Ղրիմի թաթարական ազգային տարազ
Ղրիմի թաթարական ազգային տարազ, Ղրիմի թաթարների ժողովրդական հագուստ։ Այն ավանդաբար ներառում է բնական գործվածքներ, ձեռագործ ասեղնագործություն, տարբեր նախշեր և նուրբ զարդեր։ Ղրիմի թաթարական տարազի կարևոր հատկանիշը շրջակա միջավայրի հետ ներդաշնակությունն է[1]։
Տղամարդու հագուստ
խմբագրելՂրիմի թաթարների բոլոր խմբերի համար սովորական տղամարդկանց տարազները կազմված է վերնաշապիկից և տաբատից (ներքնազգեստ և վերնազգեստ), տարբեր տեսակի բաճկոններից, անթև ժիլետներից, խալաթներից և գոտիներից՝ հյուսված և մետաղական։ Որպես ձմեռային հագուստ ծառայում են կտորից և մորթյա բաճկոնները, մուշտակները և բեշմետները։ Գլխներին կրում են թտյուբետեյկա, իսկ մի փողոց այն կողմ` ամռանը ֆես են կրում, իսկ ձմռանը մորթյա գլխարկներ։ Կոշկեղենը բաղկացած է տարբեր տեսակի կոշիկներից, մաշիկներից և հողաթափերից։ Կոշիկները հագնում են գուլպաների վրայից։
Ղրիմի թաթարների վերնաշապիկների կտրվածքը շատ յուրահատուկ է և կապված է թուրքական ավանդույթների հետ։ Այնուամենայնիվ, որոշ հետազոտողներ դրանցում գտնում են տարբերություններ, որոնք կապված չեն թուրքական ավանդույթների հետ, ինչպես օրինակ՝ շապիկները և կողային ձևածքները, որոնք առկա են Ղրիմի ափամերձ շրջաններում գոյություն ունեցող վերնաշապիկների մեջ[2]։
Կանացի հագուստ
խմբագրելՂրիմի թաթարական կանացի տարազը բաժանված է տոնական և կենցաղային (ամենօրյա) տեսակների։ Հարսանեկան կամ ծիսական տարազը հաճախ ներառում է թանկարժեք գործվածքներ, ինչպիսիք են դիպակը, մետաքսը և թավշիը։ Այս տարազը ավանդաբար առատորեն զարդարված է թևերի և կրծքավանդակի ասեղնագործությամբ, օգտագործվում են փոքրիկ ուլունքներ։
Կնոջ ամենօրյա կոստյումը սովորաբար բաղկացած է լայն կտրվածքով վերնաշապիկիցև էժան գործվածքներից պատրաստված խալաթից։ Ամենօրյա զգեստները զարդարված են փոքրիկ նկարներով։ Զգեստի վրայից գոգնոցներ են կրում։ Գլխին սպիտակ շարֆ են կապում, երբեմն՝ զարդանախշով։ Ձեռքերը թաքնված էին թևերին կարված «էլկյապիկ» մանժետներով։ Զգեստի տակ հագնում են վերնաշապիկ և տաբատ[1], որոնք տարբերվում են տղամարդկանցից կտրվածքով (և շապիկները նաև երկարությամբ)։
Ղրիմի թաթարական կանացի տարազի ներքնաշապիկը կոչվում է «իչ կալմեկ» կամ «յիչ տյուբ», այն լայն կտրվածքով է` պատրաստված բամբակյա գործվածքից։ Վերնաշապիկի վրայից մաշված խալաթի զգեստը՝ գոտկատեղից կտրված, կոչվում է «չաբուլու անտեր»։ Տատյանա Պասեկը թաթար ազնվականներից մեկի դստեր տարազի այս տարրը նկարագրել է հետևյալ կերպ. «Նա հագել էր կոստանդնուպոլսյան մետաքսից էնտերի, որը գոտկատեղից ամրացված էր ոսկե կլոր կոճակներով. Նեղ թևերը բոլորված էին թանկարժեք չմշակված քարերով ոսկե շղթաներից պատրաստված ապարանջաններով»։
