Մաունա Կեա (հրաբուխ)

Մաունա Կեա
Տեսակ	հրաբուխ և լեռ
Մայրցամաք	Օվկիանիա
Երկիր	ԱՄՆ
Վարչատարածք	Հավայի շրջան
ԲԾՄ	4207,3 մետր
Հարաբերական բարձրություն	4207,3 մետր
Նյութ	բազալտ
Աշխարհագրական տեղադրություն	Հավայի
Լեռնաշղթա	Hawaiian–Emperor seamount chain?
Տեղագրական մեկուսացում	3947 կմ
Հրաբխային կայան	Հավայան հրաբխային աստղադիտարան

Մաունա Կեա, վահանաձև (հավայան) տիպի հանգած հրաբուխ Խաղաղ օվկիանոսի Հավայի կղզում։ Բացարձակ բարձրությունը ծովի մակարդակից կազմում է 4202 մ, որը 35 մետրով է բարձր Մաունա Լոայից։ Նրա հարաբերական բարձրությունը օվկիանոսի հատակից մինչև գագաթը կազմում է 10203 մ, ինչը նրան դարձնում է աշխարհի ամենաբարձր գագաթը, Էվերեստից էլ բարձր, եթե վերջինս հաշվենք ծովի մակարդակից^[2]։ Կազմված է օլիվինաբազալտային և անդեզիտային լավաներից։ Խառնարանը չի պահպանվել, տափարակ գագաթը գրեթե միշտ ձյունածածկ է (որից և հրաբուխը ստացել է իր անունը)^[3]։

Նկարագրություն

Մաունա Կեան մեծամասամբ գտնվում է ջրի տակ։ Ստորոտից (որը գտնվում է օվկիանոսի հատակին) գագաթ նրա հարաբերական բարձրությունը կազմում է մոտ 10 կմ։ Լեռան երկրաբանական տարիքը գնահատվում է մոտ մեկ միլիոն տարի, առավել ակտիվ փուլը տեղի է ունեցել հարյուր հազար տարի առաջ։ Ներկայիս, հետվահանային փուլում, սկսել է ավելի մածուցիկ լավա ժայթքել, որն ավելացրել է լանջերի զառիթափությունը։ Վերջին ժայթքումը տեղի է ունեցել 4,5 հազար տարի առաջ^[3]։

Պատմություն

Հավայի կղզու տեղաբնիկների լեզվով Մաունա Կեա անվանումը նշանակում է «սպիտակ լեռ»^[3]։ Հավայան առասպելաբանության մեջ Հավայի կղզու բոլոր գագաթները համարվում են սրբազան, իսկ Մաունա Կեան՝ ամենասրբազանը բոլորից, որին այցելել իրավունք ունեն միայն իրենց ցեղի բարձրաստիճան ղեկավարները^[4]։

3975 մ բարձրության վրա է գտնվում ոչ մեծ Վայիաու լիճը։ Հին հավայցիները, որոնք ապրում էին հրաբխի լանջերին, հսկայական անտառներն օգտագործում էին սնունդ հայթայթելու համար։ 18-րդ դարում, երբ եվրոպացիները հայտնվեցին տարածաշրջանում, լեռան լանջերին հայտնվեցին խոշոր եղջերավոր անասուններ և ոչխարներ, որոնք բացասաբար անդրադարձան էկոլոգիական իրավիճակի վրա։

Բնություն

Սոֆորա ոսկետերևիկ

Հրաբխի լանջերին հստակ երևում է բարձրադիր գոտիականությունը, որը բաղկացած է երեք հիմնական բնական գոտիներից.

ալպիական մարգագետիններն ամենավերևում
անտառներ, կազմված սոֆորա ոսկետերևիկի մացառուտներից(Sophora chrysophylla)
առափնյա անտառներ, սանդալի (Myoporum sandwicense) և Ակացիա կոա ծառերի գերակշռությամբ, որոնց մեծ մասը հիմնականում ավերվել են նախկինում գոյություն ունեցող շաքարի արդյունաբերության կողմից։

Վերջին տարիներին, մտահոգությունները հայրենի տեսակների պահպանման հետ կապված, հանգեցրել են դատավարության և Հավայան կղզիների հողային և բնական պաշարների վարչությունը որոշում է կայացրել, հնարավորության սահմաններում արգելել ներմուծվող բույսերի և կենդանիների տեսակները պաշտպանված տարածքներում։

Երկրաբանություն

Մաունա Կեան Հավայի կղզու 5 հրաբուխներից մեկն է^[5], 4-րդը՝ հնությամբ և ակտիվությամբ։ Այն ձևավորվել է որպես նախավահանային հրաբուխ՝ Հավայան թեժ կետի գործումից, շուրջ 1 միլիոն տարի առաջ և ծայրաստիճան ակտիվ դարձավ վահանայինի փուլում՝ մոտ 500.000 տարի առաջ^[6]։ Հետվահանային փուլը սկսվեց 250.000-200.000 տարի առաջ^[7], ներկայումս հրաբուխը չի գործում։

