Հորդանանի տնտեսություն

Հորդանանի տնտեսությունն ամենաթույլներից մեկն է Մերձավոր Արևելքում ՝ շատ սահմանափակ բնական ռեսուրսներով (հատկապես ջրի և էներգիայի պակաս՝ նավթ և ածուխ), ինչը կանխորոշում է մեծ կախվածությունը միջազգային օգնությունից։ Տնտեսական այլ խնդիրներից են աղքատության խրոնիկական բարձր ցուցանիշները, գործազրկությունը, գնաճը և բյուջեի մեծ դեֆիցիտը։ 1970-1980-ական թվականներին, նավթի ճգնաժամի ժամանակ, Հորդանանը մեծ օգնություն է ստացել արաբական պետություններից, և նրա համախառն ազգային արդյունքը տարեկան աճեց մոտ 10%-ով։ 1980-ականներից հետո միջազգային օգնությունը սկսել է նվազել, և ՀՆԱ-ի աճը դանդաղել է մինչև տարեկան 2%։

Հորդանանի տնտեսություն

Վիճակագրություն
ՀՆԱ	40 068 308 516,275 $
ՀՆԱ-ի աճ	2,1 ± 0,1 տոկոս
ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով	4129 $
Գնաճ (ՍԳԻ)	0,8 ± 0,1 տոկոս

1990 թվականի օգոստոսին սկսվել է Պարսից ծոցի ճգնաժամը, որը լրջորեն վատթարացրել է Հորդանանի տնտեսական վիճակը։ Կառավարությունը դադարեցրել է բանակցությունները ԱՄՀ-ի հետ և դադարեցրել է պարտքի վճարումը։ Հետագա իրադարձությունները ( Իրաքի շրջափակումը, Պարսից ծոցի պատերազմը ) հանգեցրել են փախստականների զանգվածային հոսքի, ՀՆԱ-ի աճի դանդաղեցմանը և բյուջեի գերակատարմանը։ Հորդանանի տնտեսական վերականգնումը սկսվել է 1992 թվականին։

1989 թվականին Հորդանանի կառավարությունը բանակցությունների մեջ է մտել ԱՄՀ-ի հետ՝ երկրի պարտքերը վերակառուցելու և բյուջեի դեֆիցիտը նվազեցնելու նպատակով։ 1999 թվականից ի վեր կառավարությունը զգալի տնտեսական բարեփոխումներ է իրականացրել, ինչպիսիք են առևտրի ռեժիմի բացումը, պետական ընկերությունների սեփականաշնորհումը և վառելիքի որոշ սուբսիդիաների վերացումը, որոնք վերջին տասնամյակում խթանել են տնտեսական աճը՝ ներգրավելով օտարերկրյա ներդրումներ և ստեղծելով աշխատատեղեր։ Համաշխարհային տնտեսական անկումը և տարածաշրջանային ցնցումները հանգեցրել են Հորդանանի ՀՆԱ-ի աճի տեմպի նվազմանը։ 2011 և 2012 թվականներին կառավարությունը հաստատել է տնտեսական օգնության երկու փաթեթ և լրացուցիչ բյուջետային հաշիվ, որոնք նախատեսված են միջին և աղքատ խավերի կենսապայմանների բարելավման համար։

Հորդանանը ներկրում է նավթ, սարքավորումներ, սպառողական ապրանքներ և սննդամթերք։ Դրա պատճառով առաջանում է առևտրի դեֆիցիտ, որը մասամբ ծածկվում է արտաքին վարկերով և փոխառություններով։

Բնական պաշարներ

Ֆոսֆատներ

Երկրի հարավում ֆոսֆորիտի հանքավայրերը Հորդանանին դարձրել են այս հանքանյութի խոշորագույն արտադրողներից և արտահանողներից մեկն աշխարհում։ Ֆոսֆորիտներն առաջին անգամ հայտնաբերվել են 1935 թվականին Էր-Ռուսեյֆի ֆոսֆորիտ ավազանում։ Ֆոսֆորի հանքավայրերը Հորդանանի հիմնական բնական ռեսուրսն են և արտահանումից ստացվող արժութային եկամուտների հիմնական աղբյուրներից մեկը։ Տարբեր գնահատականներով՝ հավանական պաշարները տատանվում են 1,5 միլիարդից մինչև 2,5 միլիարդ տոննա։ 1986 թվականից ի վեր ֆոսֆատի վաճառքը հասել է 185 միլիոն դոլարի, ինչը կազմում է արտահանման հասույթի 25 տոկոսը և համաշխարհային շուկայի 10 տոկոսը։