Զգեստի վերևի մասը պատրաստվել է հաստ կտորից։ Զգեստի ներքևի մասը զարդարվել է ասեղնագործությամբ, կտրվածքներն ու կարերը՝ մետաքսե ժապավեններով։ Թևքը կտրված է, ներքևի մասում նեղացած։ Ներսի կարերը շեղ ժապավենով ծածկակար է արվել։ Լեռնային շրջաններում զգեստն ու վերնաշապիկը կարճացրել են՝ շարժվելու հեշտության համար։ Պ. Ս. Պալլասը տվել է լեռնային շրջանների Ղրիմի թաթարների հագուստի հետևյալ նկարագրությունը. «Աղջիկները հագնում են լայն պանտալոններ և մինչև վիզը կոճկած վերնաշապիկ, որն առջևից կտրված է և հասնում է մինչև, ծնկները։ Դրա վրայից, հագնում են զգեստ, որը նույնպես առջևից բացվածք ունի՝ գծավոր մետաքսե կտորից՝ երկար նեղ թևերով, ասեղնագործված ոսկե ծալվածքներով»[1]։
«Անտերի» ներքևի մասում կանայք հագնում են «դուման» կամ «տոկումա շտան» կոչվող տաբատ, որը համապատասխանում էր զգեստին կամ վերնաշապիկին։ Երբեմն տաբատը համադրում են եզրային և պարանոցի շուրջը ասեղնագործած կարճ ժիլետով, որը կոչվում է «տոնչուկ»։ Ցուրտ սեզոնին վերնահագուստի տակ կրում են տաքացնող «զիբին» կոչվող ժիլետ, իսկ ոտքերին՝ երկար բրդյա գուլպաներ՝ «սարիլի չորապ»[1]։
Պատմաբան Լ. Ի. Ռոսլավցևան տվել է 18-րդ դարի Ղրիմի թաթարական կանանց տարազի հետևյալ բնութագրերը[1].
|
Կանանց համար այս տեսակի զգեստը ներկայացված էր այնպիսի դետալներով, ինչպիսին է սպիտակ վերնաշապիկը երկար լայն թևքերով։ Ազնվականներն այն կարել են հում մետաքսից։ Երկար, լայն տաբատը՝ խորը ծալքերով, ծածկում էր ոտքի կոճերը, տաբատի փեշերի հատվածը ներկված կտավից էր։ Երկար բացվածքով զգեստը սովորաբար կարվում էր գծավոր մետաքսե գործվածքից։ Զգեստը կիպ հագնում էի իրանին, որի եզրերը դուրս ցցված էին։ Զգեստի վրա հագնում էին ոսկե ասեղնագործ ժիլետ, որը ձգում էր կրծքավանդակ։ Այն ուներ վզի կլոր բացվածք, և կոճկվում էր իրար շատ մոտ կոճակների շարքով։ Արծաթե ֆիլիգրան գոտին ծածկում էր գոտկատեղը։ Կանայք տարբեր ձևերով գլխներին կապում էին ամենատարբեր շարֆերով, իսկ աղջիկները կրում էին կլոր գլխարկներ՝ ծոպով... - Լ. Ի. Ռոսլավցևա
|
|
Ղրիմի թաթարական կանացի տարազի մեկ այլ կարևոր տարր է կարճ թեթև բաճկոնը` «սալտա մարկա»։ Այս բաճկոնի թևերը արմունկից մի փոքր ներքև են։ Դրա վրայից կրում են տաք բրդյա շարֆ «շալ»[1]։
Ղրիմի թաթարների գլխավոր գլխազարդերից է երկրաչափական նախշերով «մարամա» շալը։ Հատվածները շրջանակված են ժանյակով կամ ծոպերով։ Մամարամա կրում են ամուսնացած կամ տարեց կանայք։ Երիտասարդ աղջիկները գլուխները ծածկում են ֆիրլանտա կամ շերբենտիտեսակի շարֆով։ Սրանց եզրերը ասեղնագործվածված են մետաքսե բարակ թելերով։ Զարդանախշը բաղկացած է մեկ կրկնվող տարրից կամ Б-աձև կոմպոզիցիայից[1]։
Որպես ծիսական շղարշ ծառայում է հաստ թիկնոցը՝ պատրաստված սպիտակ գործվածքից «ֆերեջե»։ Սա արևելյան բուրկայի տարբերակ է՝ արտաքին հագուստ, որը ծածկում է ամբողջ մարմինը՝ աչքերի համար բացվածքով։ Երբեմն ֆերեջեի երկարությունը հասնում էր 5-7 մետրի։ Առօրյա կյանքում Ղրիմի թաթար կանայք կրում են սովորական սպիտակ գլխաշոր, որը կոչվում էր «բաշ-յավլուկ»[1]։
Ղրիմի թաթարական կանացի գլխազարդի «ֆես»-ը նման է կտրված կոնի ստորին հատվածի։ Սա փոքրիկ գլխարկ է, որը զարդարված է ասեղնագործությամբ կամ մետաղադրամներով։ Ֆեսի բարձրությունը պետք է լինի կնոջ ձեռքի չորս մատի լայնության և լավ տեղավորվի գլխին։ Ֆեսը կրում են մանկուց, Ղրիմի տեղացի պատմաբան Է. Լ. Մարկովն այդ մասին գրել է այսպես.