Մաունա Կեա-ի ծավալը կազմում է 32000 կմ³: Այն ունի ավելի փոքր զանգվածայնություն քան Մաունա Լոան։ Իր զանգվածով ճզմում է օվկիանոսային երկրակեղևի մոտ 6 կմ հատված^[8]։ Հրաբուխը շարունակում է սահել և հարթվել սեփական զանգվածի տակ տարեկան առնվազն 0,2 մմ-ով։ Զանգվածի մեծ մասը ներկայիս գագաթի արևելյան մասում է։ Բարձրությունը 4205 մ է, 35 մ-ով բարձր է Մաունա Լոա-ից։ Մաունա Կեա-ի բարձրությունը օվկիանոսի հատակում գտնվող ստորոտից 10203 մ է, ինչը այն ավելի մեծ է դարձնում Էվերեստ լեռից, եթե վերջինս չափվում է ծովի մակարդակից^[9]^[10]։ Այն Հավայի նահանգի բարձր գագաթն է^[11]։

Հավայան կղզիների բոլոր հրաբուխների նման, Մաունա Կեան էլ միջնապատյանի վերին սալիկի ստեղծած թեժ կետի արդյունք է։ «Հալեցնելով» վերևից դեպի իրեն շարժվող Խաղաղ օվկիանոսային սալը, այն անընդհատ նոր հրաբուխներ է ստեղծում, մինչդեռ հները, տեղափոխվելով այդ վայրից, հանգում են և փլուզվում։ Այսպիսով, ավելի քան 70 միլիոն տարվա ընթացքում ձևավորվեց 6000 կիլոմետրանոց Հավայան լեռնաշղթան և հավայի հրաբուխները այդ գործընթացի նորագույն արդյունքն են^[5]։ Գերակշռող տեսակետ է, որ թեժ օջախը անշարժ է եղել ողջ Կայնոզոյան դարաշրջանում^[5]^[12]։ Չնայած հավայան հրաբխականությունը լավ է ուսումնասիրված, թեժ կետերի առաջացման ճշգրիտ մեխանիզմը մնում է անորոշ^[13]։

Լավային հոսքերի ավելացումը Մաունա Կեա- ից համընկնում էին հարևան հրաբուխների հոսքերի հետ։ Դրանցից ամենանշանավորը հյուսիսարևմուտքում (ավելի հնագույն) Կոհալա հրաբուխից և հարավում Մաունա Լոա- ից եկող լավային հոսքերն էին^[8]։

Բուն հրաբխային ճեղքերը (ճեղքվածքային գոտիները) Մաունա Կեա- ի լանջերին թաղվել են հետվահանային հրաբխականության ժամանակ^[7]։ Նախկինում ենթադրվում էր, որ Հիլո Ռիջ ճեղքվածքային գոտին, որն ընկած է հրաբխից արևելք, նրա դրա մի մասն է։ Սակայն այժմ ենթադրվում է, որ այն կապված է Կոհալա հրաբխի հետ^[14]^[15]։

Աստղագիտություն

Մաունա Կեան աշխարհի լավագույն վայրերից մեկն է աստղագիտական դիտարկումների համար։ 1964 թվականին ճանապարհի ստեղծումից ի վեր հրաբխի գագաթին կառուցվել է 13 աստղադիտակ 11 երկրներից։ Աստղադիտարաններն օգտագործվում են էլեկտրամագնիսական սպեկտրի բոլոր տիրույթներում հետազոտությունների համար^[16]։

Հավայան համայնքների որոշ բնակիչների համար «սուրբ» վայրում դրանց կառուցումը դեռ քննարկման առարկա է^[3]։

Տես նաև

Պատկերասրահ

Մաունա Կեա և Մաունա Լոա հրաբուխները
Բարձրադիր գոտիականություն Մաունա Կեա-ում
Մաունա Կեա: Տեսարանը Մաունա Լոայից 2013
Մաունա Կեա տեսարան Hodoyoshi-1 արբանյակից