Հորդանանն աշխարհի երրորդ խոշոր արտահանողն է Մարոկկոյից և ԱՄՆ-ից հետո՝ արտադրելով տարեկան 8 մլն տոննա և վերահսկելով համաշխարհային շուկայի 5%-ը։ Ֆոսֆորիտը նաև հիմնական հումք է տեղական պարարտանյութերի արդյունաբերության համար։ Ֆոսֆորիտի հիմնական հանքավայրերը գտնվում են Ալ Խասիում, Ամմանի և Ակաբա նավահանգստի միջև ընկած ճանապարհի կեսին։ Ֆոսֆորիտի արդյունահանումն իրականացվում է նաև Ամմանի հյուսիս-արևմուտքում։

Կալիումի աղ

Աղ հանքային լողափում

Պոտաշի աղը Հորդանանի հանքարդյունաբերության ոլորտի կարևոր բաղադրիչն է։ Կալիումի աղը արդյունահանվում է Մեռյալ ծովի ջրերից և ամենացածր արժեքն է աշխարհում, մասամբ այն պատճառով, որ այն օգտագործում է արևային գոլորշիացում։ Երկիրը կալիումի աղի արտադրության համաշխարհային առաջատարների տասնյակում է։ 2011 թվականին արտադրվել է 1,38 մլն տոննա։ Պաշարները գնահատվում են 40 միլիոն տոննա։

Ջուր

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Հորդանանը գտնվում է արագ անապատացման վտանգի տակ։ Այն քիչ տեղումներ է ստանում՝ երկրի 90 տոկոսը տարեկան ստանում է 200 մմ-ից պակաս տեղումներ։ Անտառների կորուստը, հողի էրոզիան, հողերի վատ օգտագործումը և մշակումը, կլիմայի փոփոխությունը և երաշտը և արագ ուրբանիզացումը հանգեցնում են անապատացման աճի։ Նախագիծը, որը ֆինանսավորվում է ՆԱՏՕ-ի Գիտություն հանուն խաղաղության և անվտանգության ծրագրի կողմից, նպատակ ունի լուծել այս խնդիրները։ Գիտնականները հետազոտություններ են անցկացնում Յարմուք գետի ավազանում՝ 1400 քառակուսի կիլոմետր տարածք Բադիա շրջանում։ Տարածքի մեծ մասը վտանգի տակ է, քանի որ քամու և ջրի պատճառով հողի կորստի բարձր տեմպերը կարող են հանգեցնել անապատացման։

Արդյունաբերություն

Արաբական գազատար

Հորդանանի ազատ առևտրի համաձայնագիրը ԱՄՆ-ի հետ, որն առաջինն է արաբական աշխարհում, արդեն իսկ ԱՄՆ-ը դարձրել է Հորդանանի ամենակարևոր շուկաներից մեկը։

Պոտաշի աղերի և ֆոսֆատների արտահանումը 2008 թվականին հասել է 1 միլիարդ դոլարի։ Արդյունաբերության մյուս կարևոր ճյուղերն են՝ դեղագործությունը (2007 թվականին արտահանվել է 435 մլն դոլար), տեքստիլը (2007 թվականին արտահանվել է՝ 1,19 մլրդ դոլարի)։ Չնայած Հորդանանի արդյունաբերական հատվածի արտադրության արժեքը բարձր է, թագավորությունը բախվում է մի շարք մարտահրավերների։ Քանի որ երկիրը կախված է ներկրվող հումքից, տնտեսությունը զգայուն է գների տատանումների նկատմամբ։ Ջրի և էլեկտրաէներգիայի պակասը նույնպես խոչընդոտում է հետևողական տնտեսական զարգացմանը։ Չնայած այս խնդիրներին, Հորդանանի տնտեսական բացությունը և դեղագործական արդյունաբերության արտադրանքով պարարտանյութերի արտադրությունը կոշտ արտարժույթի աղբյուր են։

Հորդանանն ունի բազմաթիվ արդյունաբերական գոտիներ և հատուկ տնտեսական գոտիներ, որոնք ուղղված են արտահանման ավելացմանը և Հորդանանը արդյունաբերական հսկա դարձնելուն։ Մաֆրաք հատուկ տնտեսական գոտին, որը կենտրոնացած է լոգիստիկ արդյունաբերության վրա, ունի տարածաշրջանային լոգիստիկ հանգույց դառնալու ներուժ՝ օդային, ճանապարհային և երկաթուղային կապերով դեպի հարևան երկրներ և, ի վերջո, դեպի Եվրոպա։ Մաանի հատուկ տնտեսական գոտին օգնում է բավարարել ներքին պահանջարկը և նվազեցնել կախվածությունը ներմուծումից։

