 | |||
18 | 1918 | 120 | 497 | 322 | 819 |
19 | 1925 | 1533 | |||
20 | 1970 | 179 | 419 | 460 | 879 |
21 | 1978 | 941 | |||
22 | 1992 |