|
|
Փոշու մեջ թափառող, ամենափոքր, երկու տարեկան Ղրիմի թաթար աղջիկը, գրեթե նույնն է հագնված, ինչ մեծահասակը. յուրաքանչյուրն ունի իր փոքրիկ գլխարկը, յուրաքանչյուրն ունի իր բեշմետիկն իր չափով. սա լավ սովորություն է, որը հաճախ չի հանդիպում ռուս սովորական բնակիչների ընտանիքում. դա վկայում է մարդու արժանապատվության, մարդու իրավունքների բնազդային ճանաչման մասին նույնիսկ երեխայի մեջ։ Այս սովորույթը հատկապես գրավեց իմ աչքը, ի տարբերություն մեր ռուսականի։ - Է. Լ. Մարկով
|
|
Ֆեսի գագաթը զարդարված է կլոր զարդերով «տեպելիկ»՝ ձևավորված տարբեր քարերով։ Տղամարդկանց գլխազարդը կոչվում էր «կալպակ», այն պատրաստված է կարակուլից[1]։
Ղրիմի թաթարական փայտե սանդալները կոչվում էին «նալինի», դրանք նման էին ճապոնական « գետա »-ին։ Նալինները հագնում էին լոգարան գնալուց, լվացք անելիս և վատ եղանակին։ Նալինները ունեն բարձր փայտե ներբան՝ երկու կրունկներով։ Կանացի զգեստապահարանն ընդգրկում է նաև փափուկ կաշվե կոշիկներ՝ կոր ծայրերով կամ փափուկ սաֆյանից (այծի կաշվից) կոշիկներով[1]։
Ղրիմի թաթարական կանացի տարազի կարևոր բաղադրիչ է «կուշակ» գոտին։ Այն օժտված է որոշակի խորհրդանշական իմաստով և ցույց է տալիս աղջկա սոցիալական կարգավիճակը։ Ոսկերիչները զարդարում են գոտին։ Գոտին կարող է լինել կամ ամբողջովին ֆիլիգրան` ցանցահյուս կամ մետաղից պատրաստված։ Գոտու կենտրոնը պետք է լինի պորտի մոտ։ Մեկ այլ աքսեսուար է գոգնոցը, V-աձև «կոկուսլյուկ» կամ «գերդանլիկ»։ Այն բաղկացած է մի քանի շարքով շարված մետաղադրամներից կամ մարգարտյա ցանցից[1]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Кадырова А. Я. Синтез традиций и современности в крымскотатарском костюме Արխիվացված 2020-06-29 Wayback Machine // Таврический научный обозреватель. 2016
- ↑ Суслова С.В. Татарский костюм: историко-этнологическое исследование. — Казань: Татарское книжное издательство, 2018. — 239 с. — ISBN 978-5-298-03723-5
Գրականություն
խմբագրել- Рославцева Л. И. Одежда крымских татар XIX — начала ХХ вв. Историко-этнографическое исследование. / Ղրիմի թաթարների հագուստը 19-րդ - 20-րդ դարերի սկզբին. Պատմա-ազգագրական հետազոտություն/ — М.: Наука, 2000. — 204 с.