Նավթի վերամշակման գործարան Զարկայում (միակը Հորդանանում)

Էներգիան շարունակում է մնալ Հորդանանի տնտեսության շարունակական աճի ամենամեծ մարտահրավերը։ Երկրի ներքին ռեսուրսների պակասը լուծվում է արդյունաբերության մեջ ներդրումային ծրագրի միջոցով։ Ծրագիրը նպատակ ունի նվազեցնել ներկրվող արտադրանքից կախվածությունը ներկայիս մակարդակից (96%) վերականգնվող աղբյուրների օգնությամբ (էներգիայի պահանջարկի 10%-ը մինչև 2020 թվականը և միջուկային էներգիան (էներգիայի կարիքների 60%-ը մինչև 2035 թվականը)։ Ի տարբերություն իր հարևանների մեծ մասի, Հորդանանը չունի նավթի զգալի պաշարներ և մեծապես ապավինում է նավթի ներկրմանը իր ներքին էներգետիկ կարիքները հոգալու համար։ 2012 թվականին նավթի ապացուցված պաշարները կազմել են ընդամենը 445 հազար բարել (70700 մ3)։ 2004 թվականին Հորդանանն օրական արդյունահանում է ընդամենը 40 հազար բարել, սակայն օրական սպառում է մոտավորապես 103 հազար բարել (16400 մ3/օր)։

Սաուդյան Արաբիան ներկայումս ներկրվող նավթի հիմնական աղբյուրն է՝ Քուվեյթը և Արաբական Միացյալ Էմիրությունները (ԱՄԷ)։ Քանի որ նավթի ծախսերը շարունակում են բարձր մնալ, ավելացել է հետաքրքրությունը Հորդանանի թերթաքարային հսկայական պաշարները օգտագործելու նկատմամբ, որոնք գնահատվում են մոտ 40 միլիարդ տոննա։ Հորդանանի թերթաքարային պաշարները կարող են արդյունահանել 28 միլիարդ բարել (4,5 կմ3) նավթ, ինչը թույլ է տալիս արդյունահանել օրական մոտ 100,000 բարել (16,000 մ3/օր)։ Հորդանանի նավթի թերթաքարային պաշարները չորրորդն են աշխարհում։ Ներկայումս կան մի քանի ընկերություններ, որոնք բանակցություններ են վարում Հորդանանի կառավարության հետ նավթային թերթաքարերի շահագործումը սկսելու համար ( Royal Dutch Shell, Petrobras և Eesti Energia):

Բնական գազը գնալով ավելի է օգտագործվում երկրի ներքին էներգետիկ կարիքները հոգալու համար։ Հորդանանի բնական գազի պաշարները գնահատվում են մոտ 6 միլիարդ խորանարդ մետր։ 2012 թվականին երկիրն արտադրել և սպառել է մոտավորապես 390 միլիոն խորանարդ մետր բնական գազ։ Գազի հիմնական հանքավայրերը գտնվում են երկրի արևելյան մասում։ Երկիրն իր բնական գազի մեծ մասը ներկրում է արաբական գազատարով, որը ձգվում է Եգիպտոսի Էլ Արիշ տերմինալից մինչև Աքաբա, այնուհետև հյուսիսային Հորդանան, որտեղ այն միացնում է երկու խոշոր էլեկտրակայանները։ Այս Եգիպտոս-Հորդանան խողովակաշարը Հորդանանին մատակարարում է տարեկան մոտավորապես 1 միլիարդ խորանարդ մետր բնական գազ։

Էլեկտրաէներգետիկ արդյունաբերություն

2019 թվականի վերջին երկրի էլեկտրաէներգիայի արդյունաբերությունը, համաձայն EES EAEC տվյալների բնութագրվում է հետևյալ ցուցանիշներով։ Տեղադրված հզորությունը՝ զուտ էլեկտրակայաններ՝ 5227 ՄՎտ, այդ թվում՝ հանածո վառելիք այրող ջերմային էլեկտրակայաններ՝ 71,6%, վերականգնվող էներգիայի աղբյուրներ (ՎԷ)՝ 28,4%։ Էլեկտրաէներգիայի համախառն արտադրությունը՝ 20,609 մլն. կՎտժ, այդ թվում՝ ՋԷԿ՝ 85,5%, ՀԷԿ՝ 14,5% Էլեկտրաէներգիայի վերջնական սպառում՝ 17,910 մլն. կՎտժ, որից՝ արդյունաբերություն՝ 20,2%, կենցաղային սպառողներ՝ 43,2%, առևտրային հատված և հասարակական ձեռնարկություններ՝ 18,0%, գյուղատնտեսություն, անտառային տնտեսություն և ձկնորսություն՝ 15,3%, այլ սպառողներ՝ 3,2%։ Էներգաարդյունավետության ցուցանիշները 2019 թվականին՝ մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքի սպառումը գնողունակության համարժեքությամբ (անվանական գներով)՝ $10,496, մեկ շնչի հաշվով (համախառն) էլեկտրաէներգիայի սպառումը՝ 1773 կՎտժ, բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող էլեկտրաէներգիայի սպառումը՝ 765 կՎտժ։ Էլեկտրակայանների տեղադրված զուտ հզորության օգտագործման ժամերի քանակը՝ 3844 ժամ։

Գյուղատնտեսություն

Չնայած արտադրության աճին, գյուղատնտեսության ոլորտի մասնաբաժինը տնտեսության մեջ անշեղորեն նվազում է (2012 թվականին կազմել է համախառն ներքին արդյունքի 3,1%)։ 2012 թվականին Հորդանանի աշխատուժի մոտ 2,7 տոկոսն աշխատել է գյուղատնտեսության ոլորտում։ Հորդանանի գյուղատնտեսության ամենաշահութաբեր հատվածը Հորդանանի հովտում մրգերի և բանջարեղենի (ներառյալ լոլիկ, վարունգ, ցիտրուսային մրգեր և բանան) արտադրությունն է։ Մյուս մշակաբույսերի արտադրությունը, հատկապես հացահատիկի արտադրությունը, մնում է անկայուն տեղումների բացակայության պատճառով։ Ձկնաբուծությունը և անտառային տնտեսությունը ընդհանուր ներքին տնտեսության առումով փոքր զարգացում ունեն։ Ձկնորսական արդյունաբերությունը հավասարապես բաժանված է ծովային և գետային ձկնորսության միջև. 2012 թվականին որսի կենդանի զանգվածը 1000 տոննայից մի փոքր ավելի էր։ Փայտանյութի արդյունաբերությունը տնտեսապես էլ ավելի փոքր է։ 2012 թվականին մաքրվել է մոտավորապես 240 հազար խորանարդ մետր անտառ՝ ճնշող մեծամասնությունը վառելափայտի համար։

Հիմնական մշակաբույսերն են՝ ցորեն, հատիկաընդեղեն, ծխախոտ, եգիպտացորեն, լոլիկ, սեխ, ձիթապտուղ, խաղող, ցիտրուսային մրգեր, բանան։ Գյուղատնտեսության առանձնահատուկ մասը ձիթապտղի մշակությունն է։ Հորդանանի հողերի 10%-ից պակասը վարելահող է, և երկիրը կախված է սննդամթերքի ներմուծումից։

Ցորենը և գարին հիմնական մշակաբույսերն են, որոնք աճեցվում են անձրևոտ բարձրադիր վայրերում, մինչդեռ ցիտրուսային մրգերը, սեխը և բանջարեղենը (լոլիկ և վարունգ) աճեցվում են արհեստականորեն ոռոգվող Հորդանանի հովտում։ Հորդանանում արոտավայրերի տարածքը սահմանափակ է, նրանց բերրիությունը բավարար է միայն անասնապահության համար, բացի այդ, արոտավայրերի տարածքները կրճատվել են յուղոտ սերմերի և պտղատու ծառերի համար։ Արտեզյան հորեր են փորվել արոտավայրերի անասնաբուծությունն ընդլայնելու նպատակով։ Բուծվում են հիմնականում ոչխարներ և այծեր՝ ավելի քիչ քանակությամբ խոշոր եղջերավոր անասուններով, ուղտերով, ձիերով, էշերով, ջորիներով և թռչնամսով։

Տրանսպորտ

Տրանսպորտի ոլորտը միջինում կազմում է Հորդանանի ՀՆԱ-ի մինչև 10%-ը (2,14 մլրդ դոլար 2007 թվականին)։ Հորդանանի պետական ավիացիոն ընկերությունը՝ Royal Jordanian Airlines-ը, 2012 թվականին տեղափոխել է մոտ 1,3 միլիոն ուղևոր, շահագործում է 16 ինքնաթիռ և շաբաթական ավելի քան 100 թռիչք։ Երկրի ամենամեծ օդանավակայանը՝ Queen Alia International Airport-ը, գտնվում է Ամմանից 40 կմ հարավ, իսկ երկրորդ միջազգային օդանավակայանը գտնվում է Աքաբայում։ 2011 թվականին երկրի բոլոր օդանավակայաններով անցել է 9,8 միլիոն ուղևոր։

Օգտագործվող Հորդանան-Հեջազ երկաթուղին անցնում է Դերաայից Ամման, այնուհետև հարավից մինչև Մաան։ Aqaba Railway Corporation-ը շահագործում է Ալ-Աքաբայից Բատնա ալ-Ղուլ ճանապարհի հատվածը, որտեղ այն միանում է Հեջազ-Հորդանան ճանապարհին։

Աքաբա նավահանգիստ

Հորդանանի երկաթուղիների երկարությունը 700 կմ-ից պակաս է։ Հորդանանն ունի հիմնական, երկրորդական և գյուղական ճանապարհների ցանց, որոնք գրեթե բոլորն ասֆալտապատ են։ Մայրուղիների կառուցումն ու վերանորոգումը հանրային աշխատանքների նախարարության պարտականությունն է։ Ճանապարհները կապում են ոչ միայն Հորդանանի քաղաքները, այլեւ թագավորությունը հարեւան երկրների հետ։ Հիմնական տրանսպորտային զարկերակներից մեկը՝ Ամման-Ար Ռամթա մայրուղին, կապում է Հորդանանն ու Սիրիան։ Ամման-Մաան-Ալ-Աքաբա մայրուղին տանում է դեպի ծով։ Աքաբայի մայրուղուց ճյուղ կա դեպի Ալ-Մուդավուարա և այնուհետև Սաուդյան Արաբիա։ Զբոսաշրջիկների հիմնական հոսքը կազմում է Ամման-Երուսաղեմ մայրուղին։

Royal Jordanian Airlines-ը, պաշտոնական կառավարական ավիաընկերությունը, միացնում է Հորդանանն աշխարհին։ 1983 թվականին Ամմանից հարավ գտնվող Ալ Ջիզ քաղաքում բացվել է Queen Alia միջազգային օդանավակայանը։ Ամմանը և Ալ Աքաբան ունեն ավելի փոքր միջազգային օդանավակայաններ։

Միջազգային առևտուր

2016 թվականի դրությամբ արտաքին առեւտրի ծավալը կազմել է՝

• Արտահանում է $8,65 մլրդ։ Պոտաշ պարարտանյութեր (665 միլիոն դոլար), բրդյա արտադրանք (505 միլիոն դոլար), ֆոսֆատներ (494 միլիոն դոլար), դեղամիջոցներ (483 միլիոն դոլար), հագուստ և գյուղատնտեսական արտադրանք։ Հիմնական գնորդներ՝ ԱՄՆ 23% (1,96 մլրդ դոլար), Սաուդյան Արաբիա՝ 14% (1,22 մլրդ դոլար), Հնդկաստան՝ 9,8% (847 մլն դոլար), Իրաք՝ 5,8% (497 մլն դոլար) և Արաբական Միացյալ Էմիրություններ՝ 4,2% (363 մլն դոլար)։
• Ներմուծումը՝ $20,1 մլրդ։ Ավտոմեքենաներ (1,27 միլիարդ դոլար), բնական գազ (894 միլիոն դոլար), հում նավթ (853 միլիոն դոլար), նավթամթերք (793 միլիոն դոլար) և ցորեն (590 միլիոն դոլար), էլեկտրոնիկա և էլեկտրական ապրանքներ, սննդամթերք, մետաղական արտադրանք և հումք։ Հիմնական մատակարարներ՝ Չինաստան 14% (2,89 մլրդ դոլար), Սաուդյան Արաբիա 12% (2,46 մլրդ դոլար), ԱՄՆ 5,8% (1,18 մլրդ դոլար), Արաբական Միացյալ Էմիրություններ 4,7% (942 մլն դոլար) և Գերմանիա 4,4% (888 մլն դոլար)

Ծանոթագրություններ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հորդանանի տնտեսություն» հոդվածին։