Ծանոթագրություններ

↑ Mauna Kea — USGS.
↑ «Мауна-Кеа - самая высокая гора на планете. Гавайи». Достопримечательности мира (ռուսերեն). 2017 թ․ մարտի 17. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 22-ին.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 US Department of Commerce, National Oceanic and Atmospheric Administration. «What is the highest point on Earth as measured from Earth's center?». oceanservice.noaa.gov (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 20-ին.
↑ «Мауна-Кеа - самая высокая гора на планете. Гавайи». Достопримечательности мира (ռուսերեն). 2017 թ․ մարտի 17. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 19-ին.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Watson, Jim (1999 թ․ մայիսի 5). «The long trail of the Hawaiian hotspot» (անգլերեն). USGS. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.
↑ Blichert-Toft, J.; Weis, D.; Maerschalk, C.; Agranier, A.; and Albarède, F. Hawaiian hot spot dynamics as inferred from the Hf and Pb isotope evolution of Mauna Kea volcano(անգլ.) // Geochemistry, Geophysics, Geosystems : journal. — 2003. — doi:10.1029/2002GC000340
↑ ^7,0 ^7,1 «Complete Report for Mauna Kea Volcano (Class B) No. 2601». USGS (անգլերեն). 2009 թ․ հոկտեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.
↑ ^8,0 ^8,1 Wolfe, E.W.; Wise, W.S., and Dalrymple, G.B. (1997). «The geology and petrology of Mauna Kea volcano, Hawaii: a study of postshield volcanism» (անգլերեն). USGS. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 11-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ Schmincke, Hans-Ulrich Volcanism. — 2004. — P. 71. — ISBN 9783540436508(անգլ.)
↑ «Mountains. Highest Points on Earth» (անգլերեն). National Geographic. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.
↑ ««Science In Your Backyard: Hawaii»» (անգլերեն). USGS. 2009 թ․ հոկտեմբերի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.
↑ ««The Emperor and Hawaiian Volcanic Chains: How well do they fit the plume hypothesis?»» (անգլերեն). MantlePlumes.org. 2006 թ․ մարտի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 30-ին.
↑ Clague, David A.; Dalrymple, G. Brent «Гавайский хребет — геологическая эволюция» = «The Hawaiian-Emperor Volcanic Chain – Geological Evolution». — USGS, 1987. — P. 32.
↑ Sherrod, David R.; Sinton, John M.; Watkins, Sarah E.; Brunt, Kelly M. «Геологическая карта штата Гавайи» = «Geological Map of the State of Hawaii». — USGS, 2007. — P. 44—48.(անգլ.) (Ստուգված է 13 փետրվարի 2011)
↑ «What in the world is the Hilo Ridge?» (անգլերեն). USGS. 1998 թ․ հունվարի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 13-ին.
↑ «Обсерватория на горе Мауна-Кеа – Статьи на сайте Четыре глаза». www.4glaza.ru. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 19-ին.

Արտաքին հղում

Мауна-Кеа на сайте Volcano Live.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մաունա Կեա (հրաբուխ)» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 7, էջ 364)։

[_d7c0c08dc167ccfd-1] Mauna Kea — USGS.

[2] «Мауна-Кеа - самая высокая гора на планете. Гавайи». Достопримечательности мира (ռուսերեն). 2017 թ․ մարտի 17. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 22-ին.

[US_Department_of_Commerce-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 US Department of Commerce, National Oceanic and Atmospheric Administration. «What is the highest point on Earth as measured from Earth's center?». oceanservice.noaa.gov (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 20-ին.

[4] «Мауна-Кеа - самая высокая гора на планете. Гавайи». Достопримечательности мира (ռուսերեն). 2017 թ․ մարտի 17. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 19-ին.

[R5-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Watson, Jim (1999 թ․ մայիսի 5). «The long trail of the Hawaiian hotspot» (անգլերեն). USGS. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.

[Blichert_Toft_2003-6] Blichert-Toft, J.; Weis, D.; Maerschalk, C.; Agranier, A.; and Albarède, F. Hawaiian hot spot dynamics as inferred from the Hf and Pb isotope evolution of Mauna Kea volcano(անգլ.) // Geochemistry, Geophysics, Geosystems : journal. — 2003. — doi:10.1029/2002GC000340

[R7-7] 7,0 ^7,1 «Complete Report for Mauna Kea Volcano (Class B) No. 2601». USGS (անգլերեն). 2009 թ․ հոկտեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.

[R8-8] 8,0 ^8,1 Wolfe, E.W.; Wise, W.S., and Dalrymple, G.B. (1997). «The geology and petrology of Mauna Kea volcano, Hawaii: a study of postshield volcanism» (անգլերեն). USGS. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 11-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[R11-9] Schmincke, Hans-Ulrich Volcanism. — 2004. — P. 71. — ISBN 9783540436508(անգլ.)

[R10-10] «Mountains. Highest Points on Earth» (անգլերեն). National Geographic. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.

[autogenerated1-11] ««Science In Your Backyard: Hawaii»» (անգլերեն). USGS. 2009 թ․ հոկտեմբերի 2. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 12-ին.

[R13-12] ««The Emperor and Hawaiian Volcanic Chains: How well do they fit the plume hypothesis?»» (անգլերեն). MantlePlumes.org. 2006 թ․ մարտի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 30-ին.

[R14-13] Clague, David A.; Dalrymple, G. Brent «Гавайский хребет — геологическая эволюция» = «The Hawaiian-Emperor Volcanic Chain – Geological Evolution». — USGS, 1987. — P. 32.

[R12-14] Sherrod, David R.; Sinton, John M.; Watkins, Sarah E.; Brunt, Kelly M. «Геологическая карта штата Гавайи» = «Geological Map of the State of Hawaii». — USGS, 2007. — P. 44—48.(անգլ.) (Ստուգված է 13 փետրվարի 2011)

[R15-15] «What in the world is the Hilo Ridge?» (անգլերեն). USGS. 1998 թ․ հունվարի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 13-ին.

[16] «Обсерватория на горе Мауна-Кеа – Статьи на сайте Четыре глаза». www.4glaza.ru. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 19-ին.